3.

مiنە، «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنiڭ قۇرىلۋ قارساڭىندا قازاق كوسەمدەرiنiڭ iشiندە وسىنداي قوعامدىق ساياسي-رۋحاني جاڭعىرۋلار ءجۇرiپ جاتقان بولاتىن. تاريحي دەرەككە سۇيiنسەك، سول كەزدە وقۋلىق جازۋعا ارالاسپاعان بiردە-بiر زيالى جوق. تiپتi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi دە «قۇرىلىس تۋرالى»، «جەردiڭ جاراتىلىسى تۋرالى» وقۋلىقتاردى اۋدارۋعا قاتىسىپتى. قاراجات تا قاجەت بولعان شىعار، بiراق، تۇپكi ماقسات - قازاق ەلiن عىلىمنىڭ ءار سالاسىمەن جان-جاقتى سۋارۋ، عىلىمي ۇعىمدار مەن تiلدi, جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسiن قالىپتاستىرۋ بولاتىن. ۇلت iشiندەگi رۋحاني تۇلەۋدiڭ وسىنداي تولقىندى تۇسىندا كوركەم ادەبيەت تۋرالى پiكiردiڭ قوزعالماي قالۋى مۇمكiن ەمەس-تiن. مۇنىڭ ءوزi ومiرلiك قاجەتتiلiك ءارi كوركەم ويدىڭ دامۋىنىڭ وزەكتi ماقساتىن وگەي قالدىرۋدى ويلارىنا دا المادى. كوركەمدiك iزدەنiستiڭ ءوزi - ومiرلiك شەشiمنiڭ كورىنiسi ەدi. ارپالىسىپ تۇرعان زاماندى بەينەلەي وتىرىپ، كوركەم تۇجىرىم جاساۋ بولاتىن. اسiرەسە، ماعجان، جۇسiپبەك، مۇحتار سياقتى ناسيحاتتىق ادەبيەتتەن كوركەم ادەبيەتتi ەكشەپ، تiل-جاعىن ايىرىپ الۋ - وزدەرiنiڭ ومiرلiك ماقساتىن تاڭداپ الۋمەن بiردەي تالقى ەدi. مۇنداي پiكiر الىسۋلار ەكەۋارا ءجۇرiپ جاتتى. ۇلتتىق دامۋ باعىتىن مۇرات ەتكەن جازۋشىلار بارعان سايىن قوعامدىق ومiردەن شەتتەتiلiپ، ءاربiر قادامى اڭدۋ مەن ارانداتۋعا ۇشىراعان تۇستا ولار جان سىرىن بiر-بiرiنە اشتى. ءوزارا پiكiر بiلدiرۋ ارقىلى بولاشاق «القا» ادەبي ۇيiرمەسiن قۇرۋدىڭ العى شارتتارىن  جاسادى.

3.

مiنە، «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنiڭ قۇرىلۋ قارساڭىندا قازاق كوسەمدەرiنiڭ iشiندە وسىنداي قوعامدىق ساياسي-رۋحاني جاڭعىرۋلار ءجۇرiپ جاتقان بولاتىن. تاريحي دەرەككە سۇيiنسەك، سول كەزدە وقۋلىق جازۋعا ارالاسپاعان بiردە-بiر زيالى جوق. تiپتi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi دە «قۇرىلىس تۋرالى»، «جەردiڭ جاراتىلىسى تۋرالى» وقۋلىقتاردى اۋدارۋعا قاتىسىپتى. قاراجات تا قاجەت بولعان شىعار، بiراق، تۇپكi ماقسات - قازاق ەلiن عىلىمنىڭ ءار سالاسىمەن جان-جاقتى سۋارۋ، عىلىمي ۇعىمدار مەن تiلدi, جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسiن قالىپتاستىرۋ بولاتىن. ۇلت iشiندەگi رۋحاني تۇلەۋدiڭ وسىنداي تولقىندى تۇسىندا كوركەم ادەبيەت تۋرالى پiكiردiڭ قوزعالماي قالۋى مۇمكiن ەمەس-تiن. مۇنىڭ ءوزi ومiرلiك قاجەتتiلiك ءارi كوركەم ويدىڭ دامۋىنىڭ وزەكتi ماقساتىن وگەي قالدىرۋدى ويلارىنا دا المادى. كوركەمدiك iزدەنiستiڭ ءوزi - ومiرلiك شەشiمنiڭ كورىنiسi ەدi. ارپالىسىپ تۇرعان زاماندى بەينەلەي وتىرىپ، كوركەم تۇجىرىم جاساۋ بولاتىن. اسiرەسە، ماعجان، جۇسiپبەك، مۇحتار سياقتى ناسيحاتتىق ادەبيەتتەن كوركەم ادەبيەتتi ەكشەپ، تiل-جاعىن ايىرىپ الۋ - وزدەرiنiڭ ومiرلiك ماقساتىن تاڭداپ الۋمەن بiردەي تالقى ەدi. مۇنداي پiكiر الىسۋلار ەكەۋارا ءجۇرiپ جاتتى. ۇلتتىق دامۋ باعىتىن مۇرات ەتكەن جازۋشىلار بارعان سايىن قوعامدىق ومiردەن شەتتەتiلiپ، ءاربiر قادامى اڭدۋ مەن ارانداتۋعا ۇشىراعان تۇستا ولار جان سىرىن بiر-بiرiنە اشتى. ءوزارا پiكiر بiلدiرۋ ارقىلى بولاشاق «القا» ادەبي ۇيiرمەسiن قۇرۋدىڭ العى شارتتارىن  جاسادى.

ءوزارا پiكiر الىسۋلاردا وسىنشاما تەرەڭدەپ بارعان زيالىلاردىڭ كوزقاراسى قالايدا جارىققا شىعىپ، تالقىعا ءتۇسۋi قاجەت ەدi.

احمەت بايتۇرسىنوۆ 1929 جىلى ماۋسىمنىڭ 18-ءى كۇنi بەرگەن جاۋابىندا:

«مەنiڭ ادەبي شىعارمالارىمنىڭ iشiنەن سامودەرجاۆيە تۇسىندا باسىلىپ شىققاندارى: كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنىڭ اۋدارماسى جانە «ماسا» دەگەن اتپەن شىققان ءوزiمنiڭ ولەڭدەرiم مەن اۋدارمالارىم. كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا مەن ادەبي iسپەن اينالىسقامىن جوق. كوركەم شىعارما تۋرالى ماسەلەگە كەلەتiن بولساق، مەن كوركەم دۇنيەنiڭ قۇندىلىعىن ونىڭ قانداي يدەيانى نەگiزگە العاندىعىمەن ەمەس، ادامنىڭ جاندۇنيەسiنە، سەزiمiنە قالاي اسەر ەتۋiنە بايلانىستى باعالانۋى كەرەك - دەگەن كوزقاراستاردى جاقتايمىن. قازاقستانداعى ادەبي اعىمدارمەن تانىسپىن، بiراق تا ولاردىڭ ەشقايسىسىنا iش تارتپايمىن، سەبەبi مەن ءۇشiن ادەبي باعىتتاردىڭ - پرولەتارلىق نەمەسە ۇلتشىلدىق سارىننىڭ قايسىسى باسىمدىق تانىتسا دا، ءبارiبiر. وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردى تاربيەلەۋ جولىنداعى ۇستازدىق قىزمەتiءمدى جانە ادەبيەت ءجونiندەگi ءدارiستەرiمدi جوعارىداعى ايتقان پiكiرiمنiڭ نەگiزiندە جۇرگiزەمiن...»,- دەيدi.

ءيا، «القا» ۇيiرمەسi مەن «تابالدىرىق» اتتى باعدارلامادا ەشقانداي «جاسىرىنباقتىڭ» جوعى انىق ەدi. الايدا، تەرگەۋشiلەردiڭ قالامىنىڭ كۇشiمەن ول «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل استىرتىن ۇيىم» بولىپ شىعا كەلدi. وعان تاڭداناتىنداي ەشتەڭە جوق ەدi. بۇل كەزدە رەسەيدiڭ وزiندەگi ادەبي اعىمداردىڭ جەتەكشiلەرi بiرiنەن كەيiن ءبىرى جازاعا تارتىلىپ، قۋدالاۋعا ۇشىراعان بولاتىن. ەسەنين ءوزiنiڭ كۇرەتامىرىن قيىپ جiبەردi, ماياكوۆسكي اتىلىپ ءولدi. تاريحتىڭ بiر تالكەگiن رەتi كەلگەندە ايتا كەتەيiك: ماياكوۆسكي ەسەنيننiڭ قازاسىنا ارنالعان سوزiندە ونى كiنالاي سويلەگەن بولاتىن، iلە-شالا ءوزi دە سونىڭ تاڭداعان ءولiم جولىن وزiنە مۇرات ەتiپ الدى. ماياكوۆسكيدiڭ باسىندا تۇرىپ سويلەگەن فادەەۆ تە كەيiننەن ءوزiن-ءوزi اتىپ ءولتiردi. تۋرا بiر قارعىستىڭ قامىتى سياقتى قارالى نىشان.

ماسكەۋدiڭ دانىشپاندارىنىڭ ءوزi وسىلاي «قۇرباندىققا شالىنىپ جاتقاندا»، احاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقان «بiزدiڭ 96 - پروبالى كوممۋنيستەر» بۇل ناۋقاندى ودان ءارi ءورشiتiپ جiبەردi. ونىڭ كەسiرi جۇسiپبەك سياقتى ادال دا ابزال ازاماتقا تيدi. مۇحتاردىڭ دا، جۇسiپبەكتiڭ دە، ماعجاننىڭ دا «تەرiستەۋدi تەرiسكە شىعارعان» ءتاسiلi iسكە اسپادى. بiراق ولار ايتارىن اشىق ايتىپ بارىپ قاناتىنان قايىرىلدى.

بۇل رەتتە ادەبيەت تۋرالى جۇسiپبەك پەن ماعجاننىڭ پiكiرi بارىنشا ايقىن كورiندi. تەرگەۋشiلەردiڭ قولىنا تۇسكەن جۇسiپبەكتiڭ حاتى مەن «القانىڭ» باعدارلاماسى دەربەس تالداۋدى قاجەت ەتەدi. مۇندا ساياسي كوزقاراسپەن قاتار ماعجاننىڭ iشكi اقىندىق الەمiنiڭ دە جاڭعىرىعى قىلاڭ بەرەدi. بiز ولاردىڭ ءار پiكiرiن جiك-جiككە بولمەي، ويلارى ورايلاسقان تۇستاردى عانا قىسقاشا ۇزiندiمەن سالىستىرىپ وتەمiز. ماعجاننىڭ پiكiرi - «القا» ۇيiرمەسiنiڭ رەسمي باعدارى. ال جۇسiپبەكتiڭ پiكiرi سول «تابالدىرىقتى» وقىپ شىققاننان كەيiن جازىلعان حات. حاتتىڭ باس جاعىن ادەيi كiرiستiرگەنiمiز جوق.

ال ءۇشiنشi ءسوز - مۇحتاردىڭ «اشىق حاتىنىڭ» iشiندەگi پiكiر. ءۇش پiكiر ءۇش ءتۇرلi جاعدايدا جازىلعانىنا قاراماستان ۇزىن سارىنى ورتاق جەلi تارتادى. اڭگiمە - ادەبيەتتiڭ ۇلتتىق، تاپتىق، كوركەمدiك سىپاتى قاقىندا ءوربيدi. سونىڭ iشiندە ماركستiك iلiمنiڭ قاعيدالارىن تالدايدى. العاشقى كەزەكتi ماعجان اقىنعا بەرەمiز. ول بiردەن ماركستi اۋزىنا الا وي ساباقتايدى:

ماعجان جۇماباەۆ، «القانىڭ» باعدارلاماسىنان: «ادەبيەتتiڭ وزiنشە داۋiرلەۋi - تەحنيكا مەن ادەبيەتتىڭ وزiنشە داۋiرلەۋىنە باعىنبايدى». (ك. ماركس. ۆۆەدەنيە ك كريتيكە پوليتيچەسكوي ەكونومي. يزد. «موسكوۆسكي رابوچي»، 1922 گ.). ماركس وسى پiكiرiن بەكiتۋ ءۇشiن گرەك تاريحىنىڭ گومەر زامانى مەن ەۋروپا تاريحىنىڭ شەكسپير زامانىن كورسەتەدi. شىنىندا دا گومەر زامانىنداعى - گرەكتiڭ، شەكسپير زامانىنداعى - ەۋروپانىڭ تەحنيكا مادەنيەتiنiڭ بالا بولعانى راس. الايدا سول داۋiردە گرەك پەن ەۋروپا مادەنيەتi قۇلاشتى اسپانعا سەرمەگەن. نەگە بۇلاي بولعاندىعىن تەكسەرۋ ادەبيەت تاريحىنىڭ مiندەتi. بiزدiڭ بۇل جەردە ايتاتىنىمىز: ماركستiڭ مىناۋ پiكiرiن قازاق ومiرiنە قابىستىرساق، قازاقتىڭ تەحنيكا مادەنيەتi تiپتi تومەن بولعان. سوندىقتان دا، ادەبيەتi دە «جوقتىڭ جانىندا بولعان» دەگەن پiكiردiڭ تۋى قاتە. شىندىعىندا دا قازاقتىڭ وزiنشە تەرەڭ ادەبيەتi بولعان. ھام بiر قازاق ادەبيەتiنiڭ ءتۇرلi وزگەرiسi, ءورi - قىرى، قايعىسى - قۋانىشى، ويى - قيالى ادەبيەتiنە ءتۇسiپ وتىرعان».

جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، حاتتان ءۇزiندi: «... ءسiرا، بiزدiڭ جاس ماركسشiلەر ۇلكەن كiتاپتاردى وقىپ الادى دا: مىناۋ قازاققا كەلەدi ەكەن،- دەپ جالشىنىڭ نە مۇجىقتىڭ  كوزiمەن قازاقتى ولشەيدi. ماركستi بiزدiڭ جiگiتتەر قازاققا جاناستىرا  الماي، شاتاق وسىدان تۋىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. قازاق وزگەشە (سۆوەوبرازنىي) تۇرمىستى، تاريحتى، سالت-سانالى جۇرت بولۋعا كەرەك. قيسىنشىل (تەورەتيك) بولۋ مەن تاربيەشiل بولۋدىڭ اراسى الىس. بiزدiڭ عابباس (توعجانوۆ - ت.ج.) الدىڭعىسى بولار دەيمiن. اۋەلi قازاقتى وقۋ كەرەك. قازاقتى بiلەمiن دەگەنiمiزبەن، كوبiمiز بiلە بەرمەيمiز، ونى برويدانىڭ كiتابىنان وقىپ وتىرمىن. بiز انىق بiلە الماي، كومەسكi كورگەن نارسەلەردi ول انىق ايتىپ وتىر. قازاق ۇيىمسىز، قازاق بەرەكەسiز، (بiراق) قازاق ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مiنەزi دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە ءتۇبiرلەنبەي تۇرعاندا بiزدەگi داۋدىڭ شەگi بولمايدى».

مۇحتار اۋەزوۆ، «اشىق حاتتان» ءۇزiندi: «ءوزiمنiڭ سونداي توپتارمەن («الاشوردامەن» - ت.ج.) بايلانىسقان ارتقى كۇنiمدi وسىلايشا ناق تەكسەرiپ، قايتا باعالاپ كەلگەندەگi ەندiگi بايلامىم: سول ەسكiلiگiمنەن ءوز ارامدى بۇدان بىلاي بiر جولا ءۇزiپ، جارىپ الۋ جانە سول ەسكiلiكپەن مەنi بايلانىستىرىپ، جاقىنداستىرعان جايلاردىڭ بارلىعىنان ءۇزiلدi-كەسiلدi ارىلىپ شىعۋ. وسى سياقتى جاڭا ءتۇسiنiك، جاڭا باعىت تۇرعىسىنان العاندا ەندi مەنiڭ ءجۇرiپ وتكەن ادەبي جانە قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىن قاراستىرعانداعى زەرتتەۋشiلiك قىزمەتiمدi شولىپ وتكەندە ايتاتىنىم: ول قىزمەتتەرiم قازاقستانداعى مادەني توڭكەرiستiڭ جول - باعىتىمەن ۇيلەسكەن جوق. قايتا سوعان قايشى كەلiپ وتىر».

الدىڭعى ەكەۋi تەوريالىق تۇرعىدان پiكiر قوزعاسا، مۇحتار اۋەزوۆ  ادەبيەت تاريحشىسى رەتiندە «وتكەندەگىسىنەن ارىلعان». ارينە، «اشىق حاتتا» تەرiسكە بالاعان iسiن وڭ دەپ تۇسiنسەك، مۇنىڭ استارىن تەز اڭعارامىز. ءۇش پiكiردiڭ ايتار ءتۇيiنi - قازاقتىڭ ءتول ۇلتتىق ادەبيەتi مەن مادەنيەتi, دەربەس كوركەم ويلاۋ جۇيەسi قالىپتاسقان، تاريحي تانىمدىق سىناقتان وتكەن جانە سول مادەني-رۋحاني جادىگەرلەر ۇلتتىق مۇددەنiڭ تۇتاستىعىن كوزدەگەن. دەمەك، تاپتىق مۇددەدەن كورى بيiك مۇراتتى نىساناعا العان. مۇحتاردىڭ جازعانىنداي، بۇل پiكiر «قازاقستانداعى مادەني توڭكەرiستiڭ جول-باعىتىمەن ۇيلەسكەن جوق. قايتا سوعان قايشى كەلiپ وتىردى». ماعجان بۇل ويىن بىلاي دامىتتى.

ماعجان جۇماباەۆ (جالعاسى): «ءالi تiپتi تەكسەرiلمەگەن ءداۋiردi قويا تۇرىپ، سوڭعى ءداۋiردi الساق، كەشەگi مۇرات، ماحامبەت، بازار، شورتانباي، اقان سەرi سىقىلدى اقىنداردىڭ ەلدiڭ مۇڭىن، زارىن، وي-قيالىن جىرلاي بiلگەن شىن جىراۋلار ەكەنi انىق. بۇلار قازاق دالاسىنا بەت العان ەۋروپانىڭ، ورىستىڭ قارابوز وتارشىلىعىنىڭ قاراسىن كورiپ، بiرiنشi ۋلانعان ەرلەر. قازاق ادەبيەتiنiڭ الىبى اباي قازاق دالاسىنا كەۋلەپ كiرiپ كەلە جاتقان كاپيتاليزمگە، وتارشىلدىققا قازاقتىڭ قاندى جاس توگiپ، ەرiكسiز شالعان بiرiنشi قۇربانى. ەل بيلەپ، ەلگە اقىل ايتۋدان باستاپ ءومiردەن ءۇمiت ۇزۋگە، تۇڭعىش تۇڭعيىق ويعا بارىپ كەلگەن ابايدىڭ ءومiرiنiڭ اقىندىق تراگەدياسى دا، تەرەڭدiگi دە وسىندا. ابايدىڭ الىپتىعى - قىل كوپiردiڭ ءۇستiندە تۇرعاندىعى. ەكi قولمەن، ەكi ءومiرمەن الىسقاندىعى. سوندىقتان دا قازاق ادەبيەتiنiڭ ەسكi ماعىناسىن، بۇرىنعى باعىتىن تەرەڭدەتكەندiگi, ادەبيەتكە جاڭا ءتۇر كiرگiزگەندiگi. اباي جيىن-تويدىڭ اقىنى بولماعاندىقتان، ءاسiرەسە، ءباسپاسوزدiڭ جوقتىعىنان ابايدىڭ ادەبيەتتەگi باعىتى، ءاسiرەسە، ءتۇرi سول ءداۋiردە قازاق دالاسىنا تاراي المادى. سول ءداۋiردە قازاق دالاسىنا كاپيتاليزم كەۋلەپ كiرە بەردi. ەل ەزiلە بەردi. ادەبيەت تە، باعىت تا، ءتۇر دە قالمادى. ادەبيەت: «عيزاتلى»، «ماتۋرلى»، «بيسميللا دەپ  باشليىن ءسوزدiڭ باسىن» سىقىلدى بالدىر-باتپاققا اينالدى.

بiراق، ەۋروپا وتارشىلدىعىنىڭ «بiر قاسيەتi» - «قۇلدى قۋىپ باتىر قىلدى». ءولiمگە بۇيىرىلۋمەن ءومiردi سۇيگiزدi, ەزiلگەن ەلدiڭ ۇلتتىق سەزiمiن وياتتى. وسى زاڭ بويىنشا، 1905 جىلعى توڭكەرiستەن سوڭ سوققى جەپ، سiرەسiپ جاتقان قازاق ەلi ەسiن جيا باستادى. جارالى جاننىڭ ەسiن جيا باستاعاندىعى ءۇنi - ىڭىرسۋ، كۇرسiنۋ، كۇڭiرەنۋ بولماق. 1905 جىلدان سوڭعى ادەبيەتiمiز - «ويان، قازاق»، «قىرىق مىسال» سىقىلدى «ەلiم-جۇرتىم» دەگەن ادەبيەت. سول كۇڭiرەنگەن جارالى جاننىڭ كوزiنە الگiندەي قىلىشىنان قان تامىپ، مايداندا جۇرگەنi ەلەستەگەن.

ويانا باستاعان ەر - كەشەگi ەل بولعان كۇنiن ەسiنە ءتۇسiردi. ادەبيەتiمiز مىناۋ «ويان!» دەگەن زارمەن بiرگە ەلدiڭ وتكەن كۇنiن ەسiنە سالا باستاپ ەدi. وتكەن(دەگى) تاعى بولىپ جۇرگەن ءداۋiردi قايتا ورناتۋ ءۇشiن ەمەس، جاسىنان ەلدiڭ  جانىنا ءۇمiت سالۋ ءۇشiن وتكەندi جىرلاي باستاپ ەدi. جىرلاپ ۇلگەرگەن جوق ەدi, جىرلاي باستاپ ەدi. ادەبيەت وسى كۇيدە تۇرعاندا بiز ءۇستiمiزدەگi زور توڭكەرiسكە كەلiپ كiردiك».

جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ (جالعاسى): «مەنiڭ تاعى بiر قوسىلمايتىن جەرiم بار، مىسالى: «اقىن تاپتىڭ عانا اقىنى بولادى. بiراق كەيدە تۇرمىس جاعدايىمەن، تاپتان مويىنى اسقان، تاپ شاراسىنان جوعارى، وزگە تاپتىڭ دا سويىلىن سوعاتىن بۇقاراشىل، ۇلت ساناسىن مەڭگەرگەن اقىن دا بولادى»،- دەپ پلەحانوۆ ايتادى. ونى عابباس جازىپ وتىر. ولاي بولسا، قازاق اقىندارى تاپقا نەگە قامالىپ قالادى؟ نەگە بايشىل، نەگە دiنشiل بولۋعا مiندەتتi? وتارشىلدىق زارداپتى باي، كەدەي - ۇلت بولىپ تارتقان جوق پا ەدi? جەرiنەن باي دا، كەدەي دە قۋىلعان جوق پا ەدi? مالى جوعالسا - حوحولدان باي دا، كەدەي دە تاياق جەپ ولگەن جوق پا ەدi. ۇلت مۇڭى بۇرىن بiر ەمەس پە ەدi? بiر بولعاندىقتان دا اسان قايعىسى، بۇقار جىراۋى، شورتانبايى، ابايى، احمەتى، مiرجاقىبى، ماعجانى، تاعى باسقالارى وتارشىلدىققا، ورىسقا، پاتشا وكiمەتiنە قارسى بولىپ كەلگەن جوق پا ەدi? وسى وتكەن اقىنداردىڭ ءبارiن تۇگەلiمەن بايشىل، كەدەيشiل قىلىپ الىپ، ودان كەيiن  ماعجانعا، تاعى تاعىلارعا كەلسە، سوندا جۇلگەلi (پوسلەدوۆاتەلنىي) بولىپ سىناعان بولماي ما، ايتپەسە، ماعجان - بايشىل، مىرجاقىپ (؟) - بايشىل، بەيiمبەت - كەدەيشiل دەگەن ءسوز بولا ما؟ توڭكەرiستەن بۇرىن قارا كەدەي ءسابيت دونەنتايۇلى دا، بەيiمبەت تە، ءبارi دە ۇلتشىل بولىپ جازىپ جۇرسە، ەندi كەدەيدi بەتكە ۇستادى دەپ، ولار تاپ اقىنى بولا قالماق پا؟ بوياما اقىن بولا ما؟ ادەبيەتتiڭ سۇيىلۋى بويالۋدان شىعادى دەپ بiلەمiن. شىنداپ اقىن جازا الماسا، اقىن ەمەس - ەتiكشi».

مۇحتار اۋەزوۆ: «مەنiڭ وتكەندەگi جازۋشىلىق قىزمەتiمنiڭ ايقىن بەلگiلەرi -  «ەڭلiك - كەبەك»، «قاراكوز» سياقتىلارى ەدi. بۇلار بۇگiنگi توڭكەرiس ءداۋiرiنەن الىستاعى قازاق سالتىن كورسەتۋمەن قاتار، وزدەرiنiڭ ەكشەلiپ الىنعان تاقىرىپتارى بويىنشا توڭكەرiس تەماتيكاسىنان ادەيi اۋلاققا جايىلىپ كەتكەندiگi جانە ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ توبىن بiلدiرەتiن نارسەلەر. مەن سول جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا كiرiپ، 1920 جىل مەن 1928 جىل، ازداپ 1929 جىلدىڭ اياعىندا قازاقستانداعى جانە تاشكەنتتەگi باسپاسوزگە اسەر ەتiپ، باۋراپ الماق بوپ ارەكەت ەتتiم. سول جىلدا وقۋشى توبىنا تار ۇلتشىلدىق باعىتىندا اسەر ەتiپ، ادەبي شىعارمالار، سىندار، ايتىستار ارقىلى  ۇيىمدا قانداي iس جۇرگiزسەك، جاستار اراسىنا (سونداي - ت.ج.) ۇلتشىلدىق كۇيiن تاراتتىق. بۇل ارەكەتتiڭ ورتاقشىل پارتياسى مەن كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ سول جاستاردى ينتەرناتسيونالدىق رۋحىندا باۋليمىن دەگەن مiندەت باعىتىنا نەگiزسiز قارسى ءجۇرiپ وتىر. مەن قازiر دە جاڭاعى سياقتى شىعارمالارىمنىڭ بۇگiنگi كۇننەن اۋلاق كەتiپ، بiر بەتكەي تاقىرىپتاردى عانا ەكشەپ العاندىعىن ايىپ دەپ، كiءنا دەپ قويمايمىن. سول تاقىرىپتاردى سۋرەتتەگەن، تاراتقان ءادiسiن ساناشىلدىق-سۋرەتتەۋلiك رەتiندەگi قالىپتاسۋىن دا تەرiس دەپ بiلەمiن».

ۇشەۋiنiڭ مۇنداعى ءشۇيiلiپ وتىرعان باستى ماسەلەسi - ادەبيەتتiڭ ۇلتتىق سىپاتى. ۇلتتىق سىپاتتان ايىرىلعان كوركەم ونەردە نە قاسيەت قالادى. بۇل - ۇلتتىڭ تاريحىن، تانىمىن، سەنiمiن، سالت-ءداستۇرiن، تiلiن، وزiندiك ەرەكشەلiك سىپاتتارىن جويۋمەن پارا-پار قىلمىس. ۇلتتىڭ مۇڭى - ونىڭ ۇلىنىڭ دا مۇڭى. ال كەڭەستiك كەسiر يدەولوگيالىق ساياسات ۇلتتىق سانانى ءوشىرiپ، ونىڭ ورىنىنا تەكسiز تاپتىق، ماسسوندىق بۋدان ۇرىقتى سەپكiسi كەلدi. ماعجان دا، جۇسiپبەك تە، مۇحتار دا ەلدiڭ وتكەندەگi تاريحى مەن تاعدىر تالكەگiن سۋرەتتەي وتىرىپ، ۇلتتىق سانانى وياتپاق بولدى. سول ءۇشiن دە ولار «باتىر باياندى»، «قورقىتتى»، «قارتقوجانى»، «قيلى زاماندى»، «حان كەنەنi» جازدى. ال كەڭەس بۇلارعا مۇلدەم جات باعىتتى ۇسىندى. بiراق تا كوركەمدiك ويلاۋ جۇيەسi مەن قالام قۋاتى ابدەن قالىپتاسقان ءۇش ارىس وعان كوندiگە قويمادى. مويىنسىنبادى. ولار تاريحي شىندىقتى، كەڭەس وكiمەتiنiڭ بيلiگiن جوققا شىعارعان جوق. الايدا ونىڭ كەسiرلi ساياساتىنا ەرiپ تە كەتپەدi. ءبارiن دە سۋىق اقىلمەن قابىلداپ، وزدەرiنشە قورتىندى جاسادى.

ماعجان جۇماباەۆ: «ءۇستiمiزدەگi زور توڭكەرiس - بiزدiڭ ءوز تاريحىمىز تۋدىرعان، ءوز تاريحىمىزدىڭ قاتىناسى بولعان تانىس توڭكەرiس ەمەس، ەۋروپا تاريحى تۋدىرعان جات توڭكەرiس ەدi. وسى سەبەپتەن، بiزدiڭ ادەبيەتiمiز باستاپقى جىلداردا توڭكەرiس تۋرالى ەشنارسە جازا العان جوق... بiر جاعىنان، ورىس وتارشىلىعىنىڭ زاردابىنان ەلگە كiرگەن ءبۇلiنشiلiكتi, بۇزىقتى سۋرەتتەپ، ەكiنشi جاقتان، ەلدiگiن ۇمىتىپ، جاسىپ قالعان ەلدiڭ وتكەندە ءوزiنشە ەل بولعانىن ەسiنە سالىپ، تابيعي جولمەن كەلە جاتتى... وسى جولدا جاڭا ادەبيەتiمiز بiرتالاي iلگەرi اتتاپ تا قالدى. قياعا قارعىپ شىعامىن دەپ مەرتiگiپ قالماي، تۇرمىستىق تاريحتىڭ زاڭى بويىنشا تابيعي جولمەن ءجۇرiپ، كۇن ساناپ ءوسiپ كەلە جاتقان كەشەگi, بۇگiنگi ادەبيەتiمiزدi قارعاۋعا ەمەس، القاۋعا مiندەتتiمiز. توڭكەرiس تۋرالى تەز ۇندەي قويمادى دەپ تومپيىپ وكپەلەۋگە ەمەس، نە سەبەپتi ۇندەمەگەنiن ۇعىنۋعا مiندەتتiمiز. ادەبيەتiمiزگە توڭكەرiستiڭ ءماتiبiنiڭ تۇسپەۋiنiڭ، بiرەن-ساران ءتۇسiرەم دەگەن توپاس ءتاجiربيەلەر دە تەرiس جاعىنان ءتۇسۋشiلiكتiڭ بiر سەبەبiن (اڭعارتادى). توڭكەرiستiڭ ءوزiنiڭ قازاق دالاسىنا كۇنگەي بەتiنەن ەمەس، تەرiسكەي بەتiنەن، وڭىنان ەمەس، سولىنان كiرۋi الاقانداعى نارسە عوي. ونى بۇركەپ قويۋعا بولماس... زور توڭكەرiسكە پرولەتاريات زەڭبىرەك، پۋلەمەت، ماشينامەن كiرسە، قازاق قامشى، سويىل، بالپاڭ ەتiپ مالما تۇماعىمەن جولدان قوسىلىپ وتىر... وسى توڭكەرiستiڭ ەكپiنiنەن قازاق سىقىلدى قۇر قالعان ەلدەر ءومiر ءۇمiتi كiرگەنiن جىرلاي بiلسە، توڭكەرiسشiل ادەبيەت بولعانى. ماركسشىل زور عالىم بەلگiلi اقىن لۋناچارسكي جازادى: «جاڭا ۇلت، جاڭا تاپ بۇرىنعىنىڭ بiتiرگەن جەرiنەن باستاپ كەتپەيدi... جاڭا تاپ، ياكي جاڭا حالىق، بۇرىن وزدەرiن بيلەگەندەرگە قاس بولىپ، ولاردىڭ مادەنيەتiن جەك كورەتiن بولىپ ءوسiپ-وركەندەيدi»،- دەيدi (وسنوۆى پوزيتيۆنوي ەستەتيكي. موسكۆا. 1923. ستر. 125.). سوندىقتان دا وسى مiنەز، وسى قۇلىق ءۇستiنەن قاراپ ايتقاندا، وسى قياڭقىلىق، وسى ىستىق قاندىلىق قازاق ادەبيەتiندە دە بولۋعا مۇمكiن، بولعاندا دا ءوزiنشە، قازاقشا، ازياشا بولۋعا مۇمكiن».

جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ: «راس، پiكiر جۇرە وزگەرەدi. ورىس جازۋشىلارىنىڭ دا كەيبiرiءنىڭ توڭكەرiستەن كەيiن جارامساقتانعانى دا بار، ولاردىڭ جارامساقتىقتان امانى دا بار. قازاق اقىندارىنىڭ پiكiرi سونشاما كۇرتتەن وزگەرەتiندەي جاعداي بولعان جوق، ويتكەنi توڭكەرiسكە كولدەنەڭنەن قوسىلدىق. اششىسىن، تۇششىسىن، تاۋقىمەتiن باسىمىزدان كەشiرگەمiز جوق. سوندىقتان تەك دۋمانعا، دۇرمەككە قىزىپ، توڭكەرiستiڭ ماڭىزىن، ءدانiن تاتا الماي قالدىق. سول دۇرمەكپەن ءالi دە كەلە جاتىرمىز. كۇشەنگەنمەن ءسوزiمiز ۇيلەسپەي جاتىر.

... مەنiڭ ميىمداعى پەرنە - شۇپ-شۇبار. سىرتقى اسەردەن قالعان ميىمداعى iزدەر دە بار. ول iزدەرمەن جۇرمەسiمە مۇمكiن بە؟ عابباس قالاي جۇرگiزبەيدi ەكەن؟ قۇلاعىمنان، كوزiمنەن ميعا حابار جەتكiزەتiن جۇيكەلەرiمدi (نەرۆ) كەسiپ تاستاماق پا ەكەن؟ الدە، جۇيكەمدi مۇلدە قۇرتپاق پا ەكەن؟ كولدەنەڭ ادام جازۋشىعا، اقىنعا كوتەن زورلىق قىلۋعا جارامايدى. ءوزiنشە ويلاتام دەۋ - قيانات...

قاعاز ءجۇزi مەن ءومiر ءجۇزiن ايىرۋ كەرەك. عابباس، ءابدiراحماندار قاعاز ءجۇزiن السا، مەن ءومiر ءجۇزiن العىم كەلەدi. مiنە، مەنiڭ پiكiرiم وسى».

مۇحتار اۋەزوۆ: «مەنiڭ شىعارمامنىڭ كوپشiلiگi سارىنناماشىلىق بەتiمەن بولۋىمەن بiرگە، وتكەن ءداۋiردi توڭكەرiسشiل سارىنشىلدىق جولىمەن سيپاتتاۋدان قاشىق بولدى. قايتا ەسكiلiكتiڭ كەيبiر زالالدى سالتتارىن جارىققا شىعارىپ، وسۋمەن، ول سالتتى جاقتاۋشىلاردى از-ازداپ پiكiرi جولىنداعى قۇرالسىزدانۋمەن قاتار، ءبارiبiر، مەن ءوز شىعارمالارىمنىڭ كوپشiلiگiمەن، انىعىندا بەتi اشىق ۇلتشىلدىق كۇيiندەگi جازۋشى بوپ شىقتىم... قورىتىندىسىن ايتقاندا، مەنiڭ ادەبي قىزمەتiم، سول جاستاردىڭ كوڭiلiندەگi, سالت-ساناسىنداعى ۇلتشىلدىق كۇيiن جەڭiلدەتiپ، سەيiلدەتۋگە ارنالماي، قايتا سونى نىعايتا تۇسۋگە ارنالىپ كەتتi. قازiرگi كۇندە مەن ءوزiمنiڭ بۇرىنعى جازۋشىلىق جولىمداعى باعىتىما عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتiن تەكسەرگەن تاريحشى، زەرتتەۋشi ەسەبiندەگi قىزمەتiمە دە تەرiس دەپ قارايمىن. تۇگەلدەپ ايتقاندا، توڭكەرiس جولدارىنىڭ قوعامدىق زاكازى مەن توڭكەرiسشiل جۇرتشىلىقتىڭ تiلەگiنە بiرجولاتا ۇيلەسپەيتiن سوزدەرiم بولعان. بۇل رەتكە قوسىلاتىن توڭكەرiس جولىنداعى جىلدار iشiندە قازاق ادەبيەتiنiڭ جولى قانداي بولۋى تۋرالى «شولپان» جۋرنالىنىڭ  بەتiندە ەرتەرەكتە ايتقان پiكiر ەدi. سول قاتالارىم كەيبiر كەيiنگi تەكسەرۋلەرiمنەن دە ارىلعان جوق. مىسالى، سوعان ۇقساعان قاتالار اباي شىعارمالارىن تەكسەرۋiمدە دە بار».

ءجا، ءۇش ارىستىڭ ادەبيەت تۋرالى پiكiر تالاسىن وسىمەن توقتاتامىز. سۇلۋ ءسوزدiڭ ناسيحاتتىق قۇرال ەمەس ەكەندiگi, ونەردiڭ مiندەتتەرi تۋرالى قيلى-قيلى قيسىندار بۇرىن دا، بۇگiن دە، ەرتەڭ دە ايتىلا بەرمەك. ءۇش ءتۇرلi جاعدايدا، ءۇش ءتۇرلi كوڭiل كۇيدە جازىلعان بۇل ءۇش پiكiردiڭ ءتۇپ قازىعى - ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسiزدiگi ەدi. ءۇش ارىس بۇل مۇددەنi ازاماتتىق ارىمەن قورعاي بiلدi. سول ارقىلى ۇلتتىق سانانى ماڭگۇرتتەنiپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. مۇحتار ايتقانداي، «ۇلتشىلدىق كۇيiن جەڭiلدەتiپ، سەيiلدەتۋگە ارنالماي، قايتا سونى نىعايتا تۇسۋگە ارنالدى». ولاردىڭ باستى ماقساتى دا سول بولاتىن. ەڭ ماڭىزدىسى - كەڭەستiك جازالاۋ ساياساتىنىڭ ديiرمەنiنە وزدەرi جانشىلسا دا ويلارىن جانشىلدىرتپادى. وتارشىلدىق كوممۋنيستiك پيعىلدىڭ ەركiندە كەتپەي، ونى اشكەرەلەي بiلدi.

بۇل ولاردىڭ ۇلكەن رۋحاني ەرلiگi ەدi. تالقىعا ءتۇستi. تالقىلاندى. بiراق رۋحتارى تالقاندالعان جوق. وسىناۋ ءۇش دەرەك - ماعجان مەن جۇسiپبەكتiڭ سوڭعى سوزدەرi, مۇحتاردىڭ ەڭ تالمالى مالiمدەۋi بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ سول تۇستاعى جاندۇنيە تەبiرەنiسiن سەزiندiرۋ ءۇشiن اتالعان قۇجاتتارداعى ولاردىڭ سوڭعى پiكiر - تiلەكتەرiن وقىرمانعا جەتكiزۋدi پارىز دەپ سانادىق. بۇل ولاردىڭ بiزگە جولداعان جۇرەك سالەمi ەدi.

ماعجان: «دومبىرادا بiرi - قوڭىر، بiرi - اششى ءۇن بەرەتiن ەكi شەك بار. ەكi شەك ەكi ءتۇرلi ءۇن شىعارىپ تۇرسا دا بiر-اق كۇي تارتىلماق. «القا» وسى. ءجون iزدەگەن جاس بولساڭ، جول iزدەگەن جولاۋشى بولساڭ، تەز iزدەگەن ەستi تەنتەك بولساڭ، مىناۋ «القا» سەنiكi! «القاعا» كiرەيiك! ءوزiڭنiڭ سۇمىراي ماقسۇتىڭا شىندىقتى قۇربان قىلىپ شالىپ، قايقايىپ جۇرە بەرەتiن سوعىلعان بولماساڭ، بالاپان ادەبيەتiمiزدiڭ شىن ادەبيەت بولىپ ەرجەتۋiن شىن تiلەيتiن بولساڭ، مىناۋ «القا» سەنiكi. «القاعا» كiر. شىن ادەبيەتشiل، شىن اقىن بولساڭ، مىناۋ «القا» سەنىكi».

جۇسiپبەك: «مەن وسى پiكiرiمدi گازەتكە جازۋعا سماعۇلدان رۇقسات سۇراپ، تولىق حات جازىپ وتىرمىن. ءورiس بەرەر-بەرمەسiن بiلمەيمiن. Iشiمدە قايناپ جاتقانشا تىم بولماسا سەندەي جولداسقا اعىتايىن دەپ جازىپ وتىرمىن. سەن بۇعان ءوز پiكiرiڭدi جاز. تەرiس، بۇرىسىن كورسەت! بۇل پiكiرiمدi عابباسقا دا ايت. ءجونi كەلسە، كەرەك جەرiن وقىپ جىبەر».

مۇحتار: «تاعى بiر ءسوز، اۋىر قاتام دەپ سانايتىنىم - قازاق ءباسپاسوزiنiڭ ءجۇزiندەگi توڭكەرiسشiل ماركسشiلدiڭ سىنىنا قۇلاق سالماۋىمدا. دالەلسiز سىڭارجاقتىقپەن قاراپ، بارلىق سىندى تۇگەلiمەن ۇيىمسىز جازۋشىلارعا ارنالعان جاۋلىقتىڭ عانا سىنى دەپ ساناپ ءجۇردiم. ءوز iشiمنەن: ول سىننىڭ رولi دە، مۇراتى دا، ورتاقشىل ەمەس. جازۋشىنى ادەبيەت ءجۇزiندە سوققىعا جىعۋدان باسقا ەمەس - دەپ، بiر جاقتى تەرiس باعا بەرiپ ءجۇردiم، سونىمەن سىننىڭ نەگiزدi - عىلىمي نەگiزدi توڭكەرiسشiل باسشى ەكەنiن ەسكەرمەدiم. سىنعا وسىلايشا تەرiس قاراعان كوزقاراسىممەن سوڭعى جىلدارعا شەيiن كەلدiم دە، ادەيi ۇستاعان كوڭiل قۇرىلىسى ەسەبiندە، جۇرتشىلىق الدىندا  ءوزiمنiڭ قاتالارىم تۋرالى دا ۇندەمەي، ءسوز كوتەرمەي كەلدiم. بۇل دا قاتامنىڭ بiرi ەدi. ەندi «قازاقستان پراۆداسى» مەن «سوتسيالدى قازاقستان» ارقىلى بارلىق قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ءوزiمنiڭ بۇرىنعى ادەبي-ساياسي iستەرiمدi وسىلايشا ايقىن كۇيiندە ايىپتايتىنىمدى اشىق جاريالاماق بولدىم. سونىمەن بiرگە، ەندi بۇرىنعى قاتالارىمدى توڭكەرiس iسiنە بارىمشا بوي سالىپ ۇدايى، ادال قىزمەتپەن تۇزەتۋگە بەكiنگەنiمدi بiلدiرمەكپiن. ەندi مادەنيەت، سالت-سانا مايدانىنىڭ ەڭ جاۋاپتى، ەڭ تارتىستى كەزەڭدەرiندە iس iستەۋگە ءوزiمدi ءوزiم مiندەتتiمiن دەپ سانايمىن».

مiنە، تالقى وسىلاي اياقتالدى. بiرi - «القاعا» اقىلداسۋعا شاقىردى، ەكiنشiسi - ءوزiنiڭ وزگەلەردەن بۇرىن اتىلىپ كەتەتiنiن بiلگەندەي «قوش، ءسۇيدiم. جۇسiپبەگiڭ!»,- دەپ باقۇلداسىپ قالدى، ءۇشiنشiسi - «ەڭ جاۋاپتى، ەڭ قىزۋ تارتىستى كەزەڭدi» كۇتiپ الۋعا بەل بۋدى. بۇل ولاردىڭ اق قاعاز بەتiندەگi سوڭعى پiكiر بولiسۋلەرi بولدى. ءۇش تۇلعا. ءۇش تاعدىر. ءۇش ءتۇرلi قازا. ەندi ولاردىڭ باسىن قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسiزدiگi عانا ماڭگi قوستى. ولاردىڭ اسىل بەينەلەرi قاتار iلiنiپ، ەسiمدەرi دە قۇرمەتپەن قاتار اتالاتىن بولدى.

ارينە، مۇنى بارلىعى كوڭiل جۇبانىشى عانا. ۇشەۋi تiزە قوسىپ ءومiر ءسۇرiپ، قالامدارىن قاتارلاسا ۇستاپ، كوركەم سوزبەن ەركiن اينالىسقاندا، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇراسى مەن كوركەم وي دەڭگەيi سول تۇستىڭ وزiندە-اق الەمدiك ساتىعا كوتەرiلەر ەدi. وكiنiشكە وراي، بۇل سالماقتى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ جالعىز ءوزi كوتەردi جانە ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعى مەن مادەنيەتiن دۇنيەگە مويىنداتتى. بiز سوعان شۇكiرشiلiك جاسايمىز. ايتپەسە، ەكi دوسىمەن بiرگە ودان دا كوز جازىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكiن ەدi. قۇداي ونىڭ بەتiن اۋلاق قىلدى. بۇعان دا ءتاۋبا.

مىنە، ءىىى تومدا تىركەلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ رەتى مەن ۇزىنا مازمۇنىنىڭ ءبىر جەلىسى وسىنداي.

سسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ جانىنداعى وگپۋ-دىڭ كوللەگياسىنىڭ  1930 جىلى 4-كوكەكتەگi قاۋلىسى بويىنشا:

- جۇماباەۆ ماعجان، وماروۆ ەلدەس، بيتiلەۋوۆ داموللا - «القا» اتتى جاسىرىن، ۇلتشىل ۇيiرمە قۇرعانى ءۇشiن;

- رسفسر قىلمىستى iستەر كودەكسiنiڭ 58 ستاتياسىنىڭ 4, 11, تارماعىنا سايكەس - جازانىڭ ەڭ اۋىر تۇرiنە كەسiلiپ، ول جازا 10 جىل كونتسەنتراتسيالىق لاگەردە وتەۋ تۋرالى ۇكiممەن الماستىرىلدى».

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»