كەڭەس وداعىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتقان بوريس ەلتسيننىڭ باتاسىن الىپ، بيلىككە كەلگەن ۆلاديمير پۋتين 2000 جىلى پرەزيدەنتتىك ميسسياسىن بالشەبەكتەر جاركەمدەپ تاستاعان نيكولاي II پاتشانىڭ سۇيەگىن جيناپ، سانك-پەتربۋرككە ارۋلاپ كومۋدەن باستادى.

ۋاقىت كورسەتكەندەي، بۇل – قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ، قىزىلدار بيلىگىن مويىنداماعان كەيكى باتىردىڭ باسىن شاۋىپ، مورلەگەن يمپەرياليستىك پيعىلدىڭ، ورىس ءشوۆينيزمنىڭ قايتا باس كوتەرۋى ەدى.

2008 جىلى امەريكادان باستالعان ەكونوميكالىق داعدارىسقا دەيىن، الەمدە مۇناي باعاسىنىڭ شارىقتاۋى رەسەيدىڭ شەتەل اقشا قورىن مولايتىپ، ءپۋتيننىڭ: «20 جىلدا رەسەيدى كەڭەس وداعىنداي قۋاتتى ەلگە اينالدىرامىن»، - دەپ كەسەك سويلەۋىنە نەگىز بولدى. كۇنى كەشە ەسكى تاسىلىنە سۇيەنىپ (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تەرريتوريا تۇتاستىعىن مويىنداعان ەلدەردەگى ورىس دياسپوراسىنا ارقا سۇيەپ), لۋگانسك پەن دونسكىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ، ۋكرايناعا باسىپ كىردى. 1994 جىلى ۋكراينانىڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرگەن يادرولىق دەرجاۆانىڭ ءبىرى رەتىندە ءوز ۋادەسىن ورىنداۋدان باس تارتتى.

كوپتەگەن شەتەلدىك ساراپشىلار ۋكراينانىڭ قازىرگى قيىن حالىن اتالمىش «ناتو نىڭ شىعىسقا كەڭەيۋىمەن»، ەۋروپانىڭ اسكەري وداعى مەن رەسەيدىڭ اراسىندا، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالۋىمەن تۇسىندىرەدى. ءبىز ونى ءپۋتيننىڭ ۋكرايناعا سوعىس اشۋىنداعى ساياسي سىلتاۋ، سىرتقى سەبەپ رەتىندە عانا قاراستىرامىز. «قىرعي قاباق سوعىس» اياقتالعاننان كەيىن، بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا بولعان پولشا، بالتىق تەڭىزى ەلدەرى باستاعان 11 رەسپۋبليكانىڭ ىركەس-تىركەس ناتو قۇرامىنا قوسىلىپ، سولتۇستىك اتلانت شارتى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ سانى اۋەلگى 19-دان قازىرگى 30-عا كوبەيگەنى بەلگىلى. قىزىل يمپەريادان وزبىرلىق كورگەن ەلدەردىڭ ەرىكتى تاڭداۋىن – «ناتو نىڭ شىعىسقا كەڭەيۋى» دەپ مايموڭكەلەگەننەن گورى، كەرىسىنشە، ءالسىز ەلدەردىڭ ءوز ەركىمەن دەموكراتيالى باتىستى پانالاۋى، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وداعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالۋى دەگەن دۇرىس. ءپۋتيننىڭ ۋكراينانى جاۋلاماق بولۋىنىڭ باستى نەگىزى – ۋكراينانىڭ باسقا دا تاعدىرلاس ەلدەر سياقتى ناتو عا كىرمەك بولۋىندا ەمەس، «ورىسسىزدانۋ» جولىن تاڭداۋىندا جاتىر.

«ورىسسىزدانۋ» ءۇردىسىنىڭ مادەني-رۋحاني (ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن زاڭمەن شەكتەۋ، رەسەيلىك باق تارعا تىيىم سالۋ) سيپاتى عانا ەمەس، تەرەڭ ساياسي استارى دا بار. پۋتين مىرزا وزىنە قاۋساعانشا بيلىك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن (بۇرىنعى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىن نولگە تەڭەيتىن) زاڭدى تۇسىندىرگەندە ورىس تاريحىندا باتىس ەلدەرىندەي ساياسي دەموكراتيالىق ءداستۇردىڭ، اتاپ ايتقاندا ەۋروپاداعىداي كوپ پارتيالى، امەريكاداعىداي قوس پارتيالى ساياسي جۇيەنىڭ بولماعانىن اشىق ايتتى. دەسە-دەگەندەي پاتشالىق رەسەيدىڭ ساياسي جەتىستىگى رەتىندە 1861 جىلعى ورىس شارۋالارىن باسىبايلى قۇلدىقتان بوساتقان جارلىعىن، 1905 جىلعى «بۋراتانا حالىق» وكىلدەرى شاقىرىلعان دۋما سەزدىن عانا اتاۋعا بولادى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «1905 جىلى روسسيا ءبىر رەت ەۋروپا بولدى». قازىرگى رەسەي بيلىگى بۇرىن قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ پاتشالىق رەسەي مەن «تاپتىق كۇرەستى» جەلەۋ ەتىپ، قارسىلاستارىن ساياسي ديالوگ، ءادىل سايلاۋ سياقتى دەموكراتيالىق جولمەن ەمەس، قارۋمەن جانىشتاپ بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستەردىڭ ارەكەتىنە، كەڭەس تاريحىنا وبەكتيۆتى ساياسي باعا بەرۋگە مۇددەلى ەمەس. ۋكراينانىڭ ستالين قولدان جاساعان اشارشىلىقتى «گەنوتسيد» دەپ باعالاپ قۇن سۇراۋى، كيەۆ مايدانشىلارىنىڭ يانۋكوۆيچتى «كرەملدىڭ قولبالاسى» ساناپ بيلىكتەن تايدىرۋى، پۋتين بيلىگىنە ەكى باستان ۇنامادى.

قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريا كۇيرەپ، جەكە باسقا تابىنۋدىڭ سيمۆولى بولعان كۇن كوسەمدەردىڭ الىپ مۇسىندەرى كۇرەسىننەن ورىن تاپقانىمەن، پوستكەڭەستىك ەلدەردە ىقپالىن ساقتاپ قالعان ورىس مەدياسى ساياسي اڭىز، ءتىرى قاھارمان جاساۋدان تانباي كەلەدى. ەلتسيننىڭ داۋىرىندە پايدا بولعان، رەسەيدىڭ مۇناي، قارجى رەسۋرسىن مونوپوليالاپ العان حودوركوۆسكي باستاعان وليگارحتاردىڭ الدىن تۇرمەگە توعىتىپ، ارتىن شەتەل اسىرىپ، قىرعيداي تيگەن ءپۋتيندى، ولار، «ۆەليكي ءرۋستىڭ» باعىنا تۋىلعان ۇلت قاھارمانى ەتىپ كورسەتتى. قازاق قالامگەرلەرى «ماشكەۆيچتەردى جونگە سالاتىن قازاقتا پۋتيندەي ءبىر ۇل تۋىلمادى-اۋ!» دەپ اھ ۇردى. بەلارۋس پرەزيدەنتى لۋكاشەنكو بولسا «كەڭەس وداعىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جۇيەسىن ىدىراتپاي ساقتاپ قالعان بىردەن-ءبىر باسشى» رەتىندە اسپەتتەلدى. ادامزات تسيفرلى تەحنولوگيا داۋىرىنە قادام باسىپ، ينتەرنەت قول جەتىمدى بولعان سوڭ، الەۋمەتتىك جەلى ءداستۇرلى مەديانىڭ (تەلەارنا، مەرزىمدى گازەت-جۋرنال، كينو) ورنىن باستى. ادامداردىڭ اقپارات الۋ ارناسى كوپ تاراپتاندى. دەموكراتيا تونىن جامىلىپ پوستكەڭەستىك ەلدەردە ساقتالىپ قالعان قاساڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باسقارۋ جۇيەلەرى، يدەولوگيا جاڭا قارسىلىققا تاپ بولدى. لۋكاشەنكو 100 مىڭداعان بەيبىت ەرەۋىلشى ارتىنان ەرگەن مەكتەپ مۇعاليماسى تيحانوۆسكايامەن بەتپە-بەت كەلدى. ناۆالنىيدىڭ كومانداسى دايىنداعان ءپۋتيننىڭ اتالمىش حانسارايى جايىنداعى دەرەكتى ءفيلمدى 100 ميلليوننان استام ادام تاماشالادى. انىعىن ايتقاندا پۋتين مەن لۋكاشەنكو ساياسي اڭىزداردىڭ اياقتالعانىنان، تمد اياسىندا دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ بوي كوتەرۋىنەن، وزگەگە دە، ءوز ەلىنە دە ونەگە بولۋىنان ءىش تارتىپ وتىر. ءپۋتيننىڭ ناۆالنىي مەن ونىڭ كوررۋپتسياعا قارسى ۇيىمىن «تەرروريستەر» تىزىمىنە كىرگىزۋى، لۋكاشەنكونىڭ بلوگەر وتىرعان اۋە كەمەسىن اسكەري ۇشاقپەن قۋالاۋى سونىڭ كورىنىسى. جيرينوۆسكيدىڭ «قازاقتاردىڭ ءوزارا قازاقشا سويلەسكەنىنە ۇيرەنە الماي» ءبىر-اق، تۇندە ماسكەۋ اسقانى، ولجاس كوكەمىزدىڭ الماتىنى «الما-اتا» دەيىك دەپ، وڭتۇستىك استانامىزدىڭ ەجەلگى قازاقشا اتاۋىنا كوندىگە الماي جۇرگەنى سياقتى، بۇرىن كگب لەيتەنانتى بولعان پۋتين مىرزا مەن كالحوز ديرەكتورلىعىنان پرەزيدەنتتىككە كوتەرىلگەن لۋكاشەنكو مىرزا «بۋرجۋازيالىق باتىستىڭ» دەموكراتيالىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ءونىمى بولعان كۆن-شيك زەلەنسكيدى قومسىنىپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورۋدە. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن» دەگەندەي ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ، ۋكراينانى ەكى بۇيىردەن قىسىپ، شەپ قۇرۋىنىڭ سەبەبى وسى.

قازاقستاندا ۋكرايناداعى سياقتى كرەمل قوجايىنىنىڭ دەگبىرىن قاشىراتىنداي ساياسي-دەموكراتيالىق كۇشتەر پايدا بولعان جوق. پۋتين مىرزانىڭ «قازاقستان ورىس ءتىلدى مەملەكەت» دەپ نىق سەنىممەن ايتۋى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. كۇنى كەشە عانا تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن تويلاعان قازاق بيلىگى مەن قوعامى الىدە سول داعدىلى كەڭەستىك قۇندىلىقتارمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. پارلامەنتتەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اتىن وزگەرتكەنىنە دە كوپ بولا قويعان جوق. «امانات» دەپ اتىن اۋىستىرعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى باياعى جوڭعار زامانىنداعى ايىل-تۇرمان، شالباردىڭ توڭىرەگىنەن اسقان جوق. ورىس ءتىلدى ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ تا، سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ تا، حالقىمىزدىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان سۇراپىل اشتىقتى قازاقتىڭ وتىرىقشى ومىرگە بەيىمدەلە الماگان «جابايىلىعىنان»، اباي ايتقان «التى باقان الاۋىزدىعىنان»، «ءبىر-بىرىنە دەگەن قاسكۇنەمدىگىنەن» كورەدى. بالشەبەكتەردىڭ ءىزباسارى جامبىل احمەتوۆ شەتەلدەگى قانداستارىن قيىندىققا شىداماي وتانىنان كەتكەن «قاشقىندار» ساناسا، رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى سول «ورالعاندار عانا ورىسشا بىلمەيدى» دەيدى. وسىدان-اق، رەسەيدەگى زيۋگانوۆ باستاعان بالشەبەك قالدىقتارىنىڭ قازاقستان تۋرالى شۋلى مالىمدەمەسىن كىمدەردىڭ قولدايتىنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى. «قاڭتار تراگەدياسى» كورسەتكەندەي رەسەي بيلىگى قازاقستاندا بەيبىت ميتينگكە شىعىپ ساياسي تالاپ قوياتىنداردىڭ دا، شاريعات زاڭىمەن جۇرەتىن حاليفات قۇرعىسى كەلەتىندەردىڭ دە باس كوتەرۋىن قالامايدى. ۋكرايناداعى پتۋ-دىڭ تۇلەگى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورنىن مگيمو-نىڭ تۇلەگى توقاەۆتىڭ باسقانىنا ءدان ريزا. بۇل ۇدەرىستىڭ جالعاسا بەرۋىنە تىلەكشى، قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا دايىن. ەگەمەن ەل اتانعالى بەرى قازاق قوعامىنا ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كوممۋنيزمنىڭ شەكپەنىنەن شىققان شەنەۋنىكتەر، وليگارحتار، دەموكراتيانىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جۇرگەن وپپوزيتسيانەرلەر وعان بەرىك ساياسي، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق نەگىزدەردى ازىرلەپ بەرگەن. كۇمانىڭىز بولماس ءۇشىن اتا زاڭداعى ورىس ءتىلىنىڭ «رەسمي ءتىل» مارتەبەسىن، اسكەري ۇقشۇ-نا، ەەو-قا مۇشەلىكتى اتاساق تا جەتكىلىكتى. ساياساتكەر ايداس سارىمنىڭ «ءبىز ورىستىڭ ىقپالىنان تاياۋ ارادا شىعا المايمىز» دەگەن ماعىناداعى ءسوزى وسى شىندىقتى مەڭزەيدى. «ايتقاننىڭ اۋزى جامان» دەگەندەي وعان شالا ءبۇلىنۋدىڭ قاجەتى شامالى.

«روساتامنىڭ» وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستانمەن اەس سالۋ تۋرالى الدىن الا كەلىسىمگە كەلۋى، توتەنشە جاعداي كەزىندە رەسەي جەتەكشىلىگىندەگى ۇقشۇ اسكەرىنىڭ جەرىمىزگە كىرۋى – ورتا ازياعا كىمنىڭ قوجايىن ەكەنىن، ايماقتا رەسەيدىڭ اسكەري ىقپالىنىڭ الىدە مىعىم ەكەنىن كورسەتتى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ءوزىمىز ورنالاسقان تەڭىز جولىنان الشاق جاتقان وڭىرگە جاڭا ويىنشى قىتايدىڭ دەندەپ كىرگەنى، ەكونوميكالىق ىقپالىن كۇشەيتكەنى بەلگىلى. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ – رەسەيدىڭ قىتايدىڭ ايماقتاعى ساۋدا ەكسپانتسياسىن تەجەۋ ءۇشىن جۇزەگە اسىرعان جوباسى ەكەنى تاعى دا شىندىق. رەسەيدىڭ 2014 جىلى قىرىمدى تارتىپ الۋىنان باستالعان باتىس سانكتسياسى رەسەي ەكونوميكاسىن ىشكى اينالىمعا يەك ارتۋعا، قىتايعا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەرگە ارقا سۇيەۋگە ماجبۇرلەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك ارالىق قارجىلىق تەلەكوممۋنيكاتسيا جۇيەسىنەن (SWIFT) شىعىپ قالۋدىڭ زاردابىن ازايتۋ ءۇشىن الدىن الا قامدانىپ، ءوزىنىڭ بانك ارالىق ينفورماتسيا جۇيەسىن جاساقتاۋعا كىرىستى. سونىمەن بىرگە بانكتەرى قىتايدىڭ يۋاندى وزەك ەتكەن ۇلتتىق تولەم جۇيەسىنە(CIرS) قوسىلدى.

اقپاننىڭ 4-ءى كۇنگى بەيجىڭ قىسقى وليمپيادا ويىندارىنىڭ باستالۋ سالتاناتىنا بارعان پۋتين مەن قىتاي باسشىسىنىڭ كەزدەسۋىنەن ءمالىم بولعانداي قىتاي-ورىس قاتىناسى ساۋدا ارىپتەستىگىنەن، ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە كوشتى. قىتاي تاراپى ناتو-نىڭ شىعىسقا كەڭەيۋىنە اشىق قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءپۋتيننىڭ مايدانىن قولدادى. توقاەۆ باستاعان ورتا ازياداعى 5 ەل باسشىسىنا كومەك رەتىندە 100 ميلليون دوللاردان بەردى. الداعى 10 جىل ىشىندە رەسەيدىڭ قازاقستان ارقىلى قىتايعا كۇنىنە 200 مىڭ باررەل مۇناي جونەلتۋگە كەلىسكەنىنە دە باسا نازار اۋدارعان ءجون. دەمەك رەسەيدىڭ باتىسپەن قاتىناسى ۇزىلۋگە شاق قالعان بۇگىنگى كۇنى ەكى ەل دە (رەسەي، قىتاي) ورتا ازيادا، جۇيەدەن قازاقستاندا تىنىشتىق بولۋىنا بارىنشا مۇددەلى دەگەن ءسوز. «قازاقتاردان قاعاجۋ كوردىك» دەپ، پۋتيننەن ارنايى اسكەري وپەراتسياسىن قازاقستاندا دا جالعاستىرۋدى سۇراپ وتىرعانداردىڭ كۇتكەن ءۇمىتى اقتالۋى ەكىتالاي.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz