3.

Mine, «Alqa» әdeby ýiirmesining qúrylu qarsanynda qazaq kósemderining ishinde osynday qoghamdyq sayasiy-ruhany janghyrular jýrip jatqan bolatyn. Tarihy derekke sýiinsek, sol kezde oqulyq jazugha aralaspaghan birde-bir ziyaly joq. Tipti Múhtar Áuezovting ózi de «Qúrylys turaly», «Jerding jaratylysy turaly» oqulyqtardy audarugha qatysypty. Qarajat ta qajet bolghan shyghar, biraq, týpki maqsat - qazaq elin ghylymnyng әr salasymen jan-jaqty suaru, ghylymy úghymdar men tildi, janasha oilau jýiesin qalyptastyru bolatyn. Últ ishindegi ruhany týleuding osynday tolqyndy túsynda kórkem әdebiyet turaly pikirding qozghalmay qaluy mýmkin emes-tin. Múnyng ózi ómirlik qajettilik әri kórkem oidyng damuynyng ózekti maqsatyn ógey qaldyrudy oilaryna da almady. Kórkemdik izdenisting ózi - ómirlik sheshimning kórinisi edi. Arpalysyp túrghan zamandy beyneley otyryp, kórkem tújyrym jasau bolatyn. Ásirese, Maghjan, Jýsipbek, Múhtar siyaqty nasihattyq әdebiyetten kórkem әdebiyetti ekshep, til-jaghyn aiyryp alu - ózderining ómirlik maqsatyn tandap alumen birdey talqy edi. Múnday pikir alysular ekeuara jýrip jatty. Últtyq damu baghytyn múrat etken jazushylar barghan sayyn qoghamdyq ómirden shettetilip, әrbir qadamy andu men arandatugha úshyraghan tústa olar jan syryn bir-birine ashty. Ózara pikir bildiru arqyly bolashaq «Alqa» әdeby ýiirmesin qúrudyng alghy sharttaryn  jasady.

3.

Mine, «Alqa» әdeby ýiirmesining qúrylu qarsanynda qazaq kósemderining ishinde osynday qoghamdyq sayasiy-ruhany janghyrular jýrip jatqan bolatyn. Tarihy derekke sýiinsek, sol kezde oqulyq jazugha aralaspaghan birde-bir ziyaly joq. Tipti Múhtar Áuezovting ózi de «Qúrylys turaly», «Jerding jaratylysy turaly» oqulyqtardy audarugha qatysypty. Qarajat ta qajet bolghan shyghar, biraq, týpki maqsat - qazaq elin ghylymnyng әr salasymen jan-jaqty suaru, ghylymy úghymdar men tildi, janasha oilau jýiesin qalyptastyru bolatyn. Últ ishindegi ruhany týleuding osynday tolqyndy túsynda kórkem әdebiyet turaly pikirding qozghalmay qaluy mýmkin emes-tin. Múnyng ózi ómirlik qajettilik әri kórkem oidyng damuynyng ózekti maqsatyn ógey qaldyrudy oilaryna da almady. Kórkemdik izdenisting ózi - ómirlik sheshimning kórinisi edi. Arpalysyp túrghan zamandy beyneley otyryp, kórkem tújyrym jasau bolatyn. Ásirese, Maghjan, Jýsipbek, Múhtar siyaqty nasihattyq әdebiyetten kórkem әdebiyetti ekshep, til-jaghyn aiyryp alu - ózderining ómirlik maqsatyn tandap alumen birdey talqy edi. Múnday pikir alysular ekeuara jýrip jatty. Últtyq damu baghytyn múrat etken jazushylar barghan sayyn qoghamdyq ómirden shettetilip, әrbir qadamy andu men arandatugha úshyraghan tústa olar jan syryn bir-birine ashty. Ózara pikir bildiru arqyly bolashaq «Alqa» әdeby ýiirmesin qúrudyng alghy sharttaryn  jasady.

Ózara pikir alysularda osynshama terendep barghan ziyalylardyng kózqarasy qalayda jaryqqa shyghyp, talqygha týsui qajet edi.

Ahmet Baytúrsynov 1929 jyly mausymnyng 18-i kýni bergen jauabynda:

«Mening әdeby shygharmalarymnyng ishinen samoderjavie túsynda basylyp shyqqandary: Krylovtyng mysaldarynyng audarmasy jәne «Masa» degen atpen shyqqan ózimning ólenderim men audarmalarym. Kenes ókimeti túsynda men әdeby ispen ainalysqamyn joq. Kórkem shygharma turaly mәselege keletin bolsaq, men kórkem dýniyening qúndylyghyn onyng qanday iydeyany negizge alghandyghymen emes, adamnyng jandýniyesine, sezimine qalay әser etuine baylanysty baghalanuy kerek - degen kózqarastardy jaqtaymyn. Qazaqstandaghy әdeby aghymdarmen tanyspyn, biraq ta olardyng eshqaysysyna ish tartpaymyn, sebebi men ýshin әdeby baghyttardyng - proletarlyq nemese últshyldyq sarynnyng qaysysy basymdyq tanytsa da, bәribir. Oqu oryndaryndaghy jastardy tәrbiyeleu jolyndaghy ústazdyq qyzmetimdi jәne әdebiyet jónindegi dәristerimdi jogharydaghy aitqan pikirimning negizinde jýrgizemin...»,- deydi.

IYә, «Alqa» ýiirmesi men «Tabaldyryq» atty baghdarlamada eshqanday «jasyrynbaqtyn» joghy anyq edi. Alayda, tergeushilerding qalamynyng kýshimen ol «kontrrevolusiyalyq últshyl astyrtyn úiym» bolyp shygha keldi. Oghan tandanatynday eshtene joq edi. Búl kezde Reseyding ózindegi әdeby aghymdardyng jetekshileri birinen keyin biri jazagha tartylyp, qudalaugha úshyraghan bolatyn. Esenin ózining kýretamyryn qiyp jiberdi, Mayakovskiy atylyp óldi. Tarihtyng bir tәlkegin reti kelgende aita keteyik: Mayakovskiy Eseninning qazasyna arnalghan sózinde ony kinәlay sóilegen bolatyn, ile-shala ózi de sonyng tandaghan ólim jolyn ózine múrat etip aldy. Mayakovskiyding basynda túryp sóilegen Fadeev te keyinnen ózin-ózi atyp óltirdi. Tura bir qarghystyng qamyty siyaqty qaraly nyshan.

Mәskeuding danyshpandarynyng ózi osylay «qúrbandyqqa shalynyp jatqanda», Ahang - Ahmet Baytúrsynov aitqan «bizding 96 - probaly kommunister» búl nauqandy odan әri órshitip jiberdi. Onyng kesiri Jýsipbek siyaqty adal da abzal azamatqa tiydi. Múhtardyng da, Jýsipbekting de, Maghjannyng da «teristeudi teriske shygharghan» tәsili iske aspady. Biraq olar aitaryn ashyq aityp baryp qanatynan qayyryldy.

Búl rette әdebiyet turaly Jýsipbek pen Maghjannyng pikiri barynsha aiqyn kórindi. Tergeushilerding qolyna týsken Jýsipbekting haty men «Alqanyn» baghdarlamasy derbes taldaudy qajet etedi. Múnda sayasy kózqaraspen qatar Maghjannyng ishki aqyndyq әlemining de janghyryghy qylang beredi. Biz olardyng әr pikirin jik-jikke bólmey, oilary oraylasqan tústardy ghana qysqasha ýzindimen salystyryp ótemiz. Maghjannyng pikiri - «Alqa» ýiirmesining resmy baghdary. Al Jýsipbekting pikiri sol «Tabaldyryqty» oqyp shyqqannan keyin jazylghan hat. Hattyng bas jaghyn әdeyi kiristirgenimiz joq.

Al ýshinshi sóz - Múhtardyng «Ashyq hatynyn» ishindegi pikir. Ýsh pikir ýsh týrli jaghdayda jazylghanyna qaramastan úzyn saryny ortaq jeli tartady. Ángime - әdebiyetting últtyq, taptyq, kórkemdik sypaty qaqynda órbiydi. Sonyng ishinde markstik ilimning qaghidalaryn taldaydy. Alghashqy kezekti Maghjan aqyngha beremiz. Ol birden Marksti auzyna ala oy sabaqtaydy:

Maghjan Júmabaev, «Alqanyn» baghdarlamasynan: «Ádebiyetting ózinshe dәuirleui - tehnika men әdebiyetting ózinshe dәuirleuine baghynbaydy». (K. Marks. Vvedenie k kritiyke politicheskoy ekonomii. Izd. «Moskovskiy rabochiy», 1922 g.). Marks osy pikirin bekitu ýshin grek tarihynyng Gomer zamany men Europa tarihynyng Shekspir zamanyn kórsetedi. Shynynda da Gomer zamanyndaghy - grektin, Shekspir zamanyndaghy - Europanyng tehnika mәdeniyetining bala bolghany ras. Alayda sol dәuirde grek pen Europa mәdeniyeti qúlashty aspangha sermegen. Nege búlay bolghandyghyn tekseru әdebiyet tarihynyng mindeti. Bizding búl jerde aitatynymyz: Marksting mynau pikirin qazaq ómirine qabystyrsaq, qazaqtyng tehnika mәdeniyeti tipti tómen bolghan. Sondyqtan da, әdebiyeti de «joqtyng janynda bolghan» degen pikirding tuuy qate. Shyndyghynda da qazaqtyng ózinshe tereng әdebiyeti bolghan. Ham bir qazaq әdebiyetining týrli ózgerisi, óri - qyry, qayghysy - quanyshy, oiy - qiyaly әdebiyetine týsip otyrghan».

Jýsipbek Aymauytov, hattan ýzindi: «... Sirә, bizding jas marksshiler ýlken kitaptardy oqyp alady da: mynau qazaqqa keledi eken,- dep jalshynyng ne mújyqtyn  kózimen qazaqty ólsheydi. Marksti bizding jigitter qazaqqa janastyra  almay, shataq osydan tuyp jýr ghoy dep oilaymyn. Qazaq ózgeshe (svoeobraznyi) túrmysty, tarihty, salt-sanaly júrt bolugha kerek. Qisynshyl (teoretiyk) bolu men tәrbiyeshil boludyng arasy alys. Bizding Ghabbas (Toghjanov - T.J.) aldynghysy bolar deymin. Áueli qazaqty oqu kerek. Qazaqty bilemin degenimizben, kóbimiz bile bermeymiz, ony Broydanyng kitabynan oqyp otyrmyn. Biz anyq bile almay, kómeski kórgen nәrselerdi ol anyq aityp otyr. Qazaq úiymsyz, qazaq berekesiz, (biraq) qazaq últshyl emes. Maly qanday bolsa, minezi de sonday júrt. Búl mәsele týbirlenbey túrghanda bizdegi daudyng shegi bolmaydy».

Múhtar Áuezov, «Ashyq hattan» ýzindi: «Ózimning sonday toptarmen («Alashordamen» - T.J.) baylanysqan artqy kýnimdi osylaysha naq tekserip, qayta baghalap kelgendegi endigi baylamym: sol eskiligimnen óz aramdy búdan bylay bir jola ýzip, jaryp alu jәne sol eskilikpen meni baylanystyryp, jaqyndastyrghan jaylardyng barlyghynan ýzildi-kesildi arylyp shyghu. Osy siyaqty jana týsinik, jana baghyt túrghysynan alghanda endi mening jýrip ótken әdeby jәne qazaq әdebiyetining tarihyn qarastyrghandaghy zertteushilik qyzmetimdi sholyp ótkende aitatynym: ol qyzmetterim Qazaqstandaghy mәdeny tónkeristing jol - baghytymen ýilesken joq. Qayta soghan qayshy kelip otyr».

Aldynghy ekeui teoriyalyq túrghydan pikir qozghasa, Múhtar Áuezov  әdebiyet tarihshysy retinde «ótkendegisinen arylghan». Áriyne, «Ashyq hatta» teriske balaghan isin ong dep týsinsek, múnyng astaryn tez angharamyz. Ýsh pikirding aitar týiini - qazaqtyng tól últtyq әdebiyeti men mәdeniyeti, derbes kórkem oilau jýiesi qalyptasqan, tarihy tanymdyq synaqtan ótken jәne sol mәdeniy-ruhany jәdigerler últtyq mýddening tútastyghyn kózdegen. Demek, taptyq mýddeden kóri biyik múratty nysanagha alghan. Múhtardyng jazghanynday, búl pikir «Qazaqstandaghy mәdeny tónkeristing jol-baghytymen ýilesken joq. Qayta soghan qayshy kelip otyrdy». Maghjan búl oiyn bylay damytty.

Maghjan Júmabaev (jalghasy): «Áli tipti tekserilmegen dәuirdi qoya túryp, songhy dәuirdi alsaq, keshegi Múrat, Mahambet, Bazar, Shortanbay, Aqan seri syqyldy aqyndardyng elding múnyn, zaryn, oi-qiyalyn jyrlay bilgen shyn jyraular ekeni anyq. Búlar qazaq dalasyna bet alghan Europanyn, orystyng qaraboz otarshylyghynyng qarasyn kórip, birinshi ulanghan erler. Qazaq әdebiyetining alyby Abay qazaq dalasyna keulep kirip kele jatqan kapitalizmge, otarshyldyqqa qazaqtyng qandy jas tógip, eriksiz shalghan birinshi qúrbany. El biylep, elge aqyl aitudan bastap ómirden ýmit ýzuge, túnghysh túnghiyq oigha baryp kelgen Abaydyng ómirining aqyndyq tragediyasy da, terendigi de osynda. Abaydyng alyptyghy - qyl kópirding ýstinde túrghandyghy. Eki qolmen, eki ómirmen alysqandyghy. Sondyqtan da qazaq әdebiyetining eski maghynasyn, búrynghy baghytyn terendetkendigi, әdebiyetke jana týr kirgizgendigi. Abay jiyn-toydyng aqyny bolmaghandyqtan, әsirese, baspasózding joqtyghynan Abaydyng әdebiyettegi baghyty, әsirese, týri sol dәuirde qazaq dalasyna taray almady. Sol dәuirde qazaq dalasyna kapitalizm keulep kire berdi. El ezile berdi. Ádebiyet te, baghyt ta, týr de qalmady. Ádebiyet: «ghizatly», «maturly», «bismilla dep  bashliyn sózding basyn» syqyldy baldyr-batpaqqa ainaldy.

Biraq, Europa otarshyldyghynyng «bir qasiyeti» - «qúldy quyp batyr qyldy». Ólimge búiyrylumen ómirdi sýigizdi, ezilgen elding últtyq sezimin oyatty. Osy zang boyynsha, 1905 jylghy tónkeristen song soqqy jep, siresip jatqan qazaq eli esin jiya bastady. Jaraly jannyng esin jiya bastaghandyghy ýni - ynyrsu, kýrsinu, kýnirenu bolmaq. 1905 jyldan songhy әdebiyetimiz - «Oyan, qazaq», «Qyryq mysal» syqyldy «elim-júrtym» degen әdebiyet. Sol kýnirengen jaraly jannyng kózine әlgindey qylyshynan qan tamyp, maydanda jýrgeni elestegen.

Oyana bastaghan er - keshegi el bolghan kýnin esine týsirdi. Ádebiyetimiz mynau «Oyan!» degen zarmen birge elding ótken kýnin esine sala bastap edi. Ótken(degi) taghy bolyp jýrgen dәuirdi qayta ornatu ýshin emes, jasynan eldin  janyna ýmit salu ýshin ótkendi jyrlay bastap edi. Jyrlap ýlgergen joq edi, jyrlay bastap edi. Ádebiyet osy kýide túrghanda biz ýstimizdegi zor tónkeriske kelip kirdik».

Jýsipbek Aymauytov (jalghasy): «Mening taghy bir qosylmaytyn jerim bar, mysaly: «Aqyn taptyng ghana aqyny bolady. Biraq keyde túrmys jaghdayymen, taptan moyyny asqan, tap sharasynan joghary, ózge taptyng da soyylyn soghatyn búqarashyl, últ sanasyn mengergen aqyn da bolady»,- dep Plehanov aitady. Ony Ghabbas jazyp otyr. Olay bolsa, qazaq aqyndary tapqa nege qamalyp qalady? Nege bayshyl, nege dinshil bolugha mindetti? Otarshyldyq zardapty bay, kedey - últ bolyp tartqan joq pa edi? Jerinen bay da, kedey de quylghan joq pa edi? Maly joghalsa - hoholdan bay da, kedey de tayaq jep ólgen joq pa edi. Últ múny búryn bir emes pe edi? Bir bolghandyqtan da Asan qayghysy, Búqar jyrauy, Shortanbayy, Abayy, Ahmeti, Mirjaqyby, Maghjany, taghy basqalary otarshyldyqqa, orysqa, patsha ókimetine qarsy bolyp kelgen joq pa edi? Osy ótken aqyndardyng bәrin týgelimen bayshyl, kedeyshil qylyp alyp, odan keyin  Maghjangha, taghy taghylargha kelse, sonda jýlgeli (posledovatelinyi) bolyp synaghan bolmay ma, әitpese, Maghjan - bayshyl, Mirjaqyp (?) - bayshyl, Beyimbet - kedeyshil degen sóz bola ma? Tónkeristen búryn qara kedey Sәbit Dónentayúly da, Beyimbet te, bәri de últshyl bolyp jazyp jýrse, endi kedeydi betke ústady dep, olar tap aqyny bola qalmaq pa? Boyama aqyn bola ma? Ádebiyetting súiyluy boyaludan shyghady dep bilemin. Shyndap aqyn jaza almasa, aqyn emes - etikshi».

Múhtar Áuezov: «Mening ótkendegi jazushylyq qyzmetimning aiqyn belgileri -  «Enlik - Kebek», «Qarakóz» siyaqtylary edi. Búlar býgingi tónkeris dәuirinen alystaghy qazaq saltyn kórsetumen qatar, ózderining ekshelip alynghan taqyryptary boyynsha tónkeris tematikasynan әdeyi aulaqqa jayylyp ketkendigi jәne últshyl jazushylardyng tobyn bildiretin nәrseler. Men sol jazushylardyng qataryna kirip, 1920 jyl men 1928 jyl, azdap 1929 jyldyng ayaghynda Qazaqstandaghy jәne Tashkenttegi baspasózge әser etip, baurap almaq bop әreket ettim. Sol jylda oqushy tobyna tar últshyldyq baghytynda әser etip, әdeby shygharmalar, syndar, aitystar arqyly  úiymda qanday is jýrgizsek, jastar arasyna (sonday - T.J.) últshyldyq kýiin tarattyq. Búl әreketting ortaqshyl partiyasy men kenes ýkimetining sol jastardy internasionalidyq ruhynda baulimyn degen mindet baghytyna negizsiz qarsy jýrip otyr. Men qazir de janaghy siyaqty shygharmalarymnyng býgingi kýnnen aulaq ketip, bir betkey taqyryptardy ghana ekshep alghandyghyn aiyp dep, kinә dep qoymaymyn. Sol taqyryptardy surettegen, taratqan әdisin sanashyldyq-suretteulik retindegi qalyptasuyn da teris dep bilemin».

Ýsheuining múndaghy shýiilip otyrghan basty mәselesi - әdebiyetting últtyq sypaty. Últtyq sypattan aiyrylghan kórkem ónerde ne qasiyet qalady. Búl - últtyng tarihyn, tanymyn, senimin, salt-dәstýrin, tilin, ózindik erekshelik sypattaryn joimen para-par qylmys. Últtyng múny - onyng úlynyng da múny. Al kenestik kesir iydeologiyalyq sayasat últtyq sanany óshirip, onyng orynyna teksiz taptyq, massondyq budan úryqty sepkisi keldi. Maghjan da, Jýsipbek te, Múhtar da elding ótkendegi tarihy men taghdyr tәlkegin surettey otyryp, últtyq sanany oyatpaq boldy. Sol ýshin de olar «Batyr Bayandy», «Qorqytty», «Qartqojany», «Qily zamandy», «Han Keneni» jazdy. Al kenes búlargha mýldem jat baghytty úsyndy. Biraq ta kórkemdik oilau jýiesi men qalam quaty әbden qalyptasqan ýsh arys oghan kóndige qoymady. Moyynsynbady. Olar tarihy shyndyqty, kenes ókimetining biyligin joqqa shygharghan joq. Alayda onyng kesirli sayasatyna erip te ketpedi. Bәrin de suyq aqylmen qabyldap, ózderinshe qortyndy jasady.

Maghjan Júmabaev: «Ýstimizdegi zor tónkeris - bizding óz tarihymyz tudyrghan, óz tarihymyzdyng qatynasy bolghan tanys tónkeris emes, Europa tarihy tudyrghan jat tónkeris edi. Osy sebepten, bizding әdebiyetimiz bastapqy jyldarda tónkeris turaly eshnәrse jaza alghan joq... Bir jaghynan, orys otarshylyghynyng zardabynan elge kirgen býlinshilikti, búzyqty surettep, ekinshi jaqtan, eldigin úmytyp, jasyp qalghan elding ótkende ózinshe el bolghanyn esine salyp, tabighy jolmen kele jatty... Osy jolda jana әdebiyetimiz birtalay ilgeri attap ta qaldy. Qiyagha qarghyp shyghamyn dep mertigip qalmay, túrmystyq tarihtyng zany boyynsha tabighy jolmen jýrip, kýn sanap ósip kele jatqan keshegi, býgingi әdebiyetimizdi qarghaugha emes, alqaugha mindettimiz. Tónkeris turaly tez ýndey qoymady dep tompiyp ókpeleuge emes, ne sebepti ýndemegenin úghynugha mindettimiz. Ádebiyetimizge tónkeristing mәtibining týspeuinin, biren-saran týsirem degen topas tәjirbiyeler de teris jaghynan týsushilikting bir sebebin (anghartady). Tónkeristing ózining qazaq dalasyna kýngey betinen emes, teriskey betinen, onynan emes, solynan kirui alaqandaghy nәrse ghoy. Ony býrkep qoygha bolmas... Zor tónkeriske proletariat zenbirek, pulemet, mashinamen kirse, qazaq qamshy, soyyl, balpang etip malma túmaghymen joldan qosylyp otyr... Osy tónkeristing ekpininen qazaq syqyldy qúr qalghan elder ómir ýmiti kirgenin jyrlay bilse, tónkerisshil әdebiyet bolghany. Marksshyl zor ghalym belgili aqyn Lunacharskiy jazady: «Jana últ, jana tap búrynghynyng bitirgen jerinen bastap ketpeydi... Jana tap, yaky jana halyq, búryn ózderin biylegenderge qas bolyp, olardyng mәdeniyetin jek kóretin bolyp ósip-órkendeydi»,- deydi (Osnovy pozitivnoy estetiki. Moskva. 1923. str. 125.). Sondyqtan da osy minez, osy qúlyq ýstinen qarap aitqanda, osy qiyanqylyq, osy ystyq qandylyq qazaq әdebiyetinde de bolugha mýmkin, bolghanda da ózinshe, qazaqsha, aziyasha bolugha mýmkin».

Jýsipbek Aymauytov: «Ras, pikir jýre ózgeredi. Orys jazushylarynyng da keybirinin tónkeristen keyin jaramsaqtanghany da bar, olardyng jaramsaqtyqtan amany da bar. Qazaq aqyndarynyng pikiri sonshama kýrtten ózgeretindey jaghday bolghan joq, óitkeni tónkeriske kóldenennen qosyldyq. Ashysyn, túshysyn, tauqymetin basymyzdan keshirgemiz joq. Sondyqtan tek dumangha, dýrmekke qyzyp, tónkeristing manyzyn, dәnin tata almay qaldyq. Sol dýrmekpen әli de kele jatyrmyz. Kýshengenmen sózimiz ýilespey jatyr.

... Mening miymdaghy perne - shúp-shúbar. Syrtqy әserden qalghan miymdaghy izder de bar. Ol izdermen jýrmesime mýmkin be? Ghabbas qalay jýrgizbeydi eken? Qúlaghymnan, kózimnen migha habar jetkizetin jýikelerimdi (nerv) kesip tastamaq pa eken? Álde, jýikemdi mýlde qúrtpaq pa eken? Kóldeneng adam jazushygha, aqyngha kóten zorlyq qylugha jaramaydy. Ózinshe oilatam deu - qiyanat...

Qaghaz jýzi men ómir jýzin aiyru kerek. Ghabbas, Ábdirahmandar qaghaz jýzin alsa, men ómir jýzin alghym keledi. Mine, mening pikirim osy».

Múhtar Áuezov: «Mening shygharmamnyng kópshiligi sarynnamashylyq betimen boluymen birge, ótken dәuirdi tónkerisshil sarynshyldyq jolymen sipattaudan qashyq boldy. Qayta eskilikting keybir zalaldy salttaryn jaryqqa shygharyp, ósumen, ol saltty jaqtaushylardy az-azdap pikiri jolyndaghy qúralsyzdanumen qatar, bәribir, men óz shygharmalarymnyng kópshiligimen, anyghynda beti ashyq últshyldyq kýiindegi jazushy bop shyqtym... Qorytyndysyn aitqanda, mening әdeby qyzmetim, sol jastardyng kónilindegi, salt-sanasyndaghy últshyldyq kýiin jenildetip, seyildetuge arnalmay, qayta sony nyghayta týsuge arnalyp ketti. Qazirgi kýnde men ózimning búrynghy jazushylyq jolymdaghy baghytyma ghana emes, qazaq әdebiyetin teksergen tarihshy, zertteushi esebindegi qyzmetime de teris dep qaraymyn. Týgeldep aitqanda, tónkeris joldarynyng qoghamdyq zakazy men tónkerisshil júrtshylyqtyng tilegine birjolata ýilespeytin sózderim bolghan. Búl retke qosylatyn tónkeris jolyndaghy jyldar ishinde qazaq әdebiyetining joly qanday boluy turaly «Sholpan» jurnalynyn  betinde erterekte aitqan pikir edi. Sol qatalarym keybir keyingi tekserulerimnen de arylghan joq. Mysaly, soghan úqsaghan qatalar Abay shygharmalaryn tekseruimde de bar».

Jә, ýsh arystyng әdebiyet turaly pikir talasyn osymen toqtatamyz. Súlu sózding nasihattyq qúral emes ekendigi, ónerding mindetteri turaly qily-qily qisyndar búryn da, býgin de, erteng de aityla bermek. Ýsh týrli jaghdayda, ýsh týrli kónil kýide jazylghan búl ýsh pikirding týp qazyghy - últtyng ruhany tәuelsizdigi edi. Ýsh arys búl mýddeni azamattyq arymen qorghay bildi. Sol arqyly últtyq sanany mәngýrttenip ketuden saqtap qaldy. Múhtar aitqanday, «últshyldyq kýiin jenildetip, seyildetuge arnalmay, qayta sony nyghayta týsuge arnaldy». Olardyng basty maqsaty da sol bolatyn. Eng manyzdysy - kenestik jazalau sayasatynyng diyirmenine ózderi janshylsa da oilaryn janshyldyrtpady. Otarshyldyq kommunistik pighyldyng erkinde ketpey, ony әshkereley bildi.

Búl olardyng ýlken ruhany erligi edi. Talqygha týsti. Talqylandy. Biraq ruhtary talqandalghan joq. Osynau ýsh derek - Maghjan men Jýsipbekting songhy sózderi, Múhtardyng eng talmaly mәlimdeui bolghandyqtan da, olardyng sol tústaghy jandýnie tebirenisin sezindiru ýshin atalghan qújattardaghy olardyng songhy pikir - tilekterin oqyrmangha jetkizudi paryz dep sanadyq. Búl olardyng bizge joldaghan jýrek sәlemi edi.

Maghjan: «Dombyrada biri - qonyr, biri - ashy ýn beretin eki shek bar. Eki shek eki týrli ýn shygharyp túrsa da bir-aq kýy tartylmaq. «Alqa» osy. Jón izdegen jas bolsan, jol izdegen jolaushy bolsan, tez izdegen esti tentek bolsan, mynau «Alqa» seniki! «Alqagha» kireyik! Ózinning súmyray maqsútyna shyndyqty qúrban qylyp shalyp, qayqayyp jýre beretin soghylghan bolmasan, balapan әdebiyetimizding shyn әdebiyet bolyp erjetuin shyn tileytin bolsan, mynau «Alqa» seniki. «Alqagha» kir. Shyn әdebiyetshil, shyn aqyn bolsan, mynau «Alqa» Seniki».

Jýsipbek: «Men osy pikirimdi gazetke jazugha Smaghúldan rúqsat súrap, tolyq hat jazyp otyrmyn. Óris berer-bermesin bilmeymin. Ishimde qaynap jatqansha tym bolmasa sendey joldasqa aghytayyn dep jazyp otyrmyn. Sen búghan óz pikirindi jaz. Teris, búrysyn kórset! Búl pikirimdi Ghabbasqa da ait. Jóni kelse, kerek jerin oqyp jiber».

Múhtar: «Taghy bir sóz, auyr qatam dep sanaytynym - qazaq baspasózining jýzindegi tónkerisshil marksshilding synyna qúlaq salmauymda. Dәlelsiz synarjaqtyqpen qarap, barlyq syndy týgelimen úiymsyz jazushylargha arnalghan jaulyqtyng ghana syny dep sanap jýrdim. Óz ishimnen: ol synnyng roli de, múraty da, ortaqshyl emes. Jazushyny әdebiyet jýzinde soqqygha jyghudan basqa emes - dep, bir jaqty teris bagha berip jýrdim, sonymen synnyng negizdi - ghylymy negizdi tónkerisshil basshy ekenin eskermedim. Syngha osylaysha teris qaraghan kózqarasymmen songhy jyldargha sheyin keldim de, әdeyi ústaghan kónil qúrylysy esebinde, júrtshylyq aldynda  ózimning qatalarym turaly da ýndemey, sóz kótermey keldim. Búl da qatamnyng biri edi. Endi «Qazaqstan pravdasy» men «Sosialdy Qazaqstan» arqyly barlyq Qazaqstan júrtshylyghynyng aldynda ózimning búrynghy әdebiy-sayasy isterimdi osylaysha aiqyn kýiinde aiyptaytynymdy ashyq jariyalamaq boldym. Sonymen birge, endi búrynghy qatalarymdy tónkeris isine barymsha boy salyp údayy, adal qyzmetpen týzetuge bekingenimdi bildirmekpin. Endi mәdeniyet, salt-sana maydanynyng eng jauapty, eng tartysty kezenderinde is isteuge ózimdi ózim mindettimin dep sanaymyn».

Mine, talqy osylay ayaqtaldy. Biri - «Alqagha» aqyldasugha shaqyrdy, ekinshisi - ózining ózgelerden búryn atylyp ketetinin bilgendey «Qosh, sýidim. Jýsipbegin!»,- dep baqúldasyp qaldy, ýshinshisi - «eng jauapty, eng qyzu tartysty kezendi» kýtip alugha bel budy. Búl olardyng aq qaghaz betindegi songhy pikir bólisuleri boldy. Ýsh túlgha. Ýsh taghdyr. Ýsh týrli qaza. Endi olardyng basyn qazaq últynyng tәuelsizdigi ghana mәngi qosty. Olardyng asyl beyneleri qatar ilinip, esimderi de qúrmetpen qatar atalatyn boldy.

Áriyne, múny barlyghy kónil júbanyshy ghana. Ýsheui tize qosyp ómir sýrip, qalamdaryn qatarlasa ústap, kórkem sózben erkin ainalysqanda, qazaq últynyng ruhany múrasy men kórkem oy dengeyi sol tústyng ózinde-aq әlemdik satygha kóteriler edi. Ókinishke oray, búl salmaqty Múhtar Áuezovting jalghyz ózi kóterdi jәne últynyng ruhany baylyghy men mәdeniyetin dýniyege moyyndatty. Biz soghan shýkirshilik jasaymyz. Áytpese, eki dosymen birge odan da kóz jazyp qaluymyz әbden mýmkin edi. Qúday onyng betin aulaq qyldy. Búghan da tәubә.

Mine, III tomda tirkelgen tergeu isining reti men úzyna mazmúnynyng bir jelisi osynday.

SSSR Halyq Komissarlary Kenesining janyndaghy OGPU-dyng kollegiyasynyn  1930 jyly 4-kókektegi qaulysy boyynsha:

- Júmabaev Maghjan, Omarov Eldes, Biytileuov Damolla - «Alqa» atty jasyryn, últshyl ýiirme qúrghany ýshin;

- RSFSR qylmysty ister kodeksining 58 statiyasynyng 4, 11, tarmaghyna sәikes - Jazanyng eng auyr týrine kesilip, ol jaza 10 jyl konsentrasiyalyq lageride óteu turaly ýkimmen almastyryldy».

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»