الەم بويىنشا اۋماعى ەڭ ۇلكەن سانالاتىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كاسپي تەڭىزىندەگى شەكاراسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراشىلارى كۇزەتەتىن اۋماقتان كىشى. وسىلايشا تەڭىزدەگى ەڭ ۇلكەن ۋچاسكەنى كۇزەتۋ قازاقستاندىق شەكاراشىلاردىڭ ۇلەسىندە.

شەكارا قىزمەتىنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا تەڭىزشى شەكاراشىلاردىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ شەكارانى كۇزەتۋ دەپارتامەنتى جاعالاۋ كۇزەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى 1 رانگىلى كاپيتان سابىر حاسانوۆپەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.

- سابىر حايدارۇلى، ەۋروپا مەن ازيانى ءبولىپ جاتقان قارت كاسپي تەڭىزىندە بىرنەشە مەملەكەتتىڭ شەكاراسى تۇيىسەتىنى بەلگىلى جانە ءبىزدىڭ شەكاراشىلار كۇزەتەتىن ۋچاسكە باسقالاردان ەداۋىر ۇلكەن، جاڭا قالىپتاسقان جاس ەل العاشقىدا سۋ بەتىن قالاي كۇزەتكە الدى؟

- نەگىزىنەن قازاقستاندىق تەڭىز شەكاراشىلارىنىڭ تاريحى 1993 جىلدىڭ 2 ساۋىرىنەن باستاۋ الادى دەۋگە بولادى. سەبەبى سول كۇنى قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قۇرىلىپ، تەڭىزدەگى تىنىشتىق پەن سۋ بەتىندەگى شەكارانى كۇزەتەتىن قىزمەتتى قوسا اتقاردى، ال 1998 جىلى اتالعان قىزمەتتى اتقاراتىن بولىمشەلەر شەكارا كۇزەتى كۇشتەرىنىڭ قۇرامىنا بەرىلدى. بۇل بولىمشە شەكارالىق كورابلدەر مەن كاتەرلەر بريگاداسى دەپ اتالدى. العاشقى بولىپ بولىمشەنى 1 رانگىلى كاپيتان احمەتجان شۋكپۋتوۆ باسقارعان ەدى. سودان بەرى يران، تۇرىكمەنستان، رەسەي جانە ازەربايجان مەملەكەتتەرىمەن شەكتەسەتىن كاسپي تەڭىزىندەگى قازاقستاندىق 2320 شاقىرىمنان استام جەردى كۇزەتىپ كەلەمىز. ەندى عانا تاۋەلسىز ەل بولعان جىلدارى مەملەكەتىمىزدە سۋ ايدىندارىن كۇزەتەتىن تەحنيكالار تاپشى بولدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ شەكارا شەبىن قىراعى كۇزەتۋ تۋرالى تاپسىرماسىنىڭ نەگىزىندە ورال قالاسىندا ءوز تەحنيكالارىمىزدى، ياعني شەكارا كورابلدەرى مەن كاتەرلەرىن قۇراستىراتىن ورال «زەنيت» زاۋىتى جۇمىسىن باستادى. 1995 جىلى العاشقى وتاندىق كاتەر سۋعا ءتۇسىرىلدى. بۇل «سۇڭقار» تيپىندە جاسالعان جۇيرىك كەمەلەردىڭ العاشقىسى ەدى. وسى ورايدا سول جىلى امەريكالىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ دە ءبىر باقىلاۋشى كاتەردى سىيعا تارتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بىرتىندەپ شەكارا كۇزەتىنە پايدالاناتىن تەحنيكالارىمىزدىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى سۋ بەتىندەگى شەكارا سىزىعىن كەسىپ وتۋشىلەردىڭ زاڭناماعا سايكەس ارەكەت ەتۋىن تولىق قاداعالادىق. شەكاراشىلار تەڭىزدە تەك شەكارا سىزىعىن عانا كۇزەتىپ قويماي، قازاقستاندىق سۋلاردا جۇزەتىن ءجۇزۋ قۇرالدارىنىڭ قىزمەتىن دە قاداعالايدى. شەكارا بۇزۋشىلارعا كەلسەك، ءبىرىنشى كەزدە وتە كوپ بولدى. ولار قۋعاندا قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن ءجۇزۋ قۇرالدارىن كۇشەيتىپ، قوسىمشا موتور سالىپ، جۇيرىك ەتىپ جاساپ العان. بىراق شەكاراشى كەمەلەر دە وسال ەمەس، قۋعانى قۇتىلعان جوق ازىرگە. شەكارا اۆياتسياسىنىڭ كومەگىنە دە جۇگىنگەن كەزدەرىمىز بولدى. قىزمەتتى بىرلەسىپ اتقارامىز.

- سۋداعى شەكارامىزدى بۇزاتىندار نەگىزىنەن كىمدەر، نەمەسە قاي ەلدىڭ ازاماتتارى، كوبىنە قانداي سەبەپتەرمەن شەكارا بۇزادى؟

تەڭىزدىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتكە قاراستى بولىگى سۋ جانۋارلارىنا، سونىڭ ىشىندە باعالى بالىقتارعا وتە باي. سوندىقتان دا شەكارا بۇزۋشىلار ءبىزدىڭ اۋماققا قۇمار. شەكارانى بۇزۋعا تالپىناتىندار كورشى مەملەكەتتەردىڭ جانە ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى. ولار وڭاي ولجا تابۋ ءۇشىن ءتۇرلى قۋلىققا دا بارىپ جاتادى. ماسەلەن، ءوز وتانداستارىمىز ارنايى رۇقساتپەن بالىق اۋلاۋعا شىعىپ، شامادان تىس كوپ اۋلايدى، نەمەسە رۇقسات ەتىلمەگەن بالىققا كوزى تۇسەدى، ءتىپتى ۋىلدىرىعى ءۇشىن قۇندى بالىقتى قىناداي قىرىپ تا جاتادى. رەسەي جانە ازەربايجان ەلدەرى اۋماعىنان ارقالانىپ ارام ويمەن كەلىپ، ايىپپۇل ارقالاپ كەتەتىندەر دە كەزدەسەدى. تۇرمەگە توعىتىلعاندارى دا بار. ءبىر كەزدەرى شەكاراشىلاردىڭ زاڭدى تالاپتارىن تىڭداماي، سالعان تورلارىن تاستاي قاشقان قارا نيەتتىلەرگە قارۋ دا قولدانعانبىز. قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن شەكاراشىلار بۇزۋشىلار مىنگەن قايىقتىڭ قوزعالتقىشىنان اتىپ توقتاۋعا ماجبۇرلەيدى. ولار قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن، كەيدە شەكاراشىلار زاقىمداماۋ ءۇشىن موتورىنىڭ ۇستىنە جاتىپ الىپ «جانكەشتىلىككە» بارىپ جاتادى.

- سۋداعى شەكارامىزدى مۇلتىكسىز كۇزەتۋ ءۇشىن شەكارالىق كورابلدەر مەن كاتەرلەر جان-جاقتى جاراقتالعان بولۋى كەرەك، بىزدىك كەمەلەرىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى قالاي؟

- يا، زاماننىڭ تالابىنا ساي تەحنيكالارىمىزدى جاڭارتىپ كەلەمىز. قازىر 50-دەن استام شەكارالىق كورابلدەر مەن كاتەرلەر كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي تەڭىزدى تورۋىلداپ ءجۇر. ولار سۋ ايدىنىنداعى قالىقتاعان قارانى انىقتاي الاتىن اسپاپتارمەن جابدىقتالعان. كەمەلەرگە قويىلىپ جاتقان قۇرىلعىلار شەتەلدىك ۇزدىك ۇلگىلەر. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، قۋلار قارا نيەتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن سۋ استىمەن دە شەكارا بۇزۋعا تىرىسادى. وسى ورايدا قازىرگى كەزدە كەمەلەرىمىزگە سۋدىڭ استىنداعى كەز-كەلگەن قوزعالىس تۋرالى قۇلاعدار ەتەتىن شەتەلدىك قۇرىلعى – گيدرواكۋستيكالىق ستانسا ورناتتىق. ودان بولەك جۇمىستى جەڭىلدەتەتىن بىرنەشە جوبالاردى سىناقتان وتكىزۋدەمىز. باۋتينو كەنتىندە كەمەلەرگە قىزمەت كورسەتىپ، جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ورىن جابدىقتالدى. شەكارانى تەك تەڭىزدە ەمەس، جاعالاۋدان دا باقىلايتىن بولىمشەلەرىمىز بار. ولار تاۋلىك بويى سۋ بەتىن تورۋىلداپ وتىرادى. بارلىق بولىمشەلەر اراسىندا سىمسىز بايلانىس ارقىلى ۇنەمى اقپارات الماسىپ تۇرادى.

- تەڭىزشى شەكاراشىلار ەلىمىزدە كاسپي تەڭىزىنەن باسقا قاي وڭىرلەردە قىزمەت اتقارادى؟

- كاسپي تەڭىزىن اقتاۋ، اتىراۋ قالالارىندا جانە باۋتينو كەنتىندە ورنالاسقان ديۆيزيوندار كۇزەتەدى. ودان بولەك تەڭىزشى شەكاراشىلار ەلىمىزگە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كىرىپ، رەسەي فەدەراتسياسىنا اعىپ وتەتىن قارا ەرتىستىڭ قاۋىپسىزدىگىن قاداعالاپ، سىرداريا، ورال وزەندەرىندەگى شەكارا شەبىن شولىپ وتىرادى. قارا ەرتىستىڭ كىرەتىن تۇسىن شەكارا قىزمەتىنىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنە قاراستى كۇرشىم شەكارا باسقارماسىنىڭ، ال وزەننىڭ رەسەي اۋماعىنا شىعاتىن جاعىن پاۆلودار وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ كىشى كاتەرلەر توبى كۇزەتەدى. ال سىرداريانى تۇركىستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنە قاراستى سارىاعاش شەكارا باسقارماسىنىڭ شەكاراشىلارى كۇزەتسە، ورال وزەنىن بقو دەپارتامەنتىنىڭ «اقساي» كىشى كاتەرلەر توبى كۇزەتكە العان.

- تەڭىزشى مامانداردى قايدا دايىندايسىزدار، وزگە ەلدىڭ شەكاراشىلارىمەن ءوزارا تاجىريبە الماساسىزدار ما؟

- وفيتسەرلىك قۇرامنىڭ باسىم بولىگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اسكەري جوعارى وقۋ ورىندارىن تامامداعان ماماندار. سونىمەن قاتار، اقتاۋ قالاسىنداعى ش.ەسەنوۆ اتىنداعى كاسپي مەملەكەتتىك تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى دە تەڭىزشى شەكاراشىلار ساپىندا قىزمەت اتقارۋدا. ال سەرجانتتىق قۇرام مەن ماتروستاردى ءوزىمىز دايىندايمىز. اقتاۋ قالاسىنداعى شق جاعالاۋ كۇزەتى دەپارتامەنتىنىڭ قۇرامىندا جاس ماتروستاردى تەڭىزگە دايىندايتىن وقۋ-جاتتىعۋ ورتالىعى بار. ورتالىقتا جاس جاۋىنگەرلەر اسكەري جارعىنىڭ الىپپەسىن، ياعني ادىمداپ ءجۇرۋدى، ءجۇزۋدى، اتۋدى، اسكەري ءتىل قاتۋدى ۇيرەنۋدەن بولەك، ارنايى دايىندالعان وقۋ ترەناجەرىندە ءجۇزۋ قۇرالدارىن، ونداعى سان ءتۇرلى قۇرىلعىلاردى، كەمەدە شتاتتان تىس جاعداي ورىن العاندا، ونى جويۋ جولدارىن، ادامعا العاشقى كومەك كورسەتۋ سياقتى داعدىلاردى مەڭگەرەدى. وسىدان كەيىن عانا ولار تەڭىزگە قىزمەت ەتۋگە جىبەرىلەدى. ال تاجىريبە الماسۋعا كەلسەك، رەسەيلىك، ازەربايجاندىق ارىپتەستەرمەن جۇيەلى تۇردە بىرلەسكەن وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزىپ تۇرامىز. كەيدە جاتتىعۋعا تۇرىكمەندىك شەكاراشىلار دا قاتىسادى. ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ كەمەلەر باكۋدىڭ جاعالاۋىنا بارىپ بىرلەسكەن جاتتىعۋعا قاتىسقان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا شەكارا كۇزەتۋدەن كوشى ىلگەرى تۇركيا مەملەكەتىمەن تاجىريبە الماسۋدى قولعا الدىق. ەستەرىڭىزدە بولسا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركياعا ساپارى كەزىندە مىزعىماس دوستىققا، تاتۋ باۋىرلاستىق پەن ستراتەگيالىق ىقپالداستىققا نەگىزدەلگەن قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى كوپجاقتى بايلانىستاردىڭ قارقىندى دامىتۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. ءبىزدىڭ جانە رەسەيلىك شەكاراشىلاردىڭ كۇزەتۋ ءادىسى ۇقساس، ال تۇركيالىق شەكاراشىلاردىڭ تاجىريبەسى بولەك، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. شەكاراشىلارى باسقا ەۋروپا ەلدەرى سياقتى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ونىڭ ۇستىنە تۋريستىك ەل بولىپ تابىلاتىن تۇركيا الەمگە اتى جاريا «ناتو» - دەپ اتالاتىن سولتۇستىك اتلانتتىق شارت ۇيىمىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. تەڭىزدى كۇزەتۋ تاريحى وتە تەرەڭنەن باستالاتىن بۇل مەملەكەتتەن الارىمىز دا ۇيرەنەرىمىز كوپ. تۇرىك شەكاراشىلارىنا جەرورتا، قارا جانە ەگەي تەڭىزدەرى ايماعىن كۇزەتۋ جۇكتەلگەن. ولاردىڭ كۇزەتۋ قۇرالدارى مەن اسكەري تەحنيكاسى ەداۋىر الدا. بارلىق باعىتتاعى قىزمەتتەرىنە ءىت تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە دەن قويعان. «Bayraktar» اتىمەن تانىس ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن جاقسى بىلەمىز عوي، ءدال سول سياقتى سۋ ايدىندارىنا دا قاشىقتىقتان قاداعالايتىن كاتەرلەردى پايدالانۋدى قولعا العان. وسى جىلدىڭ ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا ءبىزدىڭ تەڭىزشى شەكاراشىلاردان جاساقتالعان توپ تۇركيانىڭ انتاليا قالاسىندا ورنالاسقان تۇرىك شەكاراشىلارىنىڭ وقۋ ورتالىعىندا بولىپ، «تەڭىزدە ىزدەۋ جانە قۇتقارۋ» وقىتۋ كۋرسى بويىنشا ساباقتارعا قاتىسىپ قايتتى. وقۋ بارىسىندا ارىپتەستەردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرىلىمى، جاعالاۋ كۇزەتى كورابلدەرى مەن كاتەرلەرىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى تانىستىرىلدى، سۇڭگۋىر توبى ماماندارى جانە تەڭىزدەگى جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستايتىن تەڭىز ۇيلەستىرۋ ورتالىعى باسشىلارىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. وقۋ كۋرسىنىڭ سوڭىندا تۇرىك ارىپتەستەر سەرتيفيكاتتار تابىستاپ، كەلەشەكتە قازاق ەلىمەن ىنتىماقتاستىققا دايىن ەكەنىن جەتكىزگەن. بۇل جيىندا قازاقستاندىق شەكاراشىلاردى باستاپ بارعان 1-دارەجەلى كاپيتان دانيار مالچۋباەۆ تۇرىك ەلىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستاردى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى بويىنشا، ال 2-دارەجەلى كاپيتان اسقار داۋلەتبەكوۆ كورابلدەر مەن كاتەرلەردىڭ قىزمەتى جونىندە قاجەتتى جانە ءتيىمدى تاسىلدەردى زەردەلەپ قايتتى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ «تۇركيا – قازاقستاننىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ەڭ ماڭىزدى ءارى سەنىمدى سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى»، - دەپ ايتقانىنداي، بۇل باعىتتا الداعى ۋاقىتقا قۇرعان جوسپارلارىمىز كوپ. ايتپاقشى، 1-دارەجەلى كاپيتان دانيار مالچۋباەۆ اسكەري ءبىلىمىن وسى تۇرىك ەلىندە العان شەكارا قىزمەتىندەگى بىرەگەي وفيتسەر. ول بۇگىنگى كۇنى تەڭىز شەكاراشىلارىنىڭ نەگىزگى بولىمشەسى سانالاتىن شەكارا قىزمەتىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جاۋاپتى قىزمەتىن اتقارىپ وتىر.

- مەملەكەتتىك شەكارانى سۋدا بۇزۋعا تىرىساتىندار كوپ ەكەنى بەلگىلى، ەلىمىزگە كەلۋى مۇمكىن شىعىندار تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.

- شەكارا بۇزۋشىلار الدىڭعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر ازايدى. ءبىز سۋ ايدىندارىندا شەكارا بۇزۋشىلاردى، زاڭسىز تاۋار تاسۋشىلاردى جانە سۋ جانۋارلارىنا زيان كەلتىرۋشىلەرمەن كۇرەستى جالعاستىرىپ كەلەمىز. وسى باعىتتا ەلىمىزدەگى ءتيىستى ورگاندارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساپ، ءتۇرلى شەكارالىق وپەراتسيالار وتكىزەمىز. جىل باسىنان بەرى 109 شەكارا بۇزۋشى ۇستالىپ، 2,6 ملن. تەڭگەگە اكىمشىلىك ايىپپۇل ارقالادى، 52 بىرلىك ءارتۇرلى ءجۇزۋ قۇرالدارى قولعا ءتۇستى. تەڭىزدەن ۇزىندىعى 300 شاقىرىم بولاتىن بروكونەرلىك اۋ الىندى. تابيعي مەكەندەۋ ورتاسىنا بەكىرە تۇقىمداس 575 جانە 4 803 باسقا دا باعالى بالىق جىبەرىلىپ، 43 يتبالىق قايتارىلدى. شەكاراشىلاردىڭ قىراعى قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا جالپى سوماسى 1 ملرد. تەڭگەدەن اساتىن شىعىننىڭ الدى الىندى.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

Abai.kz