(تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» زەرتتەۋ كىتابىنان ءۇزىندى)

1931 جىلى 15-مامىردا سوڭعى نۇكتەسىن قويعان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى تاريحي زەرتتەۋىندە س.مۇقانوۆ:

«اقىندىق جاعىنان كەلگەندە ماعجان، ارينە، قازاقتىڭ كۇشتى اقىندارىنا سانالادى. قازاقتىڭ ءتىلىن بايىتۋ رەتىندە، ادەبيەتكە جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ رەتىندە ماعجاننىڭ ەڭبەگى كوپ. ابايدان كەيىن ءتىل ونەگەسىندە ماعجاننان اسقان اقىن قازاقتا جوق... ماعجانعا شەيىن وتكەن قازاق اقىندارى كوبىنە ولەڭ ۇلگىسىن كۇنشىعىس ەلىنەن، اسىرەسە، اراب، پارسىدان الاتىن. ماعجان ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ، كوبىنە ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ورىستىڭ ادەبيەتىن تەز مەنشىكتەندى. اباي قازاق ادەبيەتىنە ەۋروپا تۇرلەرىن شەتپۇشپاقتاپ كىرگىزسە، ماعجان دەندەپ كىرگىزدى. ەۋروپانىڭ ادەبيەت تۇرلەرىمەن قازاق وقۋشىلارى ماعجان ارقىلى تولىق تانىستى... ماعجان ولەڭدەرىندە سىرشىلدىق (ليريكا) جاعى كۇشتى كەلەدى. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ونىڭ سول ولەڭدى جازىپ وتىرعان ۋاقىتتاعى جان جۇيەسىنىڭ قۇبىلىسى (دۋشەۆنوە پەرەجيۆانيە), ىشكى سەزىمنىڭ تولقىنى كورىنىپ تۇرادى. ماعجان ولەڭىنەن قۇر عانا ۇيقاسقان سوزدەردى كورمەيسىڭ، اقىننىڭ ىشىندەگى ايگىلەيتىن اينانى كورەسىڭ. سىرشىلدىق جاعىنان ماعجان كوپ اقىنعا بايگە بەرمەيدى»,- دەپ جازدى.

(تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» زەرتتەۋ كىتابىنان ءۇزىندى)

1931 جىلى 15-مامىردا سوڭعى نۇكتەسىن قويعان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى تاريحي زەرتتەۋىندە س.مۇقانوۆ:

«اقىندىق جاعىنان كەلگەندە ماعجان، ارينە، قازاقتىڭ كۇشتى اقىندارىنا سانالادى. قازاقتىڭ ءتىلىن بايىتۋ رەتىندە، ادەبيەتكە جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ رەتىندە ماعجاننىڭ ەڭبەگى كوپ. ابايدان كەيىن ءتىل ونەگەسىندە ماعجاننان اسقان اقىن قازاقتا جوق... ماعجانعا شەيىن وتكەن قازاق اقىندارى كوبىنە ولەڭ ۇلگىسىن كۇنشىعىس ەلىنەن، اسىرەسە، اراب، پارسىدان الاتىن. ماعجان ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ، كوبىنە ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ورىستىڭ ادەبيەتىن تەز مەنشىكتەندى. اباي قازاق ادەبيەتىنە ەۋروپا تۇرلەرىن شەتپۇشپاقتاپ كىرگىزسە، ماعجان دەندەپ كىرگىزدى. ەۋروپانىڭ ادەبيەت تۇرلەرىمەن قازاق وقۋشىلارى ماعجان ارقىلى تولىق تانىستى... ماعجان ولەڭدەرىندە سىرشىلدىق (ليريكا) جاعى كۇشتى كەلەدى. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ونىڭ سول ولەڭدى جازىپ وتىرعان ۋاقىتتاعى جان جۇيەسىنىڭ قۇبىلىسى (دۋشەۆنوە پەرەجيۆانيە), ىشكى سەزىمنىڭ تولقىنى كورىنىپ تۇرادى. ماعجان ولەڭىنەن قۇر عانا ۇيقاسقان سوزدەردى كورمەيسىڭ، اقىننىڭ ىشىندەگى ايگىلەيتىن اينانى كورەسىڭ. سىرشىلدىق جاعىنان ماعجان كوپ اقىنعا بايگە بەرمەيدى»,- دەپ جازدى.

كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تىلسىم تۇرمەسىندە جاتىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ودان ون جىلعا كونتسلاگەرگە جەر اۋدارىلعان اقىننىڭ شىعارماشىلىق جولىنا مۇنداي جوعارى باعا بەرگەن ءسابيت مۇقانوۆتى ماعجان جۇماباەۆقا قارسى قويۋ، ۇستازىمىز تۇرسىنبەك كاكىشۇلى ايتقانداي، «ءتىپتى ۇيات» (ت.كاكىشۇلى، ك.احمەت. ءسابيت مۇقانوۆ، ا.اردا. 2005. 161-بەت). ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن ول ماعجان كارەليادا تۇتقىندا جۇرگەندە دالەلدەپ، 1934 جىلى قاراشادا حات جازىپ، وندا ادەبيەتتەگى ماركستىك تالاپتى، تاپتىق كۇرەستى مويىنداسا، وندا ءسوتسياليزمنىڭ اداسقان اقىندى كەشىرە الاتىنىن، وسى ساپاردا ءبىر جولا تازارىپ كەلسە، جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسىگى اشىق ەكەنىن ايتقان. بۇل جاي حات ەمەس، ادەبي ورتاعا رەسمي شاقىرۋ ەدى. اراعا ارانداتقان ءسوز ارالاسپاۋ ءۇشىن ءسابيت مۇقانوۆ بۇل حاتتى ورىسشا جازعان. ماعجانعا جانە 1933 جىلى 21-اقپاندا مۇحتارعا جازىلعان حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىن بىزگە سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياسىندا سابەڭنىڭ شىراقشىسى بوپ جۇرگەن تۇستا پىكىرلەس دوسىم قۇلبەك ەرگوبەك  ۇسىنىپ ەدى.

«ماعجانعا - سابيتتەن.

ماعجان! مەن جاقىن كۇندەرى سىزبەن بىرگە تۇرعان اۋەلبەكوۆ دەگەن جىگىتپەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالدىم، تۇرمەدەگى كەسىمدى ۋاقىتىن ءبىتىرىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلەدى ەكەن. ەگەر ول ءسىزدىڭ ادرەسىڭىزدى دۇرىس بەرسە، وندا مەنىڭ بۇل حاتىمدى الاسىز. بۇعان ءسىز العاشىندا تاڭدانىپ تا قالارسىز. ول ورىندى دا، ويتكەنى ءسىز بەن ءبىز مۇددەسى مۇلدەم كەرەعار ەكى تاپتىڭ وكىلىمىز. الايدا ءسىزدىڭ قازىرگى جاعدايىڭىزدى بەتىڭىزگە باسا ايتقىم كەلەتىنى مىناۋ. ءبىزدىڭ وكىمەتتىڭ جازالاۋ ساياساتى ادامدى قاناۋدى ماقسات ەتپەيدى، قايتا ەڭبەك ارقىلى قايتا تاربيەلەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ءسىز جۇمىسشى تابىنىڭ الدىندا ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردىڭىز، ونىڭ يدەياسى مەن مۇددەسىنە قارسى شىقتىڭىز. بولشەۆيكتەر: كەرەك كەزىندە كۇش تە قولدانا الاتىنىن ۇنەمى ايتىپ كەلدى، ايتىپ تا جاتىر، بىراق بۇل زورلىق كۇش وزىنە ۇنامايتىننىڭ ءبارىنىڭ كوزىن جويا بەرەدى دەگەن ءسوز ەمەس. بۋرجۋازيا تابىمەن جۇمىسشى تابى تاتۋلاسپايدى، ونى جويادى -  دەگەن بولاتىن لەنين. الايدا كەيبىر تۇلعالار قايتادان تۇلەۋى مۇمكىن. ونداي جاعداي تاريحتا بىرنەشە رەت قايتالانعان.

ءسىز، ءبىزدىڭ قازىرگى ءسوز ونەرىمىزدىڭ ۇلى شەبەرلەرىنىڭ ءبىرىسىز. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى تاريحى داۋىرلىك ماڭىزى بار تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن ءۇش ءىرى اقىن مەن جازۋشىنى بىلەدى، ولار: فەودالدىق ادەبيەتتىڭ شىڭى - اباي، بۋرجۋازيالىق ادەبيەتتىڭ شىڭى - ءسىز جانە كەڭەستىك ادەبيەتتىڭ شىڭى - ساكەن. ءبىزدىڭ سىنىمىز مۇنى الدەنەشە رەت اتاپ ءوتتى.

ءيا، ءسىز، 1928 جىلى «توقساننىڭ توبىرى» مەن «تولعاۋ» اتتى 2 ولەڭ جازدىڭىز. بۇل ولەڭدەرىڭىزدە كەڭەستىك يدەولوگياعا قاراي قادام باسۋعا تىرىسقانىڭىز بايقالادى. بۇل شىعارمالاردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمىن دۇرىس تۇسىنسەم دە، كەيبىر جاعىمدى تۇستارىن باعالاي الماعانىمدى مويىنداۋعا ءتيىسپىن. ءبىز ءسىزدى سول پىكىرىمىزبەن ۇركىتىپ الدىق پا، الدە باسقا سەبەپتەرى بولدى ما، بۇل قادامىڭىزدى ودان ءارى جالعاستىرا المادىڭىز.

بۋرجۋازيا تابىنىڭ جويىلۋى جانە ونىڭ مادەنيەتىنىڭ كۇنىنىڭ باتقانىن ءبىز، كوممۋنيستەر عانا ەمەس، سول تاپتىڭ ءوز وكىلدەرى دە مويىنداپ وتىر. بۇعان اعىلشىننىڭ بۋرجۋازياشىل جازۋشىسى ۋەللستىڭ ستالين جولداسپەن اڭگىمەسى مىسال بولا الادى (بۇل سۇحباتتى سىزگە وقىپ شىعۋدى وتىنەمىن، «بولشەۆيك»، № 17, 1934 ج.).

كىم دە كىم تالقانى شىققان بۋرجۋازيالىق مادەنيەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلىپ، ءولىپ بارا جاتقان تاپقا قىزمەت ەتكىسى كەلسە، وندا «قۇمدى سۋارىپ، ەگىن ەكپە» دەگەن قازاق ماتەلىنىڭ كەرىن قۇشادى. سوندىقتان دا الەمنىڭ ادال نيەتتى ينتەلليگەنتتەرى پرولەتارياتتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان مادەنيەتىنە شۇعىل بەت بۇرىپ، وعان ۇلەس قوسۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ وتىر. ءسويتىپ ادامدار وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پارىزىن وتەمەك. ويتكەنى ادامزات قوعامى ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ەكىنشى بولىگىن قاناۋدان تەك پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ارقىلى قۇتقارا الادى. ءبىز، كوممۋنيستەر، ولاردى قايتا تاربيەلەۋگە بار كۇشىمىزدى جۇمسايمىز. مىسالى، ءسىزدىڭ كەشەگى پىكىرلەسىڭىز   مۇحتار اۋەزوۆ بۇگىن ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداپ، كەڭەستىك جولعا ءتۇستى جانە ول جازۋشى كوممۋنيستەرمەن بىردەي پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىر.

ستالين جولداس جازۋشى ۋەللسپەن سۇحباتىندا: جەكەلەگەن ادامدار سۋبەكتيۆتى تۇردە سوتسياليزم يدەياسىنا قارسى شىقپاۋى مۇمكىن، بىراق بۋرجۋازيالىق ديكتاتۋرانىڭ كۇشپەن قۇلاتىلۋىن مويىنداماۋى ارقىلى ونىڭ قورعاۋشىسى بولىپ شىعادى - دەگەن بولاتىن.

ءسىزدىڭ كىناڭىزگە پرولەتاريات مەملەكەتى قاشان كەشىرىم جاسايتىنىنا قاراماستان، مەن سىزگە ءبىر سۇراق قويعىم كەلەدى: بولاشاقتا ءسىزدىڭ اقىندىق قالامىڭىز كىمگە قىزمەت ەتەدى؟

ءسىز ماعان جاۋاپ بەرەدى دەپ سەنەمىن.

سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا مەن قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت بولىمىندە وقىدىم. قاراشانىڭ 20-دا الماتىعا تۇراقتى قىزمەت ىستەۋگە بارامىن. وتباسىم ازىرشە موسكۆادا قالادى. ولاردى الىپ كەتۋگە مەن جەلتوقساننىڭ اياعىندا كەلەمىن.

سالەممەن - ءسابيت. 2/-ءحى.1934 ج.»

مەنىڭ ادرەسىم: موسكۆا، 21, وستوجكەنكو، 53, 62-بولمە (الپىس ەكىنشى). مۇقانوۆ سابيتكە».

«Abai.kz»