ءبىز ول كىسىنى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «مۋزەي اپاسىنا» ۇقساتاتىن ەدىك. «مۋزەي اپا» دەسەك، دەگەندەي-اق جان ەدى ءوزى. باسىنا ۇزىن اق ءشالى سالاتىن. ءشالىسىن جاقسىز كيمەشەگىنىڭ توبەسىنەن بوس تاستايتىن.  ونىسى ءبىر كەرەمەت ءسان بولىپ، ەرەكشە كورىنەتىن. كەۋدەسىنە ءوڭىرىن كۇمىس تۇيمەلەر جاپقان كامزول كيەتىن. ورتا بويلى. قازديىپ ءتىپ-تىك جۇرەتىن. كىمگە بولسا دا تۋرا قارايتىن. كەڭ ماڭدايلى، قىر مۇرىندى اپپاق اپا. تىستەرى مارجانداي. كەميەكتەنگەن كەمپىرلەردى كورىپ وسكەن ءبىز التىن اپانىڭ نۇرلى جۇزىنە، قولمەن تىزگەندەي جاقۇت تىستەرىنە قاراپ وتىراتىنبىز.

التىن اپا قالادان كەلۋشى ەدى. بىلعارى قارا سومكەسىنىڭ ءىشى تولى بازارلىق، اۋىل بالاسىنا تاڭسىق كامپيتتەردىڭ نەشە ءتۇرى: قالۋا، مەيىز، ناۋات. قارا سومكەدەن كەيدە الما مەن ورىك تە شىعىپ قالادى. التىن اپانىڭ ەشقايدا، ەشكىمنىڭ باۋ-شارباعىنا بۇرىلماي، تۋرا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كەپ ەسىگىن اشاتىنىنا قۋاناتىنبىز. ول قالادا تۇراتىن. قالادا وسىنداي ءايبات اپانىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا كەيدە تاڭ قالۋشى ەدىم... قالا ماعان بۇرقىلداپ ۇرسىپ جۇرەتىن سارىقارىن ورىس ماتۋشكەلەرى عانا تۇراتىن مەكەن سياقتى ەدى.

اراعا جىل، كەيدە جىلدار سالىپ كەلەتىن التىن اپا ءبىزدىڭ اتىمىزدان جاڭىلعان ەمەس. «بەيبىت قايدا، وقۋىندى ما؟ اپىر-اي، سول قىز بوتەن بولىپ كەتە مە، قايتەدى؟ تالدىقورعاندا وقىپ ءجۇرىپ ءبىر كەلمەيدى ۇيگە». «بوران اسكەرگە كەتتى مە؟»، «قويشەكەڭ دە ەندىگە وقۋىن ءبىتىرىپ قالعان شىعار؟»، «پالە، مىناۋ الموشكە مە؟ سەلتيىپ بوي جەتىپ قالىپتى ءوزى؟».

سودان كەيىن «مەيىرمان دەگەن اتالارىڭ بولعان» دەپ، اڭگىمە ايتۋدان دا جاڭىلماۋشى ەدى، جارىقتىق. التىن اپا شاڭىراعىمىزعا كەلىپ قايتقان سايىن مەيىرمان دەگەن بەيتانىس ادامنىڭ ەسىمى جادىمدا جاتتالىپ قالا بەرىپتى. التىن اپانىڭ اڭگىمەسىنەن ول كىسىنىڭ بەينەسىن دە قيالىمدا جاساپ العانمىن. ەڭسەگەي بويلى، قالىڭ قاستى، تۇنجىر قاباقتى، ساقال-مۇرتى نۋ قارا، وتكىر كوزدى، قاراتورى كىسى. اقىن الدە اعارتۋشى، ۇستاز. وكىمەتكە قارسى بولعان. قۋعىن كورگەن، جەر اۋعان. بىراق سىنباعان، رۋحى تۇسپەگەن. ءومىر باقي التىنىن ايالاپ وتكەن ابزال ەر.

مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ كەيىن جاريالانعان سۋرەتىن كورگەنىمدە، بالا قيالىمدا جاسالعان بەينە مەن ومىردە بولعان ادامنىڭ كەلبەتىندەگى ۇقساستىقتى اڭعارىپ تاڭىرقاعانىم دا بار.

مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ ەرتە ويانىپ، قاراشى حالقىنىڭ قامىن جەپ، شىرقاپ وقىعان، الاش ارداگەرلەرىنىڭ  ساپىنان تابىلعان  ەل ارداقتىسى ەكەن. وسى ارادا وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن، مەيىرمان قاشقىنبايۇلىنىڭ ومىرىنەن از-كەم دەرەك بەرە كەتەلىك:

مەيىرمان قاشقىنبايۇلى ەرمەكتاسوۆ 1888 جىلى 2 قىركۇيەكتە، قازىرگى جەتىسۋ وبلىسى اقسۋ اۋدانىندا تۋعان. 1908 جىلدارى قاپالداعى تاتار مەكتەبىندە ءبىلىم الادى. 1908-1910 جىلدارى قاراعاشتاعى «مامانيا مەكتەبىندە» مۇعالىم بولادى. 1910-1914 جىلدارى ۋفا قالاسىنداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە ءتالىم الىپ «عاليا» مەدرەسەسىن ۇزدىك بىتىرگەن سوڭ، «مامانيا مەكتەبىندە» مۇعالىمدىك قىزمەتىن جالعاستىردى.

1920 جىلى جەتىسۋ گۋبەرنەسى الماتى قالاسىندا اشىلعان مۇعالىمدەر دايارلايتىن گۋبەرنيالىق كۋرستىڭ باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى.

1922 جىلى تالدىقورعان ۋيەزىنىڭ ۋيەزدىك وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ جۇمىسىن باسقارۋدى قولعا الىپ، مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار اشىپ، اعارتۋ جۇمىسىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسادى.

1923-1926 جىلدارى لەپسى ۋيەزىنىڭ اعارتۋ مەكەمەسىن باسقارادى. لەپسى ۋيەزىندە مەكتەپتەر اشۋ، جەتىلدىرۋ ىستەرىنە باسشىلىق جاسايدى.

1926-1929 جىلدارى قاراسۋ اۋىلىنداعى مەكتەپتە باسشىلىق قىزمەت اتقارادى.

1930 جىلدىڭ سوڭىندا قىتايعا ءوتىپ، قاراتاس دەگەن جەردە قونىستانادى.

1932-34 جىلدارى بۇلعىنشى اقالاقشىنىڭ اۋىلىندا «جابىقباي مەكتەبىن» جاڭاشا ۇلگىدە قايتا سالدىرۋ ءىسىن قولعا الىپ، وقۋ-وقىتۋ ىستەرىن جانداندىرادى. ورىس، تاتار، ۇيعىر تىلدەرىندەگى وقۋ قۇرالدارىن ءوزى اۋدارىپ، مۇعالىمدەرگە پايدالانۋعا بەرەدى. بۇل مەكتەپتى 1942 جىلعا دەيىن باسقارادى.

1935 جىلى ىلە ايماعىنداعى «قازاق-قىرعىز ۇيشىماسى» ۇيمداستىرعان، مۇعالىمدەرگە ارنالعان «تۋرا-اسۋ» جازدىق كۋرسىندا، باسقارۋشى جانە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. 1942 جىلعا دەيىن وسىنداي ءتۇرلى ورىنداردا اشىلعان مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرستارىنا باسشىلىق جاساپ، ساباق بەرەدى.

1943 جىلى ءسۇيدىن (قورعاس) اۋدانىنداعى سارىبۇلاق كوپىرلى مەكتەبىنە اۋىسىپ، مۇعالىم جانە باسشىلىق قىزمەت اتقارادى. 1945 جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەيدى. 1946 جىلى ىلە ايماقتىق سوت مەكەمەسىنىڭ ورىنباسارى بولادى.

1947 جىلى ۇرىمجىدەگى ولكەلىك سيەزگە وكىل بولىپ قاتىسادى. وسى جولى كەنەت اۋىرىپ، قۇلجاعا قايتادى. 1950 جىلى ناۋقاستان ايىعا الماي، 3 مامىردا قايتىس بولادى. 1956 جىلى ۇرپاقتارى ەلگە ورالدى.

بۇل – مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ رەسمي ءومىربايانى. التىن اپا دا وسىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي ايتقان شىعار-اۋ، بىراق ءبىز ول كەزدە بالا بولدىق تا، كەيۋانانىڭ ءبىر ءسوزىن ۇعىپ، ءبىر ءسوزىن قۇلاعىمىزدان قاقىس قالدىردىق. ۇققانىمىز: وتاعاسىنىڭ سوڭىندا كوپ قاعاز قالىپتى، ءبارى قولجازبا. ول نە جازبالار ەكەن؟ ولەڭدەر مە؟ اۋدارمالار ما؟ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ارنالعان عىلىمي جۇمىستار ما؟ وقۋلىقتار ما؟ ەستەلىكتەر مە؟ ساۋاتتى، كوكىرەگى داڭعىل ادامنىڭ كورگەن-بىلگەنىن حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. بالكىم، قازان توڭكەرىپ، قارا داۋىل تۇرعىزعان زامانننىڭ شىندىعىن دەرەكتەرمەن دايەكتەگەن شىتىرمان وقيعالى تاريحي جازبالار بولار. زامانداستارى تۋرالى، مۇمكىن الاش ارداگەرلەرىنىڭ ميسسياسى جايىندا جازىلعان ومىرباياندىق حامسالار بولۋى دا ىقتيمال. وكىنىشىكە قاراي، مەن وسى ساۋالداردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ىندەتە العان جوقپىن. تەك جاپىراقتاي قاعاز قيىندىسىنا جازىلعان جارتى اۋىز ءسوزدى كوزىم شالعانى بار. مەنىڭشە، سول جارتى اۋىز سوزدە كوممۋنيستەر بيلىگىنەن تەپەرىش كورگەن مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ ارعى بەتكە اۋعان ەلمەن بىرگە كەتۋىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جاتىر.

... 1990 جىلداردىڭ ەڭسەنى ەزگەن، ەرتەڭگى كۇننەن ءۇمىت ءۇزىلىپ، تىمىسكى-تىرشىلىكتىڭ تالابى تىلەرسەكتى تىلگەن سۇرەڭسىز كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. تالدىقورعانداعى جۇمىسشىلارعا ارنالعان سۇرقاپتالدى جاتاقحانا ءۇيىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقانمىن، «مۇسىلماندار-اي، مۇسىلماندار!» دەپ زارلاعان ايەل داۋىسىن ەستىدىم.

– مۇسىلماندار-اي، مۇسىلماندار! بىرەۋىڭ بۇرىلا كەتىپ ماعان نان اكەلىپ بەرىڭدەرشى. مۇسىلماندار-ەي، بارسىڭدار ما؟

توبە قۇيقام شىمىرلاپ، جۇرەگىم اتقاقتاپ داۋىس شىققان جاققا قارادىم. جاتاقحانانىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى بالكوندا شاشىن جايىپ ءبىر كەيۋانا تۇر. قالتامداعى قارا باقىرلاردى قاققىشتاپ، جاقىن ماڭداعى ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە جۇگىردىم. دۇكەننىڭ سورەلەرى جۇتاپ قالعان ەكەن. ايتەۋىر بولكە نان تابىلدى. ناندى الىپ جاتاقحاناعا ورالدىم دا بالكوندا زارلاپ تۇرعان كەيۋانانى جەتەكتەپ بولمەسىنە الىپ باردىم.

– اجە، مىنە نان. جۇمساعىنان الىپ بەرەيىن، جەڭىز.

كەمپىر زارىن ءۇزىپ، تىڭ تىڭداعانداي بولا قالدى دا:

– ءۇنىڭ جىلى، جانىما ءبىرتۇرلى جاقىنسىڭ. سەن ءوزى قاي بالاسىڭ؟ – دەدى. سوندا بارىپ تانىدىم: التىن اپا. سومكەسىن بازارلىققا تولتىرىپ، قالادان كەلەتىن اپپاق، ءايبات اپا. «مۋزەي اپا».

مەن جايىمدى ايتتىم. التىن اپانىڭ جادى بەرىك ەكەن. مەنى اسىقپاي تىڭداپ وتىرىپ، اۋىلداعى ءوزى بىلەتىن كوزكورگەندەردىڭ ءبارىن سۇرادى. قايتقانداردىڭ ارتىنان سالاۋات ايتتى. بارىنا شۇكىر قىلدى.

مەن اپامنىڭ ءحالىن سۇراپ، ءسۇتى مەن نانىن الىپ، ارەدىك كەلىپ كەتىپ ءجۇردىم. كەيدە اياداي بولمەسىنە قونىپ تا قالاتىنمىن. سوندا ول، جانى ءجانناتتا بولعىر، شالىن ەسىنە الىپ، باياعى اڭگىمەلەرىنە ورالاتىن. كەيدە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا مىقىنىن تايانىپ داۋىس سالىپ، جوقتاۋ ايتاتىن. قايران، بەكزات التىن اپا...

قاركولەڭكە بولمەنىڭ ءتور جاقتاعى بۇرىشىندا اۋزىن كەندىر ارقانمەن شاندىپ بۋعان قوڭىر شيفونەر تۇراتىن. مەن كىرىپ شىققاندا كەمپىر سول قوڭىر شيفونەردى كوزىمەن باعادى دا جاتادى. كەيدە مەنى تانىماي قالىپ:

– سەن مەنىڭ مەكەنىمنىڭ شىعارمالارىن ۇرلاعالى جۇرگەن قاراقشىسىڭ، وكىمەت ادامىسىڭ، كەت، جوعالات كوزىڭدى! – دەپ ايقايلاپ شيفونەردىڭ ماڭىنان جۇرگىزبەيتىن.

ءبىر كۇنى مەن التىن اپا جاتقان تەمىر كەرەۋەتتىڭ استىنان توتە جازۋ تۇسكەن جاپىراقتاي قاعاز قيىندىسىن تاۋىپ الدىم. الگى قيىندىدا: «مەنى اۋعان ەلگە ەس بول دەپ، قىتايعا احاڭ جۇمسادى» دەگەن ءسوز بار ەدى...

90 جىلدارى بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا اۋعان زامان بولىپ ەدى عوي. مەن دە كۇنكورىستىڭ ىرقىمەن الماتى كەتىپ، التىن اپادان كوز جازىپ قالدىم. ول قايتتى ەكەن؟ قىزىلوردادا جالعىز ۇلىنان قالعان نەمەرەسى، قىزدارى بار دەپ ەستۋشى ەدىم، سولاردىڭ ءبىرى ىزدەپ كەلىپ، قولىنا الدى ما، نە ىستەدى؟ اسىرەسە، اناۋ قوڭىر شيفونەردەگى قولجازبالار نە بولدى ەكەن؟ بىلمەيمىن...

داۋرەن قاسەنۇلى  

Abai.kz