قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
تولىنىڭ تاۋ جاق شەتىندەگى ازىكەننىڭ قايىن جۇرتىنىڭ ۇيىنە كەش جەتىپ قونىپ ەدىك. اتتاردى سونىڭ قوراسىنا قويىپ، تۇسكە جاقىن كوشەگە شىقتىق. ءجايىر مەن مايلى، بارلىق تاۋلارىنىڭ تىماقتى، تون-شالبارلى قازاعىنىڭ اۋدان ورتالىعى بولعان بۇل قالاشىققا كەلىپ بازارشىلاپ تۇراتىنى از با؟ مەن دە سول كوپ تىماقتى بازارشىنىڭ بىرەۋى بولىپ شىققانمىن. ەشكىم بوگدەسىنىپ كوز قىرىن سالار ەمەس. جەڭىنە قىزىل بەلگى تاعىنعان قىزىل جاساق بۇل قالاشىقتا ءالى دە بارشىلىق كورىنەدى. بىراق، بۇلارعا كوشە حالقى بۇرىنعىداي سەسكەنە قاراماي، سەس كورسەتە قارايتىندىعىن بايقاپ كەلەمىن.
- ءالى تاستاماپتى عوي بۇ نەمەسىن! - دەپ ءبىر قىزىل جەڭدىنىڭ ءدال قاسىنان ەستىرتە تىجىرىنىپ ءوتتى ءبىر كەكسە ايەل.
- پىرت، ادىرا قال، - دەدى بىرەۋى تاناۋىن كوتەرىپ. - تىلتيا قارايدى ءوزى! - اشىق ماسقارالاپ جارىسا كۇلدى ەكەۋى.
- ءۇي، قاتىندار، ءۇي، اقىرىن سويلەڭدەر! - ءبىر شوقشا ساقال قارسى الدارىنان جارتىلاي كۇبىرلەپ، شەكتەۋ ايتتى. - قۇدايدىڭ جاۋىنى توقتاسا دا، «تەرەكتىڭ جاۋىنى» ءالى ۇدەپ تۇرعانىن بىلمەيسىڭدەر مە!
- «تەرەكتىڭ جاۋىنى» ناجاعاي تۇسىرەر دەپ ءالى قورقىپ تۇرمىسىڭ، ەي، الباستى باسقىر! - دەگەن ءبىرىنشىسىنىڭ قالجىڭىن ەكىنشىسى ءتىپتى قاعىندىردى:
- ەي، ءوزىڭدى ءپىشىپ، وگىزگە اينالدىرىپ قويعاننان ساۋ ما وسىلار؟
- سىناپ كور نانباساڭ!.. اۋزىنان قاعىنعان شەشەندەرىڭنىڭ كورەسىسىن ءالى كورىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭدەر مە؟
VI
تولىنىڭ تاۋ جاق شەتىندەگى ازىكەننىڭ قايىن جۇرتىنىڭ ۇيىنە كەش جەتىپ قونىپ ەدىك. اتتاردى سونىڭ قوراسىنا قويىپ، تۇسكە جاقىن كوشەگە شىقتىق. ءجايىر مەن مايلى، بارلىق تاۋلارىنىڭ تىماقتى، تون-شالبارلى قازاعىنىڭ اۋدان ورتالىعى بولعان بۇل قالاشىققا كەلىپ بازارشىلاپ تۇراتىنى از با؟ مەن دە سول كوپ تىماقتى بازارشىنىڭ بىرەۋى بولىپ شىققانمىن. ەشكىم بوگدەسىنىپ كوز قىرىن سالار ەمەس. جەڭىنە قىزىل بەلگى تاعىنعان قىزىل جاساق بۇل قالاشىقتا ءالى دە بارشىلىق كورىنەدى. بىراق، بۇلارعا كوشە حالقى بۇرىنعىداي سەسكەنە قاراماي، سەس كورسەتە قارايتىندىعىن بايقاپ كەلەمىن.
- ءالى تاستاماپتى عوي بۇ نەمەسىن! - دەپ ءبىر قىزىل جەڭدىنىڭ ءدال قاسىنان ەستىرتە تىجىرىنىپ ءوتتى ءبىر كەكسە ايەل.
- پىرت، ادىرا قال، - دەدى بىرەۋى تاناۋىن كوتەرىپ. - تىلتيا قارايدى ءوزى! - اشىق ماسقارالاپ جارىسا كۇلدى ەكەۋى.
- ءۇي، قاتىندار، ءۇي، اقىرىن سويلەڭدەر! - ءبىر شوقشا ساقال قارسى الدارىنان جارتىلاي كۇبىرلەپ، شەكتەۋ ايتتى. - قۇدايدىڭ جاۋىنى توقتاسا دا، «تەرەكتىڭ جاۋىنى» ءالى ۇدەپ تۇرعانىن بىلمەيسىڭدەر مە!
- «تەرەكتىڭ جاۋىنى» ناجاعاي تۇسىرەر دەپ ءالى قورقىپ تۇرمىسىڭ، ەي، الباستى باسقىر! - دەگەن ءبىرىنشىسىنىڭ قالجىڭىن ەكىنشىسى ءتىپتى قاعىندىردى:
- ەي، ءوزىڭدى ءپىشىپ، وگىزگە اينالدىرىپ قويعاننان ساۋ ما وسىلار؟
- سىناپ كور نانباساڭ!.. اۋزىنان قاعىنعان شەشەندەرىڭنىڭ كورەسىسىن ءالى كورىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭدەر مە؟
- ولار ەركەكتىگىنەن قامالىپ جاتىر! ءيا، ءبىزدىڭ قاتارىمىزدان، ءيا ولاردىڭ قاتارىنان كورىنبەي، ساياقتاپ مىقشيىپ قالعان سەنەن قۇداي ساقتاسىن!
ارىپتەسىنىڭ جەلكەسىنەن تۇسپەي قويعان مىنا وتكىر قالجىڭعا كۇلىپ جىبەرىپ، ءبىر كوشەسىنەن ايلانا بەرىپ ەدىم. تارقالىپ كەتكەن قولاڭ قارا شاشتى ايەل جاڭا ءتۇبىت سالىسىن قولىنا الىپ، جەرگە سۇيرەتىپ بارادى ەكەن. ەلتىرى جاعالى قارا دراپ پالتوسى دا، جالتىراعان قۇرىم ەتىگى دە كۇتىمدى، تاربيەلى ايەلدىڭ بۇل سۇيرەتكىسىنە تاڭدانا جەتىپ قاتارلاستىم. قاسىمداعى ازىكەن بىرەۋمەن سويلەسىپ ارتتا قالعان. بيداي ءوڭدى، قارا قاستى، قىر مۇرىندى، ءوڭدى ايەلدىڭ تومسارىپ الىپ ىستەپ كەلە جاتقان بۇل ءىسىن اقىماقتىققا قيماي، تونە قاراپپىن. باسىن تومەن سالىپ، وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ كەلەدى ەكەن:
«... مەنى جىندى دەپ بىلە مە وسىلار، ءبارى دە سىرت ايلانىپ كەتەدى! جىندى بوپ نە قىپپىن بۇلارعا، كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ايەلى، كەسىرى جۇعادى دەيدى عوي!» - دەي سالا تونە قاراپ كەلە جاتقان ماعان جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا، وزىنە-ءوزى تاعى سويلەدى. - «قوي، دولاننىڭ سۇيگەنى قالاي بوپ كەتكەن دەمەسىن، ءتۇزۋ جۇرەيىنشى!» تۇرا قالدى دا، سۇيرەتىپ كەلە جاتقان سالىسىن سىلكىلەپ قاعىپ بۇكتەپ، قولتىعىنا قىستى. جايىلىپ كەتكەن شاشىن ەكى قولىمەن ارتىنا جيىپ تۇرعانىندا سالىسى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى.
مەن وزىپ وتە شىعىپ قايىرىلىپ، الدىڭعى جاعىنان قاراپ تۇرعانمىن. ساماي ءشاشىن سىلاپ، ساۋساعىمەن تاراعىشتاب تۇرىپ، كۇنگە قاراپ سويلەدى.
- «كۇن، كۇن دەگەن وسى، ءتۇس بوپ قاپتى. قوي، كەتەيىن! بالالار وقۋدان قايتادى، مەنى ىزدەيدى!» جەردە قالعان سالىسىنا قاراماي ءجۇرىپ كەتتى.
- سالىڭىز ءتۇسىپ قالدى! - دەگەنىمدە جالت قايىرىلىپ بارىپ ەڭكەيىپ، سالىسىن قايتا جازىپ سىلكىلەي بەردى. وزىنە-ءوزى سويلەي بەردى. «وسى سالىنى دولان شاۋەشەكتەن اكەلىپ بەرگەن»
- اسا جاقسى بالا ەدى! - دەدى ءبىر شال، كۇرسىنىپ وتە شىقتى قاسىمنان. - قاراماڭىز، جىندى ما ەدىم دەپ نامىستانادى!
- ەسىرىپ اۋىرعان با؟ - دەپ سۇراپ قاتارلاسا اياڭدادىم.
- دولان اكىمنىڭ ايەلى عوي، ەستىگەن شىعارسىز، وسىلاي بولعانىنا بەس-التى جىل بولدى. دولان قامالىپ، كۇرەسكە ءتۇسىپ جاتقان كەزىندە ەسەرسوق جەندەتتەر ءبىر ءيتتى ءولتىرىپ، باسىن قاندى موشەككە وراپ، ۇيىنە اپارىپتى. بالاسىن ەمىزىپ وتىرعان وسى ايەلدىڭ الدىنا «دولاننىڭ باسى، مىنە!» دەپ لاقتىرىپ تاستاعان ەكەن. جاس ايەل شىر قاعىپ كەلىپ باس سالىپتى. موشەكتى جالما-جان اشىپ قاراپ، ءيتتىڭ باسىن كورە سالا جىعىلىپ ءتۇسىپتى. سودان جىندانعان، كورسەتپەگەن دوقتىر، ىستەتپەگەن ەم قالمادى. ەسىل بالا وسىلاي بولىپ كەتتى!
سوڭىمنان ازىكەن قۋىپ جەتىپ توقتاتتى. «بۇلانباي مۇعالىمنىڭ ءۇيى مىنا جاقتا» دەپ ءبىر كوشەگە بۇرىپ اكەتتى مەنى.
شەتكەرى ءبىر تار كوشەدەگى تاقتاي قاقپالى اۋلانىڭ تورىنە سالىنعان كەڭ ساكىلى ۇيگە بارىپ كىردىك. «شىڭجان ينستيتۋتىندا» وقىپ جۇرگەندىگى توق شەكەلى، ەتتى-جەڭدى بالا جىگىتتى، ول كەزدەگىدەن الدەقايدا جۋانداپ، قۇرساق سالسا دا جازباي تانىدىم. ول، شىرامىتار دا ەمەس. شاي ءىشىپ وتىرعان شىنىسىن داستارقانعا قويا سالا، ايەلىنە قاراي ءسال ىعىسىپ، توردەن ورىن نۇسقادى. امانداسا كەلىپ وتىرىپ، تىماعىمدى ارت جاعىما قويا سالدىم. سۇراعان اماندىعىما اماندىق ايتىپ، ايەلى قۇيعان شايدى قوس قولداپ الدىما قويدى. ايەلى باجايلاپ، كوز توقتاتا قاراسا دا، ءوزى قازاقى كۇپىم مەن تەرى شالبارىما قاراپ قويىپ، ءجون سۇرادى:
- قاي جاقتان كەلدىڭىز؟
- ۇرىمجىدەن. اتىم بيعابىل.
- وي، اللاي! - بۇلانباي جالت قارادى دا، قوس قولىن سوزىپ، سىلكىلەپ امانداستى. - «قيلى-قيلى زامان بولادى، قاراعاي باسىن شورتان شالادى» دەگەن وسى-اۋ، اعا! ءار كۇنى ەسكەرىپ، ساعىنىپ جۇرەتىن كىسىمدى شىرامىتا دا الماپپىن عوي!
- ءدال وسى شىرامىتا الماعانىڭا قۋاندىم! -ايەلى مەن ازىكەن تورتەۋمىز قاتار كۇلدىك. - اركىم كورگەن جەردەن شىرامىتا بەرسە، بىتكەنىم عوي! ءجا، بىلاي بولسىن، - دەدىم ىلە-شالا. - اتىم سۋىق، زاتىم ودان دا ىزعارلى قاشقىنمىن، ىلەگە كەتىپ بارامىن. بۇل جەردە سەزىلىپ قالىپ، كەسىرىم تيەتىندەي بولسا، بۇگىن-اق ءجۇرىپ كەتەمىن!
- ءۇيباي-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، اعا!
- ارەڭ كورىستىك، ەندى جۋىرماندا ايىرىلا قويمايمىز سىزدەن! - دەگەندى ايەلى مەن ەرى قاتار ايتتى دا، ەرى ايەلىنە كەزەك بەرمەي سويلەپ كەتتى. - ءسىزدىڭ دوستار مەن وقۋشىلارىڭىزدىڭ اراسىندا «ۇيىمىڭىز» بەن «بلوكتارىڭىزدىڭ» شارپۋى تيمەي، امان تۇرعانى مەن عانا. ساياسي جاعدايى كۇمانسىز تۇرعانى دا مەن. وسىندا كەلگەنىڭىز ءتىپتى جاقسى بولدى!
ايەلى تۇرەگەلىپ، قىزىپ تۇرعان قازاندىق پليتاسىنا شاۋگىم قويدى دا، تۇپكى ۇيىنە كىرىپ، بالالارىنىڭ توسەك-ورنىن قارسى ۇيگە كوشىرۋگە كىرىستى. مۇندا قاي جاقپەن قالاي-قالاي ءوتىپ كەلگەنىم جايىندا سويلەسىپ قالدىق. اقىلداسا كەلە بۇلانباي ازىكەنگە كۇن باتقانشا اتتى سىرت ادامعا كورسەتپەي كۇتە تۇرۋدى تاپسىردى. ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى ەڭ جاقسى كورەتىن وقۋشىسى ەكەن. مەنى وسىندا امان جەتكىزگەندىگى ءۇشىن كوپ العىس ايتتى. مەن جاس جىگىتتى بالامشا قۇشاقتاپ، باتا بەرىپ قوشتاستىم. ىمىرت جابىلعان سوڭ ەر-توقىم مەن قورجىن-قولاڭىم وسىندا كەلدى دە، اتىم بۇلانبايدىڭ جەم-ءشوبى مول ءبىر تۋىسقانىنا تاپسىرىلعاندىعى ايتىلدى. اڭگىمە دۇكەنىمىز شاعىن عانا ءتۇپ ۇيگە قۇرىلىپ، كەڭ ستول، مول داستارقان ۇستىندە قىزدى.
مادەنيەت توپالاڭىنىڭ بۇل اۋدانعا ەرەكشە تيگەن سەبەبى، حالىق ساناسىنىڭ تومەندىگىنەن، رۋعا-جىككە بولىنگىشتىگىنەن بولعان ەكەن. قىرسىق، تۋ باستان-اق حالىقتىڭ وسى ەڭ وسال جەرىنەن ۇستاپ، «كوزقاراسقا» رۋ مەن رۋدى جانىستىرا-سۇزىستىرە ءبولىپتى: بۇزاقى ۇگىتشىلەر جاعىنان الدىمەن مۇنداعى ەڭ ىرگەلى «كەرەي»، «ۋاق» رۋلارىنىڭ اراسىنان وت شاشىلىپتى دا، ۇرلەپ داۋىلداتىپ-لاپىلداتىپ تارماق رۋلارعا، اتالار مەن اۋىلدارعا دەيىن جالاڭداعان قىپ-قىزىل ورتكە اينالدىرىپتى. بىرىنەن شىققان باسى بار باسشىعا ءبىر رۋ جاساعى قارسى ۇران كوتەرىپ، «جوعالسىن»، «جويىلسىننىڭ» استىنا الادى ەكەن دە سول كۇزىككەن «كەرى توڭكەرىسشىسىن» كورگە تىققانشا تىنبايدى ەكەن.
الدىڭعى كەزەكتە ەسكى ۋاق رۋىنىڭ اتاقتى ءۋايىس ءبيىن ات قۇيرىعىنا ۇلكەن ۇلىمەن قوسا بايلاپ، سۇيرەتىپ ءولتىرىپتى. تولى جەكە اۋدان بولىپ بولىنبەي تۇرعان شاعىندا «ءدوربىلجىن اۋداندىق قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا باستىق بولعان قامقور ءۋايىستىڭ قازاسى وسىلاي بولىپتى! ول، شىڭدۋبان قىرعىنىنان بەرى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن» ساقتىق، ادىلەتشىلدىگىمەن، حالىققا جۇعىمدى-جاعىمدىلىعىمەن كورسەتىندىگە ۇشىراماي، امان كەلە جاتقان جۇرت باسشىسى ەدى. ونىڭ ناقاقتىعىن ايتقان ۋاق-كەرەي سانالىلارى «كەرى توڭكەرىسشى» تىزىلەتىن ارقانعا قىرقاي ماتالىپتى. ءسويتىپ، ءار رۋدىڭ اۋلەكىلەرى كەزەكتەسە شابۋىلداسىپ، جول كورگەن ءجون ايتار كوش باسشىلارىنان ءبىرىن دە قالدىرماي الدىمەن قولعا الدىرىپ بولعان ەكەن. كەيىنگى جاڭا بۋىننان شىققان باسشىلارىنا ءورت سونان سوڭ تۇتاسقان كورىنەدى. رۋشىل اۋلەكىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە كەتكەن كەكتەرى ءالى دە الىنىپ بىتپەگەندىكتەن «كوزقاراس سوعىسى» دەيتىندەرى ءالى توقتاي قويماعان ەكەن. تەك، حالىق جۇرتشىلىعىنىڭ مۇنداي اقىماقتىقتان بەزەر بولىپ، قولداماي، ءوزارا ىنتىماقتاسىپ العاندىقتارى بولماسا، «كوتەرىلىس زاڭدى» دەپ قىرقىستىرۋىن ناۋقان باسشىلىعى ءالى توقتاتا قويماپتى. ويىندارى ءالى قانباعان سياقتى. وشتەسكەن سودىر توپتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتۋ ءۇشىن ىستەپ كەتەتىن قاستىقتارىنا جازا قولدانىلمايدى. رۋشىل بۇزاقىلىققا جول ءتىپتى كەڭ كورىنەدى: «توڭكەرىستىك ارەكەتتى شەكتەۋگە بولمايدى»، «توڭكەرىس جولى قىڭىر-قيسىق بولادى» دەپ ءالى دە ماۋدىڭ سوزىمەن جاۋاپ قايتارا سالادى ەكەن.
- ماقساتتارى رۋلار اراسىنا ماڭگىلىك وشپەس وشپەندىلىك ورناتۋ عانا! - دەپ بۇلانباي ماعان شاعىنا قارادى. - جۇرتشىلىقتى ءسويتىپ ءوزارا قىرقىستىرىپ قويىپ، وزىنە عانا جالىنىشتى پەندە ەتەتىن وتارشىلداردىڭ ەجەلگى اۋەنىنە باستى. ءبىزدىڭ تولىداعى «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» نەگىزگى ەرەكشەلىگى وسى رۋشىلدىق بولدى. ال، قوبىقتاعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» موڭعول مەن قازاق اراسىنا ۇلتتىق وشپەندىلىك سالۋ جولىمەن جۇرگىزىلگەن ەكەن. سوندىقتان ءولىم-ءجىتىم ءونىمى ءبىزدىڭ اۋداننان دا مولىراق الىنىپتى.
- ال، ءوزىڭ وسى «توڭكەرىسكە» قانداي جولمەن قاتىناستىڭ؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- «ستيل تۇزەۋ» ناۋقانى باستالاردا مەن تاۋعا شىعىپ كەتىپ، «اشىلۋ-سايراۋعا» قاتىناسپاي قالعانمىن. سوندىقتان، «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىل» دەگەن قالپاقتاردان سىرت قالدىم. تەك، «بيعابىل ۇيىمى» تەرگەلىپ جاتقاندا ەكى-ءۇش رەت قانا سۇرالىپ، «تانىمايمىن، بىلمەيمىنگە» شىعىپ، بەت باقتىرماي قويدىم. باسقالار قۋزاستىرا المادى دا، ءوز جولداستارىمنان ۇلتشىل بولىپ ۇشىنعاندارى قانشالىق تەرگەلسە دە، مەنى اۋىزدارىنا المادى... مۇنداعى «بيعابىلشىلەرگە» ماڭگى بورىشتىمىن... كوپە-كورنەۋ جاسىرىپ كەتتى! تاپ جاعىنان دا قارماققا ىلىنبەي، وقۋشى قالپىممەن قالعانمىن. قىزمەت ورنىم دا مانساپقورلار قىزىعارلىقتاي مانساپ ەمەس، وقىتۋشىلىق قانا عوي. ال، «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەنى بۇل اۋداندا رۋشىلدىق قوزعالىسقا اينالىپ كەتكەندىكتەن مەن ءتىپتى سىرت قالدىم. ءوزىم مۇنداعى ءبىر زور رۋدىڭ ۇرپاعى بولعانىممەن رۋشىلدىققا مۇلدە قارسى بولىپ، ازعانتاي قازاقتىڭ بۇلاي بولشەكتەنۋىنە نارازى پيعىل كورسەتىپ كەلگەنمىن. مەنىڭ قازاق رۋلارىنىڭ ەشقايسىسىن بولە قارامايتىن مىنەزىم بەلگىلى بولعاندىقتان ءوزىمنىڭ جۋان رۋىمنان ەشكىم «اتقا ءمىن، شىق مايدانعا» دەپ بۇيىرا المادى. باسقا رۋ ازاماتتارىنىڭ مەن تۋرالى وشپەندىلىك كورسەتىندىلەرى، ءيا، ورىن-مانساپ قىزعانىشتارى بولماعاندىقتان قالا بەردىم! - دەپ ءتۇسىندىردى بۇلانباي.
قايدان ەستىگەندىكتەرىن بىلمەي قالىپپىن. ىمىرت ۇيرىلىسىمەن جاڭا-كونە مۇعالىمدەردىڭ ءبىر توبى جەتىپ كەلدى. ءۇنسىز جىلاسىپ، ءتىلسىز قۇشاقتاسىپ كورىستى. «كەرەيى» دە، «ۋاعى» دا، «نايمانى» دا بار ەكەن. ماعان دەگەن كونە دوستىق-تۋىستىق ساعىنىشتارى دا ءوزارا ىنتىماقتارى دا كۇشتى، باۋىرى ىستىق جاڭا جۇرتشىلىققا ارينە مەنىڭ دە ءىشى-باۋىرىم قوسىلا قالدى. رۋشىل-جىكشىل سۋىق ىرىتكى سۋماڭداپ، ارالارىنا جۇگىرگەن سايىن ءبىر-بىرىنە جابىسا تۇسكەن تۇرلەرى بار، بۇرىنعىدان دا ەتەنە بولىپ العان جايلارى ىركىلىسسىز-قالتقىسىز سىرلارىنان ايقىندالا ءتۇستى.
قازاقتىڭ وزىنە ىرىتكى سالىپ بولشەكتەپ جۇرگەندەر، تەك مانساپقورلار عانا ەكەن دە، ولاردىڭ ايتاقتاۋىنا ۇرگەندەر، سالپاڭقۇلاق كوپ نادان ەكەن. ايتاقتاۋشىلار باسقا رۋلاردان شىققان مانساپ يەسىن پارتياعا قارسى «كەرى توڭكەرىسشى» ەتىپ كورسەتىپ، اۋدارىپ تاستاپ، ورنىنا ءوزى وتىرا قويماق بولادى ەكەن دە، ايتاقتالۋشىلار، ءوز رۋلاسىنىڭ-ءوز تۋىسىنىڭ مانساپ الۋى ءۇشىن ۇرەدى ەكەن. ءسويتىپ، ايقايشى-ءۇرۋشى بەلسەندىلەرىنىڭ ءبارى دە «اناۋ كەرى توڭكەرىسشى، مىناۋىمىز عانا توڭكەرىسشى» دەپ ۇرسە كەرەك.
ەكى جاققا، ءتىپتى ءتورت جاققا دا كۇلە قاراپ، پارتياسى وتىرادى ەكەن دە، تۇسىرگەن كورسەتىندى «فاكتتەرىن» قۇر جىبەرمەي تىزە بەرەدى ەكەن. جاقسى سايراپ، جاقسى اشكەرەلەدىڭدەر دەپ ءبارىن ماقتاپ قويىپ، بارىنەن «قىلمىس فاكتتەرىن» ساۋىپ بولعان سوڭ، كورسەتىلگەندەردى ءبىر-بىردەن تارتا بەرىپتى كۇرەسكە. «ءبىز شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەيمىز»، «ەشكىمگە دە وبالدى ءىس ىستەمەيمىز»، «ماقساتىمىز - اۋرۋدى ەمدەپ، ادامدى قۇتقارۋ»، «وڭشىل-ۇلتشىل كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ بارلىق قىلمىسى قولىمىزدا وتىر»، «كىم توڭكەرىسشى حالىق جاعىندا تۇرسا، سول توڭكەرىسشى. كىم يمپەرياليزم، فەوداليزم، بيۋروكرات كاپيتاليزم جاعىندا تۇرسا، سول كەرى توڭكەرىسشى»، «سىرتىنان اشكەرەلەۋ دە، ارينە، توڭكەرىسشىلدىك، بىراق، بەتپە-بەت اشكەرەلەپ، دۇسپانمەن اشىق مايدانداسپاي ەشكىم دە ناعىز پرولەتاريات جاۋىنگەرى بولا المايدى. جۇرتشىلىقتىڭ تالابى بويىنشا دۇسپاندارىڭدى الدارىڭا شىعارىپ وتىرمىز، قاي جاقتا تۇراتىندىقتارىڭنىڭ سىن كەزەڭى وسى!» دەيدى ەكەن.
كورسەتىلۋشى وسى سوزبەن ورتاعا ءبىر تارتىلعان سوڭ ونىڭ قاي جاناشىرى ارا تۇسە الماق. «كەرى توڭكەرىسشى جاعىنا شىعىپ قالۋدان» قورىقپاسىن با. ءسويتىپ، قولداۋشىلارىن الباستى تۇگەل باسادى ەكەن. قارسى جاعى ارسىلداپ شىعىپ، «دۇسپاندى» اراداي تالاپ جاتقاندا ءۇن قوسپاۋدان-پاسسيۆ بولىپ قالۋدان تاعى قورقادى ەكەن دە، وزدەرى دە ارسىلداپ، ءوز اياۋلىسىن وزدەرى جۇلمالاپ بەرەدى ەكەن.
وسى جولمەن ءبىر جاقتىڭ عانا ەمەس، بار جاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارى، اعى دا، قاراسى دا، قوڭىرى دا، قىزىل دا - تۇگەل جۇلمالانىپتى. ولگەنى ءولىپ، ءتىرىسى كورگىلىكتى ءالى كورىپ جاتىر ەكەن.
حالىق اراسىنا جىك سالىپ، وتىرىك شاعىم جۇرگىزۋشىلەرگە سانالىلار جاعىنىڭ ەپتەپ ايتقان اقىلىنىڭ، زور ورتكە قارلىعاشتىڭ اۋزىمەن سۋ تاسىعانىنداي دا اسەرى بولماي قالىپتى. تەك، «ۇرتوقپاق» قاراما-قارسى توپتاردىڭ ءبىرىن دە ساۋ قالدىرماي ءتيىپ بولا بەرە، مىڭعى-دىڭعىسى شىققان باستارىن شايقاپ-شايقاپ وزدەرى شىعا بەرىپتى دە، تۋىسقاندىقتى وزدىكتەرىنەن قايتا تانىپ-تابىسىپ، ءوزارا ىنتىماقتان باسقا تىرشىلىك جولى جوق ەكەندىگىن بىلگەندە ءبىر-اق توقتاپتى.
حالىق قارسى الماعاننىڭ ءبارى قاران قالىپ، «مادەنيەت توڭكەرىسى» سودان بەرى عانا ناجاعاي ويناتا الماي تۇرالاپ تۇر ەكەن. ساۋ اقىلدى سانالىلار پىكىرىنىڭ دۇرىستىعى سونان سوڭ عانا تانىلىپ، مۇعالىمدەردىڭ يناباتى-ابىرويى ءوسىپ قالىپتى. قازىر بۇلارعا ارقانداي قاندى قول جەندەت باتىنىپ تيىسە المايتىن بولىپ قالعان كورىنەدى. دولاننىڭ «كەرى توڭكەرىسشىلدىك» قالپاعى، كيگىزۋشىلەردىڭ وزدەرى الماسا دا وزدىگىنەن ءتۇسىپ قالىپ، قايتادان اكىم بولىپ شىعا كەلۋى سودان ەكەن. بۇرىنعىدان دا كۇشەپ، قازىر ايتقانىن ورىنداپ تۇرىپتى.
ۇتىداعى ماسەلە دولاننىڭ ۇكىمى بويىنشا شەشىلىپ، قاراقشىلار توبىن قولعا تۇسىرگەندەر زور جيىندا سىيلىق الىپ قايتىپتى دا، قاراقشىلار قاتتى تەرگەلىپ، تاعى بىرنەشە قاراقشى توبىن وزدەرى اشكەرەلەپ بەرىپتى. بۇل جەڭىستەر ءۇشىن دولان، باس سىيلىقتىڭ يەسى بولارلىق «قاراقاسقا اتتى باتىردىڭ كەلمەي كەتۋىنە» عانا ارماندى ەكەن...
بۇلانبايدىڭ مەن ءۇشىن ۇيىمداستىرعان زياپاتىنا كەلگەن مۇعالىمدەر مەنىڭ ءۇش رەتكى ولىمنەن ءتىرى قالىپ، اپ-امان بەت كورىسىپ وتىرعاندىعىم ءۇشىن العاشقى توستتى كوتەردى دە، ەكىنشى توستتى دولاننىڭ اماندىعى ءۇشىن كوتەرىستى.
توڭكەرىس اتىنداعى بۇل اپاتتى ءدال قىزىل قىرعىن كەزىنىڭ وزىندە-اق مۇقاتىپ، حالىق الدىندا ماسقارالاعان تالاي قىزىقتى اڭگىمە شىققان ەكەن. ءبارى دە وسى اۋدان حالقىنىڭ باستارىنان كەشكەن اششى وقيعادان تۋىلسا دا قاتتى كۇلدىرە، اسا سۇيىندىرە تارالىپتى دا، «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان جابايىلىقتىڭ ماڭدايىنا وشپەس تاڭبا بولىپ باسىلىپتى. ساقىلداپ كۇلىسە تىڭداپ، سولاردى شىعارعان شەشەندەر ءۇشىن دە توست كوتەرىستىك. وسى بازارعا العاش كىرگەنىمدە قالجىڭشىل ايەلدەن جەلكەلەنگەن شوقشا ساقالدىڭ «تىلىنەن قاعىنعان شەشەندەرىڭ» دەگەنى سولار سياقتى. ولاردىڭ سوققىدان ولگەندەرى ءولىپ، قالعاندارى ءالى دە اباقتىدا ەكەن. اۋىز قىلمىستارىنا دەرەۋ جال تاۋىپ جاۋاپ بەرە العان بىرەن-سارانى عانا قۇتىلىپتى. ءجۇسىپ دەيتىن شەرۋشى شال، ءتىپتى، ءدال سول مايداندا تەرگەلگەندە جەڭىپ، ءوشىن ەكى ەسەلەپ الىپ شىعىپتى.
ول، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» اسقىنداپ، «كوممۋنيزم قازانىنىڭ» اشارشىلىقپەن قىرىپ جاتقان ەڭ سويقاندى كەزەڭىندە «قاتەلەسكەن» ەكەن. ءبىر جاس ايەل تايقازاننىڭ كەشكى وشىرەتىنەن ءوز ۇلەسىنە تيگەن ءبىر ءشومىش كوجە سۋىن قۇيعىزىپ الىپ، ءبىر ۇرتتاپتى دا ۇيىنە قاراي ۇمتىلىپتى. قىزىل قورعاۋشىلار الدىنان توسسا، اش جاتقان كارى ەنەسى مەن كىشكەنە بالاسىنا اپارىپ بەرەتىندىگىن ايتىپتى. «ءوزىڭ وسى جەردە ىشەسىڭ، ەڭبەك قىلمايتىن جاتىپىشەرلەردى اسىراۋىڭا رۇقسات جوق!» دەپ جەندەتتەر اقىرىپتى. «ولاردى اش قويىپ ىشسەم، وڭەشىمنەن وتپەيدى ەكەن» دەپ ەڭىرەپ جىبەرگەن ايەلدىڭ قولىنداعى ىدىستى جۇلىپ الىپتى جەندەت، «ءوزىڭ توق ەكەنسىڭ عوي، ىشپەسەڭ، مىنە!» دەپ شاشىپ جىبەرىپتى. بۇگىنگى تۇننەن شىعارار دەپ بار سەنگەن ءبىر اياق لاي سۋىنان ايىرىلعان ايەل، زار قاعىپ جەر باۋىرلاي جىعىلىپتى. «ەندى ءولدى-ءولدى» دەپ جىلاپتى...
وشىرەتتە تۇرعان ءجۇسىپ شال، كوپ اراسىنان قالتىراي شىعىپتى سونى كورىپ. جەندەتتەرگە قالاي سوقتىعارىن بىلمەي، «گىمەڭ دە گىمەڭ بولعاندا وسىنداي گىمەڭ كورمەپپىن!» دەپ كۇڭىرەنىپتى.
«نە دەدى، نە دەدى؟» دەسىپ قىزىل قورعاۋشىلار جەتىپ كەلگەندە سول ءسوزىن كوپشىلىككە تۇگەل ەستىرتە، قاتتى داۋىسپەن قايتالاپ ايتىپتى ءجۇسىپ كارى.
«مىناۋ، كەشىرىلمەس كەرى توڭكەرىس!» دەپ اقىرىپتى ءبىر قىزىل جەڭدى.
«پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى بۇعان توڭكەرىس ەمەس بولعانى عوي، ەندى نە؟ كەرى توڭكەرىس دەمەكپىسىڭ!» قىزىل قورعاۋشىلاردىڭ ءبىرى وسىلاي زەكىرە جەتىپ، شالدىڭ القىمىنان الا ءتۇسىپتى دە، شاپالاقپەن جانىپ-جانىپ جىبەرىپتى. ءجۇسىپ قىلعىنا تۇرىپ، «جاۋابىم بار، جاۋابىم بار!» دەپ قايتالاي بەرگەن ەكەن.
«ايتسىن-ايتسىن!» دەپ شۋ كوتەرىپتى كوپشىلىك. «جاۋابىن ەستىلىك!»، «بۇل قىلمىستان ەندى ءتىرى قۇتىلادى دەپ قورقامىسىڭ، بوسات!»، «قالاي دا جاۋاپ بەرۋى شارت!»
«ۋا كوپشىلىك، تىڭداڭىزدارشى ارىزىمدى! -القىمى بوساي قالعان ءجۇسىپ داڭعىرلاي جونەلىپتى سوندا. - ەڭ ۇلى توڭكەرىسشى ءماۋجۋشيدىڭ تەڭدەسسىز دانىشپان ەكەندىگىن مويىندامايتىندارىڭ بار ما؟»
«جوق-جوق-جوق، سويلەي بەر!»، «تەز بەر جاۋابىڭدى!»، «ۇلى كوسەمىمىزدىڭ دانىشپاندىعىن مويىندامايتىندار، تەك، سەن سياقتى كەرى توڭكەرىسشىلەر عانا!»
«اببالە، ادىلەتتەرىڭە قۇلدىق! - دەپتى ءجۇسىپ شال. - پرولەتارياتتىڭ وسى زور مادەنيەت توڭكەرىسىن «بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن توڭكەرىس» دەگەن ءسوز، مەنىڭ ءسوزىم بە، كوسەمنىڭ ءسوزى مە؟ شىندىعىن ايتىڭدارشى قانە! ۇلى توڭكەرىسشى دانىشپان كوسەمىمىز بۇرىن كورمەگەن بۇل توڭكەرىستى سوقىر نادان مەن قايدان كورمەكپىن! گىمەڭ دە گىمەڭ بولعاندا، وسىنداي گىمەڭ كورمەگەنىم راس. ال، كورمەگەندىگىمدى كەرى توڭكەرىس دەيتىندەر ايتسىن قانە، ماۋجۋشي كورمەگەندى كورگەنسىپ، كوسەمنەن ءوزىن جوعارى قويعان اسي كۇپىر، ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى وسىنىڭ ءوزى ەمەي كىم؟ «كەشىرىلمەس كەرى توڭكەرىسشى» دەپ كىمدى ايتىپ تۇر مىنا ءيتتىڭ بالاسى؟»
ءتونىپ تۇرعان قىزىل قورعاۋشىلار بۇل قاتەرلى جەڭىلىستەن شەگىنىپ-شەگىنىپ شىعا بەرىپتى. جاڭاعى ءوزىن شاپالاقتاعان جەندەت تە تايقاي بەرگەنىندە، ۇزىن بويلى، مول دەنەلى ءجۇسىپ شال جەلكەسىنەن قىسا قويىپتى ونى.
«ەي، ەندى ءوزىڭ جاۋاپ بەر، قىزىل قورعاۋشى بولىپ تۇرىپ، ءماۋجۋشيدىڭ وسى ءسوزىن ەستىمەدىم دەپ قۇتىلا المايسىڭ، تالاي ەستىگەنسىڭ! تەك، ماۋجۋشي كورمەگەندى «كورمەپپىن» دەگەنىم ءۇشىن مەنى كەرى توڭكەرىسشىگە شىعارىپ شاپالاقتاعانىڭ كىمدى شاپالاقتاعاندىق بولدى؟ سويلە قانە، جاۋاپ بەر! ءماۋجۋشيدى دە كەرى توڭكەرىسشىگە شىعارماق بولعان سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ كەشىرىلمەس كەرى توڭكەرىسشى كىم ەكەن قانە؟» - جۇكەڭ وسى دالەلمەن جەندەتتىڭ ءوزىنىڭ كەڭىردەگىنەن الىپ، ءوزىن شاپالاقتاي جونەلىپتى. - «جاۋاپ بەرەمىسىڭ جوق پا؟ ايت شىنىڭدى، كىم كەرى توڭكەرىسشى! ءماۋجۋشيدىڭ ءسوزىن جاتتاپ، سوڭىنان ەرگەن مەن كەرى توڭكەرىسشى مە، ءيا، الدىنا ءتۇسىپ وزىپ، قورلاماق بولعان سەن كەرى توڭكەرىسشى مە؟... نە ءۇشىن ۇردىڭ مەنى، ايت شىنىڭدى!... ءماۋجۋشيدىڭ بەرىپ وتىرعان نورمى كوجەسىن وزىنە پايدالاندىرماي شاشىپ تاستاعانىڭ دا سول كەرى توڭكەرىستىك يدەياڭنان شىققان!»
«كوجەسىن تولەپ بەرسىن، تولەپ بەرسىن! بۇل قىلمىسى ءۇشىن ءوزىن قاتتى تەكسەرسىن!» دەگەن كوپشىلىكتىڭ كەپىلدىگىمەن كەكتى قولدان ارەڭ بوساعان جەندەت بۇرسەڭ قاعىپ، اسپازعا بارا جالىنىپتى دا، كوجە الىپ، جاڭاعى ايەلدىڭ ۇيىنە اپارىپ بەرە سالا زىتىپتى...
جارتاستان جارتاستى جاڭعىرىقتىرىپ، اۋدان حالقىنا لەزدە تاراپتى بۇل اڭگىمە. جۇرتشىلىق، «گىمەڭ دە گىمەڭ بولعاندا وسىنداي گىمەڭ كورمەپپىز!» دەپ دۋ كوتەرىپتى. مادەنيەت توپالاڭىنىڭ ادامزاتقا جات قىلىقتارى كورىنگەن جەردە-اق وسى ءسوز شىعىپ، جەندەتتەردى قاتتى جاسىتاتىن بولىپتى. بالالار ءتىپتى قاتتى ايقايلاپ جىبەرىپ، قارقىلداسىپ كۇلەدى ەكەن. ەندى قويىڭدار بۇل ءسوزدى دەپ توقتاۋ ايتقانداردى، «ءماۋجۋشيدىڭ ءسوزىن قويعىزباقپىسىڭ!» دەپ قورقىتادى ەكەن دە، «ءبىزدىڭ مىنا توڭكەرىسىمىزگە قارسىلىعىڭنان ايتتىڭ» دەگەن جەندەتتەرگە «بۇل ءسوزدى ماۋجۋشي دا قارسىلىعىنان ايتقان دەمەكسىڭ عوي!» دەپ وزىنە قادالا تۇسەدى ەكەن.
«دانىشپان ماۋجۋشي، بۇل نۇسقاۋى ارقىلى «بۇرىن كورىلمەگەن گىمەڭ» كەزەڭىندە بىلىنبەگەن قاتەلىكتەردىڭ دە بولىپ تۇراتىندىعىن ەسكەرتپەي، جالاڭ ايتا سالدى دەپ ويلايمىسىڭ!.. حالىقتى قيت ەتكەن جەردە-اق «كەرى توڭكەرىسشى» دەپ باس سالا بەرمەڭدەر دەمەي مە ەكەن ول كىسى!» قىزىل قورعاۋشىلاردى وسى جونىمەن دە مۇقاتاتىندار كوبەيىپتى.
ءجۇسىپتىڭ اپپاق ساقالىن دىرىلدەتىپ تۇرىپ، كونە جىر سارىنىمەن ەكپىندەتىپ ايتا سالعان وسى ءبىر اۋىز ءسوزى، حالىق باسىنا تۇسكەن اسا اۋىر اپاتقا قانشالىق ارا تۇسكەن! توڭكەرىس اتىن جامىلىپ، حالىق تىرشىلىگىنە تونگەن قاندى اۋىز قاستاندىقتى جەرىنە جەتە ماسقارالاپ تۇرالاتاتىن، تىستەرىن بوساتىپ، مۇيىزدەرىن مۇقالتاتىن ناعىز جاۋىنگەر ساتيرا وسىلاي بولسا كەرەك! «زور توڭكەرىس» دەگەندەرىنىڭ جىنى قاشقان باقسىشا، قازىرگى اتسىز-اياقسىز سالمىرەيە قالۋىن وسىنداي وتكىر تىلدەردىڭ ءدال ۇرىلعان شانىشقىلارىنان بولە قاراۋعا بولار ما!
سول باتىرلاردىڭ اتىن ءبىر-بىردەن اتاپ وتىرىپ كوتەرىلگەن توستتاردى مەن اسا سۇيىنە كوتەردىم. بۇرىن ءوزىم كورگەن، ولسە دە ءتىلىن تارتپاي ولگەن اعالارىمدى ەلجىرەي ەسكەرىپ ءىشتىم.
مۇعالىمدەر سونىڭ ەرتەڭىنەن باستاپ، مەنى شاقىرا بەردى ۇيلەرىنە. وزدەرىمەن ۇقساس كيىندىرىپ الىپ، ورتاعا الا سايرانداتتى. ناداندىق، جىكشىلدىكتەرى ارقىلى جەم بولسا دا، ىرگەلىلىكتەرى ارقىلى جەلىنىپ تاۋسىلماي، تەز بوي جازىپ، قالىپتارىنا كەلىپ قالعان حالىق جىگەرى «توبەڭ كوككە جەتسە دە توركىنىڭمەن» دەگەن ماقالدى ماعان كوپ ەسكەرتتى. ويتەتىنى، دوربىلجىندەگىدەي ەمەس، ۇكىمەت ساقشىسىنان عانا جاسىرىنعانىممەن، حالىق اراسىندا اشكەرە، قاي ۇيگە بارسام دا ءوز اتىممەن، ءوز بەينەممەن كورىنە بەردىم.
وسى اۋداننىڭ اتى بار زاعىپار اقىنى دا سونداي شانىشقىلى تىلىنەن تۇرمەلەنىپ جاتقانى ەستىلىپ ەدى. ونى تۇرمەدەن اۋداندىق پارتكوم سۇراپ الىپ، مەكەمەسىنە وت جاققىزىپ قويعان ەكەن. ءبىر كۇنى زاكەڭنىڭ اۋلادا توڭقايىپ جازالانىپ تۇرعانىن ەستىپ، سول كوشەدەن وتەتىن بازارشى بولىپ بارساق، تەمىر داربازا اشىق تۇرىپتى. كوكشىل كوزى وشكىندەي، سيرەك سارعىش ساقال-مۇرتى اعارىپ، مۇلدە قارتايعان زاعىپار، بۇگىلىپ تۇرا بەرۋگە شىداماي، ەكى قولىمەن تىزەسىن تىرەپ الىپتى. ونى باقىلاۋ مىندەتىندەگى ساقشى تىزەگە تىرەنبەۋىن بۇيىرا باقىلداپ تۇر. تىرسەگى مەن بىلەگىنەن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرگەندە ار جاعىنان ءبىر باستىعى شىعا كەلىپ، زاقاڭدى تەرگەي جونەلدى.
زاعىپاردىڭ بۇل رەتكى قىلمىسى «تامادى»[1] دەگەن ءسوزدى «قاتە تۇسىنگەندىگىنەن» وتىلگەن ەكەن. تاڭ بەلگى بەرە تۇرەگەلىپ، سەكرەتار بولمەسىن جىلىتاتىن پەشتىڭ وتىن تۇتاتا الماي بىقسىتىپ جاتقانىندا، زالعا قوجايىننىڭ ءوزى شىعا كەلىپتى. شالدىڭ ۇرلەپ، مورلاتىپ، زالدى تۇتىندەتكەنىنە اشۋلانعان قۇدىرەت يەسى، توڭقايىپ جاتقان قۇيرىقتى اياعىمەن تەۋىپ قالىپ، «تامادى!» دەپ كىجىنىپتى دە وتە شىعىپتى. جاس كەزىندەگى كۇلدىرگى-كۇيدىرگى ءارتىس اقىن، سەكرەتاردىڭ بۇل تىلدەۋىن تۇسىنسە دە، قاساقانا باس يزەي سالا توسەگىنە قايتىپ، ۇيقىعا كىرىسىپتى. پەشتىڭ وتى تامبايتىندىعىن بىلسە دە جاتا بەرىپتى. سۋىق كەڭسەدە قالعان سەكرەتار زاعىپاردى سول قىلمىسى ءۇشىن جازالاعان ەكەن.
زاقاڭ مىنا كەلگەن تەرگەۋشىگە سەكرەتاردىڭ ءوزىن كىنالاي جاۋاپ بەردى.
- مەن ءوزىم جاسىمنان-اق كومپارتياعا سەنىپ كەلگەن كىسىمىن. سەكرەتار وتىرىك ايتادى دەۋگە باتىلىم ءتىپتى دە بارمايدى. وتتى ۇرلەپ تۇتاتىپ جاتقانىمدا، ول كىسىنىڭ ءوزى كەلىپ، «تامادى» دەدى. «ە، پارتيانىڭ ءوزى ايتتى عوي، ەندى تامباي قويا ما» دەگەن سەنىممەن ورنىما قايتا بارىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن!
- ەي، كەرى توڭكەرىسشى، سول وتتىڭ تاماتىن-تامبايتىندىعىن سەن ءوزىڭ بىلمەيمىسىڭ، مويىندا قىلمىسىڭدى! -دەپ تەرگەۋشىسى زەكىپ قالدى. - وسىنداي سۋىقتا سەكرەتار بولمەسىنە وت جاقپاي قويۋداعى ماقساتىڭدى ايت!
- ويپىر-اۋ، ماۋجۋشي-اۋ، نە ماقسات بولماق مەندە! تامادى دەگەنىنە سەنبەي ۇرلەي بەرسەم، پارتياعا سەنبەدى دەپ، كەرى توڭكەرىسشى دەپ دالەلدەيسىڭدەر، ال، سەنسەم، تامبايتىن وت جونىندە دە وتىرىك ايتقان وزدەرىڭنەن كورمەي، وت جاقپاۋداعى ماقساتىڭدى ايت دەپ قيناساڭدار! ويباي-اۋ، ماۋجۋشي-اۋ، ەندى قالاي كۇن كوردىك!
تەرگەۋشى، قاقپا الدىنداعى بىزگە كەت دەگەندەي، قولىن سەرمەپ تاستاپ اقىردى زاعىپارعا. ءبىز ءجۇرىپ كەتكەن بولىپ، قاقپا بوساعاسىنا دالدالانىپ تىڭدادىق:
- ەي، ەسەك، سەكرەتار جالا جابا ما ساعان! سۋىق تيگىزىپ اۋىرتىپ، حالىق ءۇشىن ىستەيتىن توڭكەرىستىك قىزمەتىنە زيانكەستىك ىستەمەك بولعانىڭدى پارتيا بىلمەيدى دەپ ويلايمىسىڭ، ايت شىنىڭدى!
- پارتيا بىلمەيدى دەپ ويلاسام، سەكرەتارىمىزدىڭ «تامادى» دەگەنىنە سەنەم بە! ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، پارتيا سەكرەتارىنىڭ بۇرىن تيتتەي ءبىر وتىرىك ايتقانىن كورىپ پە ەدىڭىز؟.. ارينە، كورمەدىڭىز. وتىرىك ايتقانىن مەن تيتتەي دە كورمەگەنمىن. ماۋجۋشي مەن ونىڭ سەكرەتارلارىنا سەنەتىنىم سونشالىق، تۇپ-تۋرا قۇدايدىڭ ءسوزى دەپ بىلەتىنمىن. مەنى الباستى باسقاندا وسى سەنەتىندىگىمنەن باسىپ ءجۇر!
قارسى تەرەزەدەن تىڭداپ تۇرعان سەكرەتاردىڭ ەسىكتى اشىپ، وت جاققىزۋدى بۇيىرعانى ەستىلدى.
- تاماتىن بولسا، جاعايىن سەكرەتار، جاعايىن! بىراق، شىنداپ بولجاڭىزشى، وسى وتىڭىز تاما ما، تامباي ما ءوزى؟ - دەگەن زاعىپاردىڭ مىنا قىلجاعىنا تۇنشىعا كۇلدىك.
سەكرەتاردىڭ «تامادى!» دەپ تىستەنە زەكىرگەنى ءتىپتى انىق ەستىلدى بىزگە. بىلاي شىعا بەرە كۇلكىمىزدەن كوشە جاڭعىرىقتى.
دولان اكىمنىڭ وڭاشا ۋاقىتىندا ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ تانىستىرۋدى بۇلانبايعا كەلىسىمەن ايتىپ ەدىم. اكىم شاۋەشەككە ءبىر جيىنعا كەتكەن ەكەن. تانىسۋ ورايى قۇربان ايت كۇنى ارەڭ تابىلدى. جالعاسقان ءتورت-بەس ستولعا ءبىر-اق جايىلعان كەڭ داستارقان تولى ادامنىڭ ۇستىنە كىرىپ قالدىق. قىرىقتار شاماسىنداعى قويۋ قارا شاشتى، جۋان باس، ەتتى قوڭىر ءجۇزدى كىسى ءۇي يەسى مەنمىن دەگەندەي ەسىك جاقتان قارسى الىپ، داستارقاننىڭ ءتور جاعىنان ورىن نۇسقادى. اسكەري سارى پالتو ىشىك كيگەن، سارى مالاقايلى مەنى، ايتشىلاپ جۇرگەن كوپتىڭ ءبىرى دەپ قانا تانىعانداي، شاي الا وتىرۋدى قۋزاعاننان باسقا نازار سالا قويمادى. ورتانعى تەرەزە الدىنا وتىرىپ الىپ سويلەگەن ايەلى ءسوز بەرەر دە ەمەس. تارقاتىلعان بۇرىمدارىن سالىسىنىڭ استىنا ءجيى قىمتاپ، يبالىلىعىن ساقتاعانداي بيازى-سىپايى عانا سويلەيدى. ەسى دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن، تەك ءسوز قايتالاپ، ەلەكتر سايمانىنا ۇلىنىڭ جەتىك ۇستا بولىپ العاندىعىن ايتىپ، بىرنەشە رەت ماقتاپ جىبەرگەنىنەن ءبىلدىردى. «مىنا راديو قابىلداعىشتى ءبىزدىڭ ۇلدىڭ ءوزى تۇگەل بولشەكتەپ تاستاپ، قايتا قۇراستىرادى. مىنا لامپانى دا، اناۋ توبەدەگى ۇيالى ۇلكەن لامپانى دا قۇرعان ءوزى! مىنانى دا ءبىزدىڭ ۇلدىڭ ءوزى جاسادى! وسى قوراداعى بارلىق سىمدى دا سول ۇلىمىزدىڭ ءوزى تارتقان... ءتىپتى، قويشى ايتەۋىر، مىنا اينەك شكاف تا، سونىڭ قولىنان شىققان! جارىعىم ايتەۋىر ءتىرى بولسىن، ءبارىن دە ىستەي الادى....»
اۋزى ۇلىن ماقتاۋدان بوساماعان ايەلىنىڭ ءسوزىن اكىمنىڭ ءوزى دە قىزىعا تىڭداپ وتىرعانداي كورىنگەن سوڭ، ايتشىلاپ كەلىپ وتىرعان قوناقتارى ءتىپتى قۇمارتا تىڭداعانداي كوز الماي، ءۇنسىز مەلشيىپ قالىپتى.
اكىمنىڭ كوزى سىرتىنان بۇلانباي بارىپ سىبىرلاعاندا عانا اۋدى ماعان. ەدەل-جەدەل قاراپ، باس يزەي بەردى. ايتشىلاي كەلگەندەر سول جاڭا تانىستىق جايتتى سەزگەندەي، داستارقانعا «اللاھۋاكبار» ايتىپ شىعا بەرگەندە عانا كەلىپ قولىمدى ۇستادى، ءۇنسىز، قاتتى قىستى.
- قۇرباندىق ەتىمىز پىسقانشا وتىرا تۇرىڭىز! - دەپ كۇبىرلەگەندە ايتشىلاۋشىلاردىڭ جاڭا ءبىر توبى كىرىپ كەلدى. تۇرەگەلىپ، تۇستەن كەيىن كەلەتىندىگىمدى ايتىپ شىقتىم.
تۇستەن كەيىن ساعات ۇشتە بۇلانباي جالعىز بارىپ، ايتشىلاۋشىلارىنا داستارقان قارسى ۇيگە جاسالعاندىعىن، دولاننىڭ ءوز ۇيىندە كۇتىپ وتىرعاندىعىن ايتىپ كەلدى.
اكىم سوندا دا وڭاشا ەمەس، مەنى كۇتكەن داستارقانىندا ىڭعاي ورتا جاستارداعى ون شاقتى كىسى وتىر ەكەن. مەن كىرگەندە ورىندارىنان تۇگەل تۇرەگەلىپ، قول بەرىپ امانداستى. اتتارىمىزدى ەشكىم اتاپ تانىستىرمادى دا، ىشتەن بىلىسەتىندەي قاراسىپ قانا، قايتالاپ-قايتالاپ اشىق-جارىق امانداسىپ وتىردىق. اكىمنىڭ ءوزى مەنىڭ قارسى الدىما ورنالاستى دا دەنساۋلىق جايىمدى انىقتاپ اتاپ-اتاپ سۇراستىردى. داستارقان باسقارۋشى جىگىتتەردىڭ ءبىرى قولعا سۋ قۇيىپ، ءبىرى ورامال ۇسىندى. شاۋەشەكتىڭ «اق قوشقار» ماركالى كۇشتى اراعى ءتىزىلىپ، جايالى-جامباستى ۇلكەن-ۇلكەن تاباق تارتىلدى الدىمىزعا. پىشاقتى سىي قوناق رەتىندە الدىمەن ماعان ۇستاتتى دا ەكى-ءۇش تۋرامنان سوڭ قاسىمداعى كىسى الىپ تۋراي بەردى. ريۋمكالارعا اراق قۇيىلىسىمەندولاننىڭ ءوزى بىرەۋىن كوتەرىپ، ءۇنسىز ىمدادى ماعان. الدىمداعى ريۋمكانى مەن دە كوتەرە سويلەدىم.
- ۇنەمى ءدال وسىلاي امان كورىسە بەرەلىك! - دەگەنىمدە، دولان اشىق ۇستەمەلەپ جاۋاپ قاتا قاعىستىردى:
- ۇنەمى ءدال وسىلاي كۇرەسە بەرەلىك!
داستارقانداستار تۇگەل تۇرەگەلىپ، ەكەۋمىزبەن كۇبىرلەي قاعىستىردى ريۋمكالارىن:
- «مىناۋ ىرىمدى تىلەكتەر بولدى عوي، قابىل بولسىن!»، «ەندىلىكتەگى جاستارىمىزدىڭ ەكەۋىڭىزدەن قالماۋى ءۇشىن!»، «نارلارىمىزدىڭ اماندىقتارى ءۇشىن!» -دەسكەن سىرلى سوزدەرى انىق ەستىلدى. جۇتىپ سالىپ قاراسام، ۇيدە كۇتۋشىلەر جوق، قوناق يەسى مەن قوناقتار وڭاشا قالعان ەكەن. قىسقاشا اماندىقتان باسقا جول-ءجون سۇراسپاۋىمىزدىڭ ناقتىلى جايىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدىم: اكىم باستاتقان ءبارىنىڭ دە قاۋىپتەنەتىنى، سول كۇتۋشىلەردىڭ اراسىندا ءتارىزدى.
- «ەكەۋىڭىز» دەپ مەنى دوكەڭنىڭ قاتارىنا قويۋلارىڭىز -ماعان ارتىعىراق سىي بولسا كەرەك! - دەپ مەن كۇبىرلەدىم دە:
- ءسىزدىڭ قاتارىڭىزعا شىعارىلۋىم - تەك اكىم اتىما تارتىلعان سىي بولسا كەرەك! - دەپ دولان كۇبىرلەدى. دۋ كۇلگەن داستارقانداستارعا قاراماي، ءسوزىن تياناقتاتا سويلەدى. - ءسىزدىڭ ستاجىڭىز تۇگەلىمەن كۇرەس قوي! بارلىق ءىسىڭىزدى ەستىپ جاتىرمىن!
- ءتيىپ قاشىپ وتە بەرەتىن ءالجۋاز جۇدىرىقتار ءار جەردەن شىقتى. جاۋ قاڭسارىن جاپىرا سوعىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان سوم جۇدىرىق وسى اۋىلدان عانا شىقتى عوي، ماداقتاۋعا لايىعى وسىنداي جۇدىرىق شىعار!
- سول «ماداقتاۋعا لايىق جۇدىرىعىڭىزدىڭ» سيقى مىناۋ بولىپ قالدى! - دولان بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، قاسقىر تالاعانداي جۇلما-جۇلما بولىپ قالعان بىلەگىن كورسەتتى دە، جەڭىن تۇسىرە سويلەدى. - ال، ءسىز وزىڭىزگە جەرىك بولىپ ارسيعان تاجال، قاندى اۋىزعا بۇلاي جەم بولۋ تۇگىل، كومەكەيىنەن ءجۇز نەشە ازاماتتى جۇلىپ العانىڭىزدى دا ەستىگەنبىز!
- سول تاجال اۋزىنان نەشە ون مىڭداعان اش مالشىنى قۇتقارعان جارالى بىلەكتىڭ الدىندا «ءجۇز نەشە ازامات» دەگەنىڭىز ساداعا كەتپەي مە! مۇنى جولىمداعى ءۇش اۋدان حالقىنان ەستىپ كەلدىم. بار العىسىمىز ساعان ءتان، باۋىرىم!
- جەتكىزدى-اق! - دەپ ستاكان كوتەردى ءبىر كارىسى. - «ەر قادىرىن ەر بىلەر، زەر قادىرىن زەرگەر بىلەر» دەگەن وسى! - اراق ىدىسىن الدىمەن ەكەۋمىزگە، ونان سوڭ باسقالارىنا تۇگەل قاعىستىرىپ ءىشتى دە، كوزىنە ىركىلگەن جاستى ءسۇرتتى. كۇتۋشىلەر كىرگەن سوڭ كوزىمىزدى جاسىرعانداي ءۇنسىز تۇقىرىپ الىپ، ەت اساي بەردىك. دولان قۇيعان اراق تا سىبدىرسىز وتە بەردى تاماعىمىزدان...
داستارقان باتاسى بەرىلىپ، قول جۋعان ابىر-سابىردا، دولان ماعان عانا ەستىرتىپ سويلەدى.
- قاسىڭىزدا اۋىلىمىزدىڭ مىقتى شەجىرەسى بار ەكەن. بۇل داستارقانداستارىڭىزدى سودان ەستىپ ۇعىسار دەپ تانىستىرمادىم، ايتشىلاۋشىلار كوپ قوي. ال، ءسىزدىڭ ءجونىڭىز بەن بۇيىمتايىڭىزدى مەن دە وسى شەجىرەدەن ەستىرمىن! «دوربىلجىننەن كەلگەن اتسىز-ءجونسىز مۇعالىم» مەن اكىم قازىرشە وسىلاي عانا بايلانىسقانى ءجون كورىنەدى، كەيىنىرەك تۇسىنەرسىز!
- دۇرىس! جاي كوزگە كورىنبەيتىن كۇلگىن ساۋلەمەن ءدۇربى سالىپ جۇرگەندەر جوق دەۋگە بولماس! - دەگەنىمدە دولان قارقىلداپ كۇلە يزەكتەپ قوشتاستى.
بۇلانباي ەكەۋمىز، ايتشىلاپ جۇرگەن كورىنىسپەن كەتە بەردىك. جات بىرەۋ سۇراي قالسا، دولاننىڭ مەنى «دوربىلجىننەن كەلگەن مۇعالىم» دەپ قانا بىلەتىن بولعانىن بۇلانبايعا ەسكەرتىپ ەدىم.
- سول كىسى شاۋەشەكتەن ءسىز تۋرالى بىردەمە ەستىپ كەلدى-اۋ! - دەپ تاڭىرقاي قالدى ول. - بەكەرگە كۇدىكتەنبەۋشى ەدى!
ەرتەڭىندەگى كەشتە بۇلانبايدى اكىم شاقىرتىپتى. باسقا ءبىر ۇيدە قوناقتاپ وتىرعانىمىزدا بالاسى كەلىپ حابارلادى. بۇلانبايدى جەكە شىعارىپ الىپ، «بۇيىمتايىمدى» قايتالاپ ايتىپ جونەلتتىم: «قانداي ادامنىڭ اتىنا جازىلسا دا ماعان ىلەگە جەتكىزەتىن جولحات قانا قاجەت» ەكەندىگىن ايتتىم.
بۇلانباي كەش قايتتى. اكىم ودان مەنىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتىمنىڭ ءتۇسى-تۇگىن دە سۇراپتى. «قارا ات بولسا، سونىڭ قاراقاسقا ات بولۋى دا مۇمكىن. انىقتاپ كورشى!» دەپ كۇلىپتى.
تولى اۋداندىق ساقشىدان قاندى قولدىعىمەن ءوسىپ، تارباعاتاي ايماقتىق ساقشىنىڭ ساياسي بولىمىنە بارعان قالىمقان اتتى اسقان ساققۇلاق بار ەكەن. جەرلىك قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە سىيلىقتان سىيلىققا يە بولعان ەڭ سەنىمدى جەندەت كورىنەدى. دولاننىڭ وزىنەن قاراقاسقا اتتىنى كورگەن-كورمەگەنىن سول سۇراپتى: «سوۆەت شەكاراسىنان ءوتىپ كەلگەن زور قاراقاسقا اتتى، جانمىلتىقتى شپيون، اسكەري سارى كيىممەن جايىردە جۇرگەنى ەستىلگەن بولاتىن. كۋليدەن كەلگەن مەيماندارعا وق شىعارىپ، قاراقشى دەپ جالا جاۋىپ سەندەرگە ۇستاتىپتى. بىزگە كەلگەن ارىز كوپ، ءبارى سونى ايتادى. ال، سول بەيتانىس سارى كيىمدىنىڭ ءىزى ءدوربىلجىن جاقتان دا ءبىر كورىنىپ عايىپ بولدى. ءبىزدىڭ ءبىر ادام دوربىلجىنگە ءدال سول كەلگەندە جوعالدى. قايدا كەتكەننەن دەرەك جوق. ول سوۆەتكە قاشاتىن ادام ەمەس بولاتىن. زور قاراقشى توبىن قولعا تۇسىرگەن دەپ مالشىلاردى سىيلاپ جاتقانىڭىزدا سول قاراقاسقا اتتى بەيتانىس، ەگەر جەرلىك ادام بولسا، سىزدەرگە ءبىر كورىنبەي كەتۋى مۇمكىن بە؟.. ول ءوزىن ساۋان اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ مالشىسىمىن دەپ تانىستىرىپ، جىلقى ىزدەپ جۇرگەنىن ايتقان ەكەن. سول بويىنشا ساۋان اۋداندىق ۇكىمەتتەن سۇراساق، ولاردان جىلقى جوعالعانى دا، بۇل جاققا جوق ىزدەتىپ جىبەرگەن ونداي مالشىسى دا جوق ەكەندىگىن ايتتى. سىزگە سول جولاۋشىدان الىگە دەيىن ءبىر دەرەك بارمادى ما؟» قالىمقان دولاننان وسىلاي ءتۇسىندىرىپ سۇراپتى.
دولان، سول سارى كيىمدى، مىلتىقتى بەيتانىستى ءوزىنىڭ دە سۇراپ-ىزدەستىرىپ، دەرەك تابا الماي جۇرگەنىن ايتا كەلە قالىمقاننىڭ وزىنە سۇراۋ قويىپتى:
- ءسىز سول قاراقاسقا اتتىنىڭ «سوۆەتتەن كەلگەن شپيون» ەكەندىگىن سيپاتتاي الاسىز با؟
- مەنىڭ سيپاتىم، «ساۋان ۇكىمەتىنىڭ جىلقىسى جوعالماعاندىعى مەن بۇل جاققا - مايلى-جايىرگە جوقشى جىبەرمەگەندىگىندە. شپيون ەمەس ادام ونداي جالعان دوكۋمەنت جاساي المايدى!
- ال، ءسىز قاراقشىلار ۇستىنەن ءبىزدىڭ تەكسەرىپ انىقتاعان دەلولارىمىزدى ناقاققا-جاڭساققا شىعارماق بولعانىڭىز قالاي؟.. سول قارا قاسقا اتتى شپيون «كۋليدەن كەلگەن جاڭا مەيماندارىمىزعا جالا جاۋىپ، سەندەرگە ۇستاتىپتى» دەگەنىڭىز نە سۇمدىق؟ سوۆەتتەن كەلگەن شپيون ءبىزدى توناپ جۇرگەن بۇلاڭشىلاردى ۇستاسىپ بەرۋگە، بىزگە كومەكتەسۋگە كەلۋشى مە ەدى؟ ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەپ، جاسىرىپ جۇرگەن مىلتىعىن اتىپ، الال ونەرىن كورسەتىپ، جار سالىپ جۇرەتىن شپيون بولۋشى ما ەدى! سوزىڭىزدەگى ەڭ ۇلكەن سولەكەتتىك، ءبىزدىڭ تەرگەۋشىلەر مەن سوتتىڭ نەشە كۇن تەكسەرىپ انىقتاپ شىققان قىلمىستى ىستەردى دە جوققا شىعارماق بولۋىڭىزدا! مويىنداپ، اشكەرەلەپ بەرگەن باسقا شايكالارىنىڭ ماسەلەلەرىن دە جوققا شىعارا الار ما ەكەنسىز؟ مۇنداي امالىڭىز بولسا، مارحامات! ءبىزدىڭ بۇل قىزمەتىمىزدە ناقاقتىق بولسا، سىزدەر ءبىر تەكسەرىپ شىقساڭىزدار ارتىق بولمايدى!
- دوكەش، مەنىڭ پىكىرىم كوڭىلىڭە كەلگەن بولسا، كەشىر! بىزگە كەلگەن ارىزداردىڭ مازمۇنى سولاي بولعان سوڭ، سول بويىنشا سويلەپ بەرگەنىم عوي!
- مۇنىڭىز - قاراقشىلار مەن ۇتى ساقشى پۋنكتىندەگى ولارعا ارا ءتۇسۋشى حانزۋ ۇلتشىلدارىنىڭ ماعان كورسەتكەن العاشقى «بوپاي قورقىتى» بولاتىن. فاكت كوزدەرىنە قادالا تۇسكەندە عانا توقتاعان بۇل بايبالامنان! سول بۇرالقى جالا قازىر ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ءوز پىكىرىڭىز بولىپ اتىلىپ وتىر! مۇنداي سايقال پىكىردى كوتەرىپ، جۇرتشىلىق پىكىرىنە اينالدىرا سالا زىپ بەرىپ ورىن اۋىستىرا قوياتىن امالىڭىز ماعان بۇرىننان ايان عوي، ەندى جاسىرىنباق وينامالىق! قاراقشىلاردىڭ دەلوسى قازىر اۋداندىق سوتتا، قايتا قاراپ تەكسەرسەڭ رۇقسات! ال، قاراقاسقا اتتى شپيون دەگەنىڭىزدى مەن ۇتىدا تۇراتىن شەكارا كۇزەتىندەگى باتالوننىڭ كوميسسارىنان دا تەلەفون ارقىلى سۇراستىرىپ ءجۇرمىن. شپيون بولسا، ءىزىن سولار تابادى! - دولان قالىمقانعا وسىنى ايتىپ كەسەتىپ شىعىپتى.
اكىم وسى جايتتى بۇلانبايعا ايتىپ بەرىپ، سۇراپتى مەنىڭ ءجونىمدى. ال، مەن بۇلانبايعا سويلەپ بەرگەن اڭگىمەمدە ۋاليبەككە قاراقشى ۇستاسىپ بەرگەنىمدى قوسپاعانمىن. اكىمگە ول دا مەنەن ەستىگەنىن عانا سويلەپ بەرگەن ەكەن. دولان، تەك ۇرىمجىدەن بەرگى جۇرگەن جولىمدى ەستىپ قانا جورامالداسا كەرەك، قاراقاسقا اتتى جولاۋشىنىڭ مەن ەكەندىگىمدى تۇسپالداعان سياقتى. كۇلىپ قانا قويىپ، مەنىڭ بۇيىمتايىمدى سۇراپ ءبىلىپتى دە، ەرتەڭ-اق ورىنداپ بەرەتىندىگىن ايتىپتى. «ءمىنىپ كەلگەن اتىن، وعان ءتۇر جاعىنان مۇلدە ۇقسامايتىن باسقا ءبىر جاقسى اتقا ايىرباستاپ بەر! - دەپ قايتارىپتى بۇلانبايدى. -تەك، قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن ات بولسىن! ونداي ات تابا الماساڭ ماعان ايت!» - دەپتى.
ەرتەڭىنە بۇلانباي مەنىڭ اتىمدى كورىپ، كۇلىپ قايتتى. قاسقاسىنداعى بوياۋ ءوڭىپ قالعان سياقتى.
- اتىڭىز جاقسى ات ەكەن. بىراق، امال قانشا، قىلمىستى عوي، ۇستەمەسىنە مىلتىعىڭىزدى قوسىپ بەرمەسەڭىز، جاقسى ات تابىلمايتىن سياقتى! - دەپ كۇلدى.
- قىلمىستان عانا تازارتىپ بەرسەم، ارقانداي جۇيرىككە باسپا-باس ايىرباستالاتىندىعىنا داۋ جوق! - دەدىم دە قۇمىراعا قۇيىپ پەشەتتەلگەن قارا بوياۋدى قورجىننان الىپ بەردىم. - ءما، قىلمىستى قاسقاسىنا وسىدان جاقساڭ، «تاپ-تازا» بولىپ شىعا كەلەدى!
- ياپىراي، ءبۇيتىپ قاشىپ جۇرگەنشە وسى «ءدارىنى» وزىڭىزگە جاعىپ الساڭىز بولادى ەكەن-اۋ! - دەپ كۇلدى دە، اتقا قايتا كەتتى.
قاسقانى قايتا بوياپ، سول كۇنى ءوزى ءمىنىپ كەتىپ ەدى. ەرتەڭىنە ءتۇس ۋاقىتىندا «ورنىنا ءوزىمنىڭ كەرشابدارىم كەلدى» دەپ قايتتى.
سول كۇنى كەشتە جولحات تا كەلدى ماعان: اكىمنىڭ ۇيىندە بىرگە بولعان ءوزىم قۇرالپاستاردىڭ بىرەۋى «قۇلجاعا تۋىسقانشىلاپ بارىپ قايتامىن» دەپ، اۋداندىق ساقشىنىڭ كۋالىگىمەن الىپ شىققان ەكەن. ماعان جول باستاپ بارىپ، مايلى كۇڭگەيىندەگى مال وتارىندا ءبىراز تۇرىپ قانا، تولىعا قۇلجادان قايتقان بولىپ قايتاتىندىعىن ايتىپ اقىلداستى.
كورەگەن تەرگەۋشىم، قاراقشى ۇستاپ-قاسقىر سوققان ادال ەڭبەك يەسى قاراقاسقا اتقا جابىلعان جالا مەنىڭ ايتا الماي جاتقان ءتۇپ ەسەلى داۋىمدى قوزعاپ قويدى: «قاسقىردى قوڭىراۋلى ەتىپ جاراتپاپپىن، نەكە سىرتىنان تۋىلعان بالانى قاراقاسقا ەتىپ جاراتپاپپىن» دەگەن وكىنىشى، ءسىزدىڭ مارقۇم ءتاڭىرىڭىزدىڭ وكىنىشى ەمەس، اللا اتىندا حالىق ارمانىنان شىققان اڭىز. فاكتكە جۇگىنسەك، اشكوز، قوماعاي قاسقىر ءوزىنىڭ ازەلدە قوڭىراۋلى بولىپ جاراتىلماعانىنا، ۇرى كەزەپ بولتىرىكتەرىنىڭ قاراقاسقا بولىپ تۋىلماعانىنا ەشقاشان وكىنبەك ەمەس. وزدەرىڭىز از ەلدە قوڭىراۋلى، قاراقاسقا بولىپ جاراتىلعان بولساڭىزدار، مۇنشالىق ۇدەپ قۇتىرماي، الدەقاشان حالىق تابانىنىڭ استىندا جانشىلىپ بىتكەن بولار ەدىڭىزدەر عوي. ءتۇبىمنىڭ شيكىلىگى شىعا قالسا-اق، حاندىقتان تايىپ تۇسەمىن دەپ ۇنەمى ماقتانىپ، ءبورتىپ وتكەن ءتاڭىرىڭىز، وزىنە كەلەتىن ماسەلەنى استە دە ايتپايدى. شىندىعىندا كوممۋنيزمشى پارتيا ۇرپاعى بولۋدان ساداعا كەتكىر، ناعىز «قوڭىراۋلى»، ناعىز «قاراقاسقا» بولىپ تۋىلۋعا لايىق جاندىك وزدەرىڭىزدەن باسقا ەشكىم ەمەس. ادامزاتتان ادامزات وربىگەلى سىزدەردەي ادام كورمەگەنىمىز دە، «گىمەڭ دە گىمەڭ بولعالى وسىنداي گىمەڭ كورمەگەنىمىز دە» ىپ-راس.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] تامادى (حانزۋشا) - شەشەسىن تىلدەگەن ياناتتى ءسوز. ال، قازاق تىلىندە وتتىڭ تۇتايتىندىعىن بىلدىرەتىن ءسوز ەكەندىگى بەلگىلى.
