بۇعان دەيىن باتىلدىڭ قاتاڭ تارتىپكە باعىنعان، قاھارلى قاراقۇرىم قالىڭ قولى كاۆكاز ەلى مەن ءرۋستى تولىق جاۋلاپ، وزىنە قاراتقان سوڭ 1241 جىلدىڭ قىسىندا ۆيسلا وزەنىنەن ءارى اسىپ، كارى قۇرلىق ەلىنە باسىپ كىردى. 

«بىراق، وسى ارادا مىنا ءبىر جاعدايدى ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى. كەيبىر ورىس عالىمدارى ۇلى ساردار باتىلدىڭ ەۋروپاعا جورىق جاساۋعا اسا ءبىر قۇلشىنىسى بولا قويماعاندىعىن ايتادى. ول وسى جاۋلاپ الىنعان ۇلان-عايىر، ءشوبى شۇيگىن، وزەن-كولى مول، ادام بالاسىنىڭ تۇرمىس كەشۋىنە وتە قولايلى القاپتار مەن اتىراپتاردى ءوز مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى اۋماعى ەتىپ، وسى كولەممەن شەكتەلگىسى كەلگەندىگىن ايتادى. الايدا تاستالقان بولعان ءرۋستىڭ كنيازدارى مەن اسكەر باسىلارى قىپشاق اسكەرىنىڭ قاراماعىنا وتكەن سوڭ، وزدەرىمەن ۇزاق ۋاقىت تايتالاس ۇرىس جۇرگىزىپ كەلگەن ەۋروپالىق كارولدىكتەردىڭ امان-ساۋ قالعانىن قالامادى، - دەيدى. دەگەنمەن، ورىس عالىمى الەكساندر بۋشكوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا:

«... بولەە پراۆدوپودوبەن ۆاريانت، پو كوتورومۋ كيپچاكي ۆتورگليس ۆ ەۆروپۋ، پرەسلەدۋيا سۆوەگو ستاروگو «كروۆنيكا»، پولوۆەتسكوگو حانا كوتيانا، بەجاۆشەگو ك ۆەنگرام. زا حانوم چيسليلسيا ۆەسما سەرەزنىي گرەشوك – ون ۆ سۆوە ۆرەميا ۋبيل  پوسلوۆ باتىيا.

ا ۆى زناەتە، تاك ي وكازالوس! تولكو ۆ 1920 گودۋ ۆ ارحيۆاح ۆاتيكانا وبنارۋجيلي پيسمو سمەنيۆشەگو ۋگەدەيا (ۇكىتاي) ۆەليكوگو حانا گۋيۋكا ( كۇيىك), گدە ون ۆ ۋپرەك ماديارام پوميناەت يمەننو چتو وب ۋنيچتوجەني يمي پوسولستۆا...

كيپچاكي زاحۆاتيلي ساندومير ي كراكوۆ، بەز وسوبوگو ترۋدا رازگروميلي پاروچكۋ مەستنىح كنيازەي سرەدنەي رۋكي».

سول ۋاقىتتاردا، كارى قۇرلىقتا داقپىرتى الابوتەن، ءوزىنىڭ ايتارلىقتاي جاۋىنگەرلىگىمەن جەرگىلىكتى ەلدە بەدەلدى، ابىرويى بيىك سانالاتىن تامپليەرلەر مەن تەۆتون وردەنىنىڭ اسكەرلەرىن جۋساتىپ سالادى. سونىمەن قاتار، باتىلدىڭ يەلىگىندەگى قىپشاق ساربازدارىنىڭ ەكىنشى قاناتى بۇل كەزەڭدە ۆەنگريانى، سونداي-اق، اۆستريانى، حورۆاتيانى جاۋلاپ الدى.

ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ( «كيەۆسكايا رۋس») ب.گرەكوۆ بىلاي دەيدى: «...كارول بەلا (ۆەنگريا كارولى), ۋكرىۆشيس گدە – تو نا وستروۆكە پوسرەدي ادرياتيكي، پوسىلال وتچاياننىە پيسما ەۆروپەيسكيم مونارحام ي پاپە ريمسكومۋ، پروسيا پوموششي.

پاپا گريگوري IX پريزۆال ەۆروپەيسكيح كورولەي ۆىستۋپيت ۆ كرەستوۆىي پوحود پروتيۆ «نەۆەرنىح». شۋم پو ۆسەي ەۆروپە ستويال ستراشنىي. نو تە ۆەلي سەبيا سوۆەرشەننو تاك جە، كاك سوۆسەم نەداۆنو رۋسسكيە كنيازيا، نە پروياۆليالي ني مالەيشەگو جەلانيا وبەدينياتسيا ي ۆووبششە يدتي ۆ پوحود. ۆ ەۆروپە ۆ ەتو ۆرەميا بۋشەۆالي سۆوي ۋسوبيتسى – مەج تەمي، كتو پوددەرجيۆال پاپۋ، ي تەمي، كتو ۆىستۋپال پروتيۆ نەگو. سامي جە پاپسكيە پريبليجەننىە پودداۆالي جارۋ، وبۆينيايا گەرمانسكوگو كوروليا فريدريحا II ، چتو ەتو يمەننو ون ۆتيحومولكۋ دوگوۆوريلسيا س كيپچاكامي، «ورگانيزۋيا زاگوۆور پروتيۆ مونارحي ۆو ۆسەم ميرە، ۆەدۋششي ك وكونچاتەلنومۋ كرۋشەنيۋ حريستيانسكوي ۆەرى». پري ەتوم وزناچەننوگو فريدريحا نەپرينۋجدەننو سراۆنيلي س ليۋتسيفەروم ي انتيحريستوم».

ءيا، قاشاندا جانكەشتى سوعىسقا قاۋقارسىز كارى قۇرلىق ەلدەرى كەزىندەگى وسماندىق ءبايازيدتىڭ قاندى جورىعىنان ءامىر تەمىردىڭ ارقاسىندا اۋپىرىمدەپ امان قالىپ، تىنىش ومىرگە كەلىپ، مامىراجاي تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ۋاقىتتا، تۇتقىيىلدان كەلگەن مىنا الاپات شايقاسقا، قارۋ ۇستاپ شىعۋعا دارمەنسىزدىك  تانىتىپ، ۇرەيدەن قالتىراپ، نە قىلارىن بىلمەي، تىعىرىققا تىرەلگەن كەزى بولاتىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، الەمدەگى كىشىگىرىم  قۇرلىق ( ەۋروپا ) توز-توز بولىپ كۇيرەۋدىڭ  الدىندا تۇرعان ەدى. دەگەنمەن، باتىل نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىپشاقتىڭ قالىڭ اسكەرىن كەرى بۇردى.

«...ي تۋت باتىي ۋۆوديت سۆوي تۋمەنى يز ەۆروپى!

ەتو دو سيح پور كاجەتسيا ناستولكو وشەلوميتەلنىم، نەلوگيچنىم، نەپونياتنىم ي زاگادوچنىم، چتو ۆ ۆەرسياح پو سەي دەن نەت نەدوستاتكا. رۋسسكيە س لەگكوي رۋكي ا.س.پۋشكينا پريۆىكلي سچيتات، چتو كوچەۆنيكي «زابوياليس» وستاۆيت ۆ تىلۋ رازبيتۋيۋ، نو نە پوكورەننۋيۋ رۋس، نەسگيباەمو سترويۆشۋيۋ پلانى ۆسەنارودنوگو وتپورا زاحۆاتچيكام».

«ال ەۋروپانىڭ امان قالعان كارولدىكتەرى بولسا، كوشپەلىلەردىڭ كەرى قايتقانىن، وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، ءبىزدىڭ رىتسارلارىمىزدىڭ مىقتىلىعىن كورگەن سوڭ جانە قارۋ-جاراعىمىزدىڭ ارتىقشىلىعىن بايقاعان سوڭ، شامالارىنىڭ كەلمەيتىندىگىن  بايقاپ، قاشا جونەلدى»، - دەپ كۇپسىندى. بىراق، جاعداي ولاي ەمەس ەدى. باتىلدىڭ ارتقا قايتۋىنا الدىمەنەن ۇلى حان ۇكىتايدىڭ قايتىس بولۋى سەبەپ بولدى. ارتتاعى قالىڭ ەلدىڭ تاعدىرى مەن وسىعان دەيىنگى جاۋلانىپ الىنعان ۇلان-عايىر كەڭىستىكتەگى بيلىكتى ۇستاپ قالۋ جانە ونى كۇشەيتۋ، ورنىقتىرۋ  كەرەك ەدى. مىنە، سول سەبەپتى، كارى قۇرلىقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا، ءارى قاراي ولاردى تالقانداي بەرۋدى ماعىناسىز كورىپ، ارتقا قايتىپ ورالعان بولاتىن.

الايدا، ورىستاردىڭ تۇسىنىگى مىنانداي ( ب.گرەكوۆ «كيەۆسكايا رۋس»): «...كيپچاكام، پريۆىكشيم ك وگرومنىم ي بوگاتىم گورودام ۆسەي رۋسي، ەۆروپا پوكازالاس سليشكوم ۋبوگوي ي نيششەي، چتوبى تراتيت نا نەە سيلى ۆسەرەز. يم پوپروستۋ نيكاك نە ۋلىبالاس پروليۆات كروۆ ي تريتيت سيلى، چتوبى ۆ كونتسە كونتسوۆ ستات پوۆەليتەليامي كروحوتنىح گوروديشەك، ۋتونۋۆشيح پو كولەنو ۆ ناۆوزە، - دەيدى.

قايسىسى دۇرىس ەكەنىن وزدەرىڭىز تالداپ، تۇسىنەرسىزدەر.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz