مالىك-اسقار حانتەمىرۇلى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى حاقىندا
بيىل الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنە 95 جىل. وسى ايتۋلى داتاعا بايلانىستى شىمكەنتتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆتىڭ قولداۋىمەن «الاش تۋى استىندا: الاشوردا. جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىك.» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. ايتۋلى شاراعا الاشتانۋشى عالىمدار قاتىسىپ، وزەكتى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. اتالعان كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مالىك-اسقار حانتەمىرۇلىنىڭ بايانداماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ ليدەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى حاقىندا
1. ءبىزدىڭ زاماناۋي تۇسىنىگىمىزدە، قازاق ۇلتتىق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە بولدى. بۇل پروتسەسس بىرقاتار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني جانە ساياسي فاكتورلاردىڭ كەرى ىقپالىنان ءالسىز ءجۇردى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ەلەۋلىسى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ارتتا قالۋى، ياعني كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىق، ارتتا قالعان ەگىن شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس، كولىك، ساۋدا سالالارىنىڭ كەم دامۋى، حالقى 50 مىڭان اساتىن تۇرعىنى بار قالالاردىڭ جوقتىعى جانە ت.ب. دەگەنمەن، تەمىر جولدار سالىندى، تاۋ-كەن ونەركاسىبى، قالالاردا كىشىگىرىم تاماق جانە جەڭىل كاسىپ ورىندار پايدا بولدى.
بيىل الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنە 95 جىل. وسى ايتۋلى داتاعا بايلانىستى شىمكەنتتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆتىڭ قولداۋىمەن «الاش تۋى استىندا: الاشوردا. جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىك.» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. ايتۋلى شاراعا الاشتانۋشى عالىمدار قاتىسىپ، وزەكتى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. اتالعان كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مالىك-اسقار حانتەمىرۇلىنىڭ بايانداماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ ليدەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى حاقىندا
1. ءبىزدىڭ زاماناۋي تۇسىنىگىمىزدە، قازاق ۇلتتىق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە بولدى. بۇل پروتسەسس بىرقاتار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني جانە ساياسي فاكتورلاردىڭ كەرى ىقپالىنان ءالسىز ءجۇردى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ەلەۋلىسى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ارتتا قالۋى، ياعني كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىق، ارتتا قالعان ەگىن شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس، كولىك، ساۋدا سالالارىنىڭ كەم دامۋى، حالقى 50 مىڭان اساتىن تۇرعىنى بار قالالاردىڭ جوقتىعى جانە ت.ب. دەگەنمەن، تەمىر جولدار سالىندى، تاۋ-كەن ونەركاسىبى، قالالاردا كىشىگىرىم تاماق جانە جەڭىل كاسىپ ورىندار پايدا بولدى.
بۇل جاعداي ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ مادەني ارتا قالۋشىلىعىنا دا اسەرىن تيگىزدى. 1897 ج. ساناق مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، ورتا ازيا مەن قازاقستان حالقىنىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تەك 6%-دى (ەركەكتەردە - 10%، ايەلدەردە - 3%) ال مۇسىلمان حالقىندا - 6,7%. قازاقتار اراسىندا بۇل كورسەتكىش ودان دا تومەن - 2,7%-دى بولدى، ونىڭ ىشىندە ورال وبلىسىندا - 4,9%، اقمولا - 3,4%، تورعاي - 3,2%، سەمەي - 2,9%، جەتىسۋ - 1,8%، سىرداريا - 1,3%-دى قۇرادى [1].
قازاقستانداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردا قازاق شارۋالارى، قونىس اۋدارعان شارۋالار مەن كازاكتار باسىم بولدى. قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ارتتا قالعان تۇرلەرىمەن اينالىستى ولار باي، ورتا جانە كەدەي جارلى - باتراكتارعا جىكتەلگەن-ءدى. 1917 ج. قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا ءالجۋاز جانە جالتاق الەۋمەتتىك كۇش بولدى، ونىڭ وكىلدەرى نەگىزىنەن وتارشىلدىق اكىمشىلىكتە قىزمەتتەگى شەنەۋنىكتەر، مۇعالىمدەر جانە ت.ب. بولدى. كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ ەنە باستاۋى ناتيجەسىندە جۇمىسشى كادرلار قالىپتاسا باستادى، ولاردىڭ سانى 100 مىڭعا جۋىق بولدى، بىراق ۇلتتىق جۇمىسشى كادرلارى از بولدى، ولار نەگىزىنەن تاۋ-كەن كاسىپورىندارى مەن تەمىر جولدا ىستەدى.
بەلگىلى عالىم پ.گ. گالۋزونىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەيدىڭ وتارى - قازاقستان كاپيتاليزمنىڭ وزىنەن ەمەس، ونىڭ ايماقتاردا ءالسىز، ناشار دامىماۋىنان زارداپ شەكتى، ول پاتشالىق رەسەيدىڭ تاۋار وتكىزۋ رىنوگى جانە مەتروپوليانىڭ ونەركاسىبى دامىعان ورتالىقتارىنىڭ شيكىزات كوزدەرىنە اينالدى. وسىدان ۇلتتىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ەزگىگە قارسى ازات ەتۋ كۇرەسىنىڭ السىزدىگى تۋىندادى. مۇنىن ءبارى قازاق حالقىنىڭ ساياسي ارتتا قالۋىنا، ءوز قۇقىقتارى مەن ۇلتتىق - ازاتتىق كۇرەستە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي پروگرەسس ءۇشىن كۇرەستە ەڭجارلىق تانىتۋىنا الىپ كەلدى. ال قازاق تاپتارى، الەۋمەتتىك توپتارى مەن قاباتتارى 1905 ج. دەيىن ساياسي پارتيالار، قوعامدىق قوزعالىستار، كاسىپوداقتار جانە ت.ب.قۇرا المادى.
2. قازاقستانداعى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى وسىنداي جاعدايدا ءجۇردى، ونىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى مەن ساياسي كوزقاراستارى بىركەلكى بولمادى. بۇل پروبلەما بۇگىنگى «الاش» قوزعالىسىنىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا بايلانىستى وزەكتى بولىپ تۇر، سول سەبەپتەن ءبىز وسى «الاش» قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ، ەڭ باستىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنا بايلانىستى ءوز پىكىرلەرىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلىپ وتىر. ويتكەنى، «الاش» تاريحىنىڭ كوپتەگەن باستى ماسەلەلەرى ماسكەۋدەگى د.ا. امانجولوۆا، ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىز مارقۇم اكادەميك، ت.ع.د.، پروفەسسور ك.ن. نۇرپەيىس، ت.ع.د.، پروفەسسور قويگەلديەۆ جانە ولاردىڭ شاكىرتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ ارقاسىندا كەڭ تۇردە باياندالىپ ءجۇر [2]. «الاش» باسشىلارىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى بۇرىندارى دا قاراستىرىلعانىمەن، مەنىڭ ويىمشا، ءالى دە تولىق، جەكە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى باياندامامىز - حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تاريحىن قاراستىرۋعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋعا دەگەن تالپىنىس قانا بولىپ تابىلادى.
وسىعان بايلانىستى «الاش» قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى زەرتتەۋشىسى مامبەت قويگەلديەۆ حح ع. باسىنداعى ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينتەللەگەنتسيانىڭ تاريحي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارعانىن ايتقان ءجون. مىسالى: «ولار وتكەن تاريحتى قىزىقتاۋدان، ونى اسىرەلەۋدەن الىس، كەرىسىنشە وعان شىندىق تۇرعىدان ءدال باعا بەرۋگە تىرىستى»، - دەپ جازدى. قيسىنى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: ءبىزدىڭ جاس تاريحشىلارعا وسى جەتپەيدى، كوبىنەسە ولار ءبىر جاقتى، اسىرەلەپ، نە «اشكەرەلەپ»، وبەكتى كوزقاراستان الىس كەتىپ قالادى. سوندىقتان م. قويگەلديەۆ: «قازاق تاريحىن تەرەڭ بىلگەن، وعان بايلانىستى ءوز پىكىرى، باعاسى بولعان بوكەيحان ۇلتتىق مەشەۋلىكتىڭ ءتۇپ تامىرىن حالىقتى بيلەۋشىلەردىڭ ناداندىعى مەن ەل بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنان كوردى»، - دەدى. ءا. بوكەيحان: «بۇرىنعى حان بولسىن، بي بولسىن، ادىلدىكتەن جىراق بولعان، ءدال وسى كۇنگى اتقا مىنگەن وزدەرىڭدەي»، - دەپ، قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك جىكتەلىستىڭ بارىن دا، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ جوعىن دا باسىپ كورسەتكەن [3].
3. قازاقستان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى توپتارى وكىلدەرىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى مەن قىزمەتتەرىن زەرتتەگەندە، تاريح پەن مادەنيەتتىڭ جالپى ادامزاتتىق ۇدەرىستەرىنە تالداۋ جاساۋدا، ءتيىمدى قولدانىلۋى مۇمكىن وركەنيەتتىك مەتودولوگيالىق پرينتسيپتەرگە عانا ەمەس، سونداي-اق، الەم سياقتى كونە، بىراق اركەزدە جاڭا، تاپتىق، پارتيالىق پرينتسيپكە دە سۇيەنۋ قاجەت، دەپ ويلايمىز. ويتكەنى بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ نەمەسە قوعامدىق، ۇلتتىق جانە باسقا دا قوزعالىستاردىڭ، بەلگىلى ءبىر ساياسي، مەملەكەتتىك، بولماسا قوعامدىق قايراتكەردىڭ كىمدەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ۇلتتىق مۇددەلەرىن ءبىلدىرىپ، قورعاعانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى. بىراق، بۇل جەردە وبەكتيۆتىلىكتى ساقتاپ، تۇلعا رەتىندە ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويماي، كەرىسىنشە ولاردىڭ ورتاق تاريحي دامۋ جولىنداعى ەڭبەگىن، ال ءبىزدىڭ پروبلەمامىزعا تالداۋ جاساۋدا، ارقايسىسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە مادەني-ەكونوميكالىق پروگرەسىنە قوسقان ۇلەستەرىن اشۋ قاجەت.
4. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى بىرتەكتى بولمادى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ول ءوزىنىڭ ساياسي باعىتتارى مەن الەۋمەتتىك نەگىزدەرى بويىنشا ءۇش توپقا ءبولىندى: دەموكراتيالىق - الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى زەرتتەۋشىسى - ت.ع.د.، پروفەسسور د.ا. امانجولوۆ بۇل توپتى ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق دەپ انىقتايدى [4]. بۇل پىكىرگە دە قوسىلۋعا بولادى - ونىڭ وكىلدەرى سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ جانە رەسەيدىڭ باسقا دا ورتالىقتارىندا جوعارى ءبىلىم العان، كوپشىلىگىندە وتارشىلىق اكىمشىلىكتە قىزمەت ەتكەن جانە دارىگەر، مۇعالىم، ادۆوكات جانە ت.ب. رەتىندە جۇمىس ىستەگەن، سۇلتان، بي، باي جانە اۋقاتتى قازاق شارۋالارى وتباسىلارىنان شىققاندار بولدى. رەسەي دەموكراتيالىق يدەالدارى جانە باتىس ەۋروپالىق پروگرەسسيۆتى ويلارىنىڭ ىقپالىمەن تاربيەلەنگەن، باسقا توپتارعا قاراعاندا، سانى جاعىنان كوپ جانە جاقسى ۇيىمداسقان بۇل توپ «الاش» پارتياسىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. بۇل توپتى ءا. بوكەيحان «باتىسشىلدار» دەپ اتايدى.
ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ دەموكراتيالىق توبىنىڭ تانىلعان كوسەمى ءسوزسىز ءىرى عالىم (ەكونوميست، ورمان مامانى), قازاق ءومىرى، تۇرمىسىنىڭ، مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ بىلگىرى، تورە-شىڭعىس ناسىلىنەن تارايتىن بوكەي حاننىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلادى، ول سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىلىم العان - سول جەردە يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىن 1894 ج. بىتىرگەن [5]. ودان بولەك ۇلتتىق-دەموكراتيالىق زيالىلار قاۋىمى اقىن، جازۋشى ا. بايتۇرسىنوۆ، جول قاتىناستارى ينجەنەرى م. تىنىشپاەۆ، زاڭگەرلەر - م. شوقاي مەن ج. اقپاەۆ، اقىن م. دۋلاتوۆ، دارىگەر ح. دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقالارىنان تۇردى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ەكىنشى توبى تۇركيانى باعىت ەتكەن مۇسىلماندىق قوزعالىس وكىلدەرىنەن تۇردى، وسى ءۇشىن ولاردى ءا. بوكەيحانوۆ تۇركىفيلدەر دەپ اتادى [6]. بۇل توپقا تەك مولدالار، يمام، قوجالار عانا ەمەس، دەموكراتيالىق بوستاندىق ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە ار بوستاندىعى جانە پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنە، ونىڭ قازاقتاردى ورىستاندىرۋ مەن كۇشتەپ شوقىندىرۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى دە كىردى. 1897 ج. حالىق ساناعى مالىمەتى بويىنشا، حريستياندىقتى (پراۆوسلاۆيە) قابىلداعان قازاقتاردىڭ سانى بارلىعى 660, ال 1911 ج. - 2659 ادامدى قۇراعان [7].
اتالعان ەكى توپ تا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى كۇرەستە، دەموكراتيالىق بوستاندىق، قازاقتاردى ۇلتتىق ەزگىدەن ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەستە تىعىز بايلانىستا بولدى. بۇل توپتار 1917 ج. اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى.
حح ع. باسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا اراسىندا وسى ەكى توپتىڭ ء(ۇشىنشىسى تۋرالى تومەندە ايتامىز) بولعاندىعى الاش ليدەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا، سونىمەن قاتار بەلگىلى تاريحشىلار مەن سول جىلدارداعى ساياسي وقيعالاردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنىڭ، بولشەۆيتەر س. اسفەندياروۆ پەن ت. رىسقۇلوۆتىڭ سوزدەرىمەن دە راستالادى.
وسى كەزەڭدە ء(حىح ع. اياعى - حح ع. باسى) قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قىزمەتى وزىنشە ۇلكەن ساياسي باعىتقا اينالا باستادى. مۇنىڭ ۇستىنە، ءا. بوكەيحاننىڭ پىكىرىنشە، قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ورتاسىندا ساياسي كوزقاراستار بىرتەكتى بولماعان. ءبىر جاعىنان، بۇل «ەۋروپالىق مادەنيەتكە سەنەتىن، باقىتقا جەتۋدى باتىس مادەنيەتىنىڭ جەمىستەرىن جۇزەگە اسىرۋدان كورەتىن جانە ءدىني ماسەلەلەردى باستى ەمەس دەي سانايتىن ينتەلليگەنتسيا بولىپ تابىلدى... ەكىنشى جاعىنان، شىعىستىق ورتودوكسيا مەن ۇلتتىق-ءدىني ەرەكشەلىك رۋحىندا ايقىندىقتا تاربيەلەنگەن ينتەلليگەنتسيا دا جارىققا شىقتى». ورىس زيالى قاۋىمىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءا. بوكەيحان ءبىرىنشى باعىتتى «باتىستىقتار» دەپ، ەكىنشىسىن «تۇركىفيلدەر مەن ءپانيسلاميزمدى جاقتاۋشىلار» دەپ اتادى. قازاق قوعامىنداعى تۇركىفيلدىك كوڭىل-كۇيلەردىڭ باسىم ىقپالىن ول قازاقتاردىڭ پاتشا وكىمەتى وتارلىق ساياساتىنا تەرىس قاراۋىنىڭ سالدارى، سونىڭ ناتيجەسىندە باتىس ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنە دەگەن كۇدىگى مەن بۇقاراسىنىڭ ساياسي ماسەلەلەرگە دەگەن ەنجارلىعىنان، - دەپ ءتۇسىندى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ پىكىرىنشە، جاقىن ۋاقىتتا قازاق ينتەلليگەنتسياسىندا ەكى نەگىزگى ساياسي باعىتتى ۇستانعان ساياسي پارتيالار پايدا بولادى. ونىڭ ءبىرى، مۇسىلمان-تاتار پارتياسى، ەكىنشىسى - وپپوزيتسيالىق ورىس پارتيالارى، ونىڭ ىشىندە حالىق بوستاندىعى (كادەتتەر) پارتياسى [8].
قازاق ينتەللەنگەنتسياسىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارداعى ءرولىن، ونىڭ قالىپتاسۋى مەن قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى جانە ونان كەيىنگى ءىس-ارەكەتىن انىقتاۋدىڭ بۇگىنگى تاڭدا وزەكتىلىگى ارتىپ وتىرعانى ءسوزسىز. قازاقستان تاريح عىلىمىندا كوپكە دەيىن مىنا تومەندەگى پىكىر ۇستەم بولدى: قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيانىڭ سانى جاعىنان از بولدى، ول «ورىس پاتشالىعى مەن جەرگىلىكتى جارتىلاي-فەودالداردىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىن ەزۋىنە كومەكتەستى... باسىم كوپشىلىگىندە حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنا جات جانە جاۋ ەدى»، ۇلتتىق ينتەللەگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستالۋى مەن دامۋ پروتسەسى حح ع. باسىنداعى رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار كەزىندە بولعان-دى [9].
الايدا، بۇل كوزقاراس جالعىز ەمەس ەدى، اسىرەسە قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىندە ءارتۇرلى كوزقاراستار پايدا بولا باستادى. ماسەلەن، ايگىلى مەملەكەت قايراتكەرى جانە عالىم ت. رىسقۇلوۆ: ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ وكىلدەرى «قازاقستاندى پاتشا وكىمەتى باسقارعان كەزدە پايدا بولىپ، ورىس جانە مۇسىلمان مادەنيەتتەرى وڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى»، - دەپ باسا ايتتى. ول ش. ءۋاليحانوۆ پەن ى. ءالتىنساريندى ەرەكشە اتاپ كورسەتتى. كورنەكتى قازاق تاريحشى-عالىمى س. اسفەندياروۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستالۋى ءحىح ع. دەپ كورسەتتىلەدى [10]. س. اسفەندياروۆ ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە ساياسي كوزقاراسى بويىنشا قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءبىر لاگەرگە جاتپادى. ونىڭ ءبىر بولىگى، نەگىزىنەن مۇعالىمدەر، كوپشىلىكپەن بايلانىستى بولعان جاديدتىك جانە پانتۇرىك قوزعالىسىنا قوسىلدى. كەلەسى بولىگى، زيالىلاردىڭ بەتكى قايماعى، ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر، ورىس بۋرجۋازياسى مەن ورىس بۋرجۋازياسىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىنا بەت بۇردى [11].
س. اسفەندياروۆ قازاق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىمەن حح عاسىردىڭ باسىندا پروگرەسسيۆتى ءرولىن مويىنداعان ەدى. دەگەنمەن، بۇل ينتەلەگەنتسيانىڭ بويىنا ءتان ەرەكشەلىگى رەتىندە، ونىڭ ساياسي السىزدىگىن، قالىڭ بۇقارادان الىستىعىن، بايلانىسى جوقتىعىن اتاپ كورسەتتى، بۇل ينتەللەگەنتسيانىڭ ۇستانىمىن ۇلتتىق-رەفورماشىل، - دەپ باعالادى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ءۇشىنشى، ءالسىز، ءارى از ۇلتتىق زيالىلار توبىن، كوبىنەسە قازاق كەدەي شارۋالارىنان شىققاندار قۇرادى جانە ولار سوتسياليستىك باعىتتاعى كوزقاراستا بولدى. بۇل توپتىڭ وكىلدەرىنە: ءالىبي جانگەلدين، تۇرار رىسقۇلوۆ، كولباي توگىسوۆ، ساكەن سەيفۋللين جانە تاعى باسقالار جاتتى، 1917 ج. اقپاننان كەيىن وزدەرىنىڭ ۇيىمدارىن، باسپا ورگاندارىن جانە ت.ب. قۇرا باستادى. بۇل توپ 1917 ج. قازاننان كەيىن ورتالىقتان، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ، ونىڭ اسكەرلەرىنىڭ قولداۋىمەن «الاش» قوزعالىسىنا قارسى كۇرەستى كۇشەيتتى، سونىمەن قاتار، بۇل توپتى تاشكەنت، ورىنبور، ومبى جانە قازاقستانعا جاقىن ورنالاسقان باسقا ءىرى قالالاردا ورناعان جەرگىلىكتى كەڭەستەرى مەن اسكەري كۇشتەرى دە باتىل قولدادى [12].
5. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باسشىسى دەموكراتيالىق زيالىلارىنىڭ كوسەمى، «الاش» پارتياسى شيەلەنىسكەن ساياسي جاعدايدا جەتەكشىسى - ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارى وسىنداي ورتا مەن شيەلەنىسكەن جاعدايدا قالىپتاسىپ، وزگەرىپ، دامىپ وتىردى. ءبىز ءا. بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارى ىشىنەن اناعۇرلىم ءىرى ماسەلەلەرگە قىسقاشا تالداۋ جاساۋمەن شەكتەلەمىز، اتاپ ايتقاندا: قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى، ياعني ساياسي بيلىك تۋرالى (قازاق حالقىن باسقارۋ); اگرارلىق ماسەلە تۋرالى; شىركەۋدىڭ مەملەكەتتەن ءبولىنۋى جانە ت.ب. ءبىز بۇل جەردە ءا. بوكەيحاننىڭ ماسسوندىق قوزعالىسقا مۇشە بولۋى تۋرالى ماسەلەنى ادەيى اتتاپ وتەمىز، بىراق وسى ماسەلەمەن ارنايى اينالىسقان عالىمداردىڭ ونىڭ بۇل قوزعالىسقا قاتىسقانى جونىندە ءبىراز دايەكتى مالىمەتتەرى بار ەكەنىن دە جوققا شىعارمايمىز [13].
6. ءا. بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستارى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە، رەسەي مەن ونىڭ وتارى - قازاقستانداعى ساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، رەسەيلىك ساياسي ولشەمدەرمەن قاراعاندا، ءبىرشاما ەۆوليۋتسياعا ۇشىراعانىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋ قاجەت، ونىڭ ءوز سەنىمىنە بەرىك ماركسشىل - سوتسيال-دەموكراتتان (1905 ج. دەيىن) كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيا ارقىلى (1905 ج. باستاپ 1917 ج. دەيىن) سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق (ەسەرلىك) ۇستانىمدارعا دەيىن ءجۇرىپ ءوتۋىن ايقىن كورەمىز. وسى ورايدا ۆ.ي. لەنيننىڭ «24 ساعات ىشىندە كەز كەلگەن ارنايى ماسەلە بويىنشا ۇگىت ءتاسىلىن وزگەرتۋگە بولادى...، ال 24 ساعاتتا عانا ەمەس، 24 ايدا بولسا دا ءوز كوزقاراستارىن... تەك ەشقانداي دا تىرەگى جوق ادامدار عانا وزگەرتە الادى»، - دەگەن سوزدەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ ورىندى [14]. سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان جىلدارى (1894-1898) جاس ءا. بوكەيحان ستۋدەنتتىك قوزعالىسقا بەلسەندى قاتىسىپ، «كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا» كىتاپتا جازىلعانداي، «راديكالدى رەۆوليۋتسيونەر جانە سوتسياليست»، - بولىپ تابىلدى [15]. كادەتتىك «ناشا جيزن» گازەتى 1906 ج. ءا. بوكەيحاننىڭ مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلىگىنە وتۋىنەن سوڭ، ول تۋرالى: «ورمان ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى كەزىندە ول ارقاشاندا اسىرە سولشىلدارعا قوسىلاتىن» جانە «ماركسيزم تۋرالى تالاستاردىڭ قىزعان شاقتارىندا ەكونوميكالىق ماتەرياليزم تەزيستەرىن وتە تاباندى تۇردە قورعايتىن»، - دەپ جازدى [16]. استانالىق ورتالاردا ول ماركسيزم تەورياسىنىڭ تاماشا بىلگىرى رەتىندە تانىلدى. بۇل جونىندە ءا. بوكەيحاننىڭ ومبى قالاسىندا حالىقشىلداردىڭ، ەسەرلەردىڭ جانە ماركسيستەردىڭ قاتىسۋىمەن شىققان «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا جۇمىس ىستەۋى دە كۋالىك ەتەدى. ءا. بوكەيحان گازەتتە «ماركسيستىك باعىتتى ۇستاندى جانە ءسوزسىز ونىڭ جارقىن، ءتىپتى بىردەن-ءبىر، جارقىن دەم بەرۋشىسى بولدى»، - دەپ جازدى س.پ. شۆەتسوۆ [17].
1905-1907 جج. رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا ءا. بوكەيحان بۇرىنعى كوزقاراستارىن قايتا ساراپتاپ، جاڭا باعىتقا كوشتى. تاباندى ماركسيست، رەسەيدىڭ بايتاق دالالارىندا سوتسياليزم قۇرۋ ويىنا شىن بەرىلگەنىمەن، بۇل ساياسي باعىتتىڭ قازاقتار ءۇشىن ۋتوپيا-قيال ەكەنىنە كوزى جەتتى. ءوز حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن، ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىسىن زەردەلەي كەلىپ، ول «ءسوتسياليزمدى جەكە ءبىر الىنعان ەلدە قۇرۋ» جالپى مۇمكىن، بىراق تەك قازاق دالاسىندا ەمەس»، - دەگەن شەشىمگە كەلەدى. «كيرگيزى» ەڭبەگىندە ول: «قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىق ءومىرى قازىرگى تۇراق ورنىن ۇنەمى اۋىستىرىپ، ءوز مالدارىمەن تەبىندىك پەن سۋات ىزدەۋ ءۇشىن وزگەرتىپ وتىراتىن جارتىلاي جابايى كوشپەلىنىڭ جۇپىنى ەكونوميكاسىنىڭ قاراپايىم تۇرىنە سىيمايدى. بۇرىنعى تازا باقتاشىلىق شارۋاشىلىق بىرتە-بىرتە ارالاس ەگىنشىلىك-باقتاشىلىق تۇرىنە ورىن بەرۋدە»، - دەپ جازدى. ءا. بوكەيحان قازاق حالقى بىرتىندەپ ارالاس مالشىلىق-ەگىنشىلىك شارۋاشىلىق تۇرىنە وتەتىنىن بولجادى. بۇل جاعدايدا، وتىرىقشىلىققا ءوتۋ، ونىڭ پىكىرىنشە، «ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى تابيعي-تاريحي جاعدايلارى مەن ەكونوميكالىق كونيۋنكتۋراسى» بار جەرلەردە اناعۇرلىم تەز ورىن الادى، جانە، سايكەسىنشە، «توپىراعى ناشار، جاۋىن-شاشىن تاپشى جانە رىنوك ورتالىقتارىنان الىس، ەگىنشىلىكتىڭ ەداۋىر دارەجەدە دامۋى مۇمكىن ەمەس» جەرلەردە، وتىرىقشىلىققا ءوتۋ ورىن الا المايدى، - دەپ سانادى. وسى جانە باسقا دا ماڭىزدى فاكتورلاردى ء(داستۇرلى ءومىر سالتى، مادەنيەت دەڭگەيى جانە ت.ب.) ەسكەرە وتىرىپ، ول قازاقتار كاپيتاليزمنىڭ وسى كەزەڭىن ينتەنسيۆسىز، سىرتتان كۇشتەپ ارالاسۋسىز، تابيعي، ەۆوليۋتسيا جولىمەن ءوتۋى كەرەك، ولاي بولماسا، بۇل قازاقتار ءۇشىن قاسىرەتتى بولۋى مۇمكىن، - دەگەن شەشىمگە كەلەدى. اعىلشىن عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە، وسى سەبەپتى ول «قىزۋ جانە ءسوزسىز ۇلتشىل» بولىپ قالا وتىرىپ، «وڭشىل وپورتۋنيستەرگە كەلدى جانە ءتىپتى ورىس كونستيتۋتسيالىق دەموكراتتارعا قوسىلدى» [18]. ءا. بوكەيحاننىڭ وڭشىل وپورتۋنيستەرگە ءوتۋى تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەر جوق. ونىڭ ورىس كادەتتەرىنە وتۋىنە بايلانىستى ايتساق، ول وزدەرى پايدا بولعان العاشقى كۇندەردەن باستاپ، رەسەيدىڭ ىقپالدى ساياسي ۇيىمىنا اينالعان ورىس كونستيتۋتسيالىق دەموكراتتارىنا تەك قوسىلىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ از ساندى قوعامدىق قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى، رەسەيلىك تۇكپىردە وسى پارتيانىڭ نەگىزىن جاساپ، ونىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە دەيىن كوتەرىلە الدى.
رەسەيدىڭ كادەت پارتياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ساياسي قىزمەتىندە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىك، ەڭبەكشى حالىقتىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ يدەالدارىنا ادالدىعىن ساقتادى، وتارلىق ەزگىنىڭ جويىلۋى، دەموكراتيالىق بوستاندىق سالتاناتى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ ماركسيزمگە، سوتسيال-دەموكراتياعا دەگەن ءىش تارتۋى ءالى دە ساقتالدى، بۇل جونىندە ءا. بوكەيحاننىڭ «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان (1913, № 26) گەرمان سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى اۆگۋست بەبەلگە ارناعان نەكرولوگى ايقىن كورسەتەدى. وندا ول ا. بەبەلدىڭ جۇمىسشى تابىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋداعى قىزمەتىنە ەرەكشە سۇيسىنەدى، ونىڭ گەرمانيانىڭ سوتسيال-دەموكراتتىق پارتياسىنىڭ كوسەمى رەتىندە ىستەگەن ەڭبەگىن كۇمانسىز جوعارى باعالاپ كەلىپ، ءوز ءسوزىن بىلاي اياقتايدى: «ەگەر دۇنيەگە كەلسەڭ، بەبەل سياقتى بول، بەبەل سياقتى ءومىر ءسۇر!». بۇنىڭ ءبارى ءا. بوكەيحاننىڭ ونىڭ وي-ءورىسىنىڭ جانە ساياسي ۇستانىمىنىڭ كەڭدىگىن كورسەتەدى، سوندىقتان وعان، ءتىپتى كونستيتسيالىق دەوكرات بولسا دا، قاتاڭ شەكتەۋ قويۋعا بولمايدى. ول ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماقسات - دەموكراتيالىق بوستاندىق قانا ەمەس، ەڭ باستىسى -قازاق حالقىن وتارلاۋ ساياساتىنان ازات ەتۋ بولدى. بۇل ونىڭ ىزگىلىكتى ۇستانىمى، ول مۇنداي قاسيەتتى ومسك تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەندە (1886-1890 جج.) بويىنا ءسىڭىردى، بولىستىق بيلىكتىڭ جالقاۋلىعى مەن ساراڭدىعىن جانە حالىقتىڭ مۇددەسىنە نەمقۇرايلىلىعىن، مولدانىڭ - بىلىمسىزدىگىن ءومىر بويى قاتاڭ سىناپ ءوتتى، بۇل ونىڭ - ساياسي قىزمەتىن وزگەلەردەن ەرەكشەلەدى [19]. مىنە سوندىقتان، ءا. بوكەيحان كادەت پارتياسىندا شامامەن 12 جىل بولعانىمەن، كوپتەگەن ماسەلەلەردە ونىڭ كوزقاراستارى بۇل پارتيانىڭ ۇستانىمىمەن سايكەس كەلمەي، ءتىپتى قايشى بولدى. كادەتتەر جەرگە جەكە مەنشىك بولۋىن قولدادى، ەزىلگەن حالىقتارعا اۆتونوميا بەرىلۋىنە، ءدىننىڭ مەملەكەتتەن بولەك بولۋىنا قارسى بولدى. مىنە سوندىقتان ءا. بوكەيحان 1917 ج. شىلدەدە كادەت پارتياسىنان شىقتى، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق - «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا كىرىستى. پارتيا باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىنە 1917 ج. 21-28 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن بۇكىلقازاقتىق سەزد قارارلارى الىندى [20]. «قازاق» گازەتى «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جاريالاندى، وعان ءا. بوكەيحان باستاعان جەتى پارتيا باسشىلارى قول قويدى [21]. پارتيا باعدارلاماسىنىڭ جوباسىن كادەتتەردەن ەرەكشە بولىپ، كوپ ۇستانىمى ەسەرلەرگە، ءبىراز جەرى سوتسيال-دەموكراتتارعا، ونىڭ ىشىندە مەنشەۆيكتەرگە جاقىن بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە، «الاشتىڭ» باعدارلامالىق باعىتتارى جالپىدەموكراتيالىق شەڭبەردەن الدەقايدا ءارى شىعىپ، قازاق حالقىنىڭ قالىڭ بۇقاراسى مۇددەلەرىنە ساي، ۇلتتى ءوزىن-ءوزى بيلەۋى، الەۋمەتتىك جانە ساياسي پروگرەس ماقساتتارىن كوزدەگەن-ءدى.
7. ءا. بوكەيحان بۇكىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - رەسەي فەدەراتيۆتيك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا قۇرىپ، قازاقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ، - دەپ سانادى. ول بۇل اۆتونوميانى قۇرۋدا جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىردى. اتاپ ايتقاندا، قازان رەۆوليۋتسياسى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى، كوپ ۇزاماي ازاماتتىق سوعىسىنىڭ باستالۋى، سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ كەڭ جانە ءبىر-بىرىنەن الشاق جاتقان تەرريتوريادا شاشىراڭقى ورنالاسۋى كەدەرگى كەلتىردى. وتىرىقشى جەرلەردە كازاكتار جانە قونىس اۋدارعان شارۋالار، ولاردىڭ پوسەلكەلەرى، سەلو-دەرەۆنيالارى، ستانيتسالارى جانە قالالارى بولدى. بۇل جاعداي كوپتەگەن تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك بولىنىسكە الىپ كەلدى. قازاقستان تەرريتورياسى ءۇش گەنەرال گۋبەرناتىرلىققا بولىنگەن-ءدى (دالا، تۇركىستان جانە ورىنبور), ال بوكەي ورداسى (نەمەسە ىشكى وردا) استراحان گۋبەرناتورلىعىنا، ال ماڭعىسشى ۋەزى - كاسپي بويى وبلىسىنا باعىندى. ۇلتتىق - تەرريتوريالىق اۆتونوميانى قۇرۋ قاجەتتىلىگىن دالەلدەي كەلىپ، ءا. بوكەيحان مۇنداي جەر جاعدايىنا قاراپ، جەكە-جەكە اۆتونوميالار قۇرىلۋى مۇمكىن، - دەپ ويلادى. 1) ىشكى وردادا; 2) تۇركىستان ولكەسىندەگى قازاقتار ءۇشىن; 3) دالالىق ولكەدەگى قازاقتار ءۇشىن. تۇركىستان ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ دالالىق ولكەدەگى قازاقتارمەن بىرىگۋى قيىنعا تۇسەتىندىگىن وزىنشە، الدىن-الا بولجاپ بىلگەن ءجون، - دەپ سانادى، سەبەبى: تۇركىستاندىقتار ءدىنشىل، مادەنيەتى ارتتا قالعان جانە كادرلارى از، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى، تۇركىستان ولكەسىنىڭ دالالىق وبلىستارمەن سالىستىرعاندا، ۇلتتىق مامانداردىڭ جەتىسپەۋى اۆتونوميانى باسقارۋدا كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزاتىندىعىن اتاپ كورسەتتى. «قازاق تۇركىستانمەن ءبىر اۆتونوميا بولسا، اۆتونوميا ارباسىنا تۇيە مەن ەسەكتى پار جەككەن بولادى. بۇل ارباعا ءمىنىپ، ءبىز قايدا بارامىز؟» - دەپ ەدى ول [22].
ءا. بوكەيحاننىڭ الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى رەتىندە ماجبۇرسىزدەن، ءسىبىر اۆتونومياشىلارىنان، ساماراداعى كومۋچ، ۋفاداعى ديرەكتوريا، «بىرىڭعاي جانە بولىنبەيتىن رەسەي ءۇشىن» كۇرەسكەن كولچاكتان دا دەمەۋ ىزدەدى، ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: اسىرەسە ساياسي جانە الەۋمەتتىك جاعىنان جىكتەلىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ باسى بىرىكپەي، بىتىراڭقى بولۋى; سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ السىزدىگى; كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇشتى اسكەرىنىڭ قاراما-قارسى تۇرۋى بولدى [23]. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى قۇرىلۋىنا بولشەۆيكتەر قارسى بولعان جوق، بىراق ولار ۇلتتىق اۆتونوميا تەك كەڭەس وكىمەتى نەگىزىندە بولۋى كەرەك، - دەپ سانادى. «الاش» قوزعالىسىنا قاتىسۋشى ءا. بوكەيحان ءوزى: «كەڭەس ۇكىمەتىن مويىندايمىن، بىراق سۇيمەيمىن»، - دەدى.
ماركس ءىلىمىن جاقسى يگەرگەن ءا. بوكەيحان قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتىك جىكتەلۋدى، سونىڭ ناتيجەسىندە جۇرەتىن تاپتار تارتىسىن تۇسىنە دە، كورە دە بىلگەن. مىسالى، ول «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى اراسىندا وتىرىقشىلىققا كوشۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى جۇرگەن پىكىر تالاسقا قاراي بىلاي دەگەن: «بايمىن، مىقتىمىن دەپ اتقا مىنگەن جاقسىلار ءشوپ شاباتىن جەرگە، ەگىن جايعا، جاز قونىسقا، قىس تەبىنگە زورلىق قىلادى، كەمشىلىكتە جۇرگەن بەيشارا سورلى جۇرت بۇل جاقسىلاردىڭ تەپكىسىندە قور بولعانشا، ورىس بەرەتىن ون بەس دەسياتينا بولسا دا الايىق دەپ، مۇجىق بولاتىنداي سۇراپ وتىر»، - دەپ جازعان ەدى. مىنە سوندىقتان ول: «بايلىقتى... جۇرتتى توناپ، مومىندى جىلاتىپ ىزدەگەن مىرزالاردى» «قىستى كۇنى ۇڭگىردە جاتىپ از اياعىن سورعان ايۋعا» تەڭەگەنى دە راس. دەگەنمەن ءا. بوكەيحان اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن بولشەۆيكتەرشە تاپتىق كۇرەستى كۇن تارتىبىنە قويعان جوق، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى الدىنا بۇكىل ۇلتتى بىرىكتىرەتىن جالپى دەموگراتيالىق ماقساتتارعا ساي ناقتىلى مىندەتتەردى العا تارتتى [24]. بىراق ول قازاق قوعامىنىڭ، ونىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ السىزدىگىن كورگەندىكتەن، ونىڭ سەبەپتەرىن دە الدىن الا بولجاپ، ءبىلىپ وتىردى، بۇل جاعدايدىڭ باستىسى دەپ، ول: «جۇرتتىڭ بەرەكەسى كەتۋگە تۇپتەن سەبەپ بولعان نارسە - قازاقتا بىرلىكتىڭ جوقتىعى»، - دەپ باسىپ كورسەتتى [25].
8. ءا. بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراسى دا اگرار ماسەلەسىنە شىن مانىندە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى، ول جەرگە جەكە مەنشىكتى جويىپ، قاۋىمدىق پايدالانۋعا بەرۋدى، مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاۋدى ۇسىندى. قازاقستانداعى رەسەيدىڭ ىشكى ايماقتارىنان شارۋالاردىڭ كوشى-قونى ورىستەگەنىنە، اسىرەسە وڭتۇستىك ورال مەن قيىر شىعىستى بايلانىستىرعان ۇلى ءسىبىر ماگيسترالى سالىنعان سوڭ، بۇل قونىس اۋدارۋ كۇشەيە تۇسۋىنە بايلانىستى، ءا. بوكەيحان بىلاي دەپ جازدى: «جەردى اتا-باباسىنىڭ قانىمەن كەلگەن ءوز جەكە مەنشىگى سانايتىن قازاقتار، ورىس بيلىگىنە وتكەندە، مەملەكەت ولاردىڭ جەكە مەنشىگىندەگى جەرلەردى تارتىپ الدادى، - دەپ ويلاماعان دا ەدى. بىراق ورىس ۇكىمەتى ەشبىر سەبەپسىز، كۇشتىنىڭ قۇقىعىنا ساي، بارلىق قازاق جەرلەرىن پاتشا مەملەكەتىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاي سالعان زاڭدار قابىلدادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ كۇشەيدى، قۇنارلى جەر تەلىمدەرى سول كەلگەندەرگە بەرىلدى، ال جارامسىز جەرلەر قازاقتارعا قالدى. بيۋروكراتيالىق جولمەن ەنگىزىلگەن دالا ەرەجەسى حالىقتىڭ شىنايى مۇددەلەرىن ەسكەرگەن دە جوق، بيلىك ءوزىنىڭ زاڭدى قۇرمەتتەمەيتىنىن كورسەتتى، زاڭنىڭ ورنىنا ءوزىم بىلەتىندىكتى، جەكە تۇلعانىڭ قۇقىعىن مەنسىنبەۋدى، اكىمگەرشىلىك زورلىقتى پايدالاندى... قازاقتاردىڭ رۋحاني جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن كەمسىتىپ قارادى، بۇقارانىڭ ناداندىعىن ادەيى، جاساندى تۇردە قولداپ، ساقتاي ءتۇستى - وسىنىڭ ءبارى حالىقتى كەدەيلەنۋگە...، ونىڭ مادەنيەتىن توقىراۋعا ۇشىراتتى»، - دەپ جازدى [26].
ءا. بوكەيحان مىناعان ەرەكشە دەن قويدى، قازاققا جەردى جەكە مەنشىككە ءبولىپ بەرسە، باشقۇر شارۋالارى سەكىلدى ورىس مۇجىقتارىنا جەردى ساتىپ، جەرسىز قالىپ، كەدەي-جارلى-باتراك بولادى. ءا. بوكەيحان قازاقتىڭ جەرىنە قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىرۋدى توقتاتۋ كەرەكتىگىن جانە سونداي-اق قازاقتاردىڭ ءالى كەلمەگەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جەرىنە ورنالاسۋىن ۇسىندى [27]. سونداي-اق، ءا. بوكەيحان اگرارلىق ماسەلەدە كادەتتەردەن الىس تۇردى جانە دە ەسەرلەرمەن بىرگە، ەرەكشە سوتسيال-دەموكراتتارعا جاقىن بولدى.
9. ءا. بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراسى جالپى دەموكراتيالىق بوستاندىقتىڭ قامتاماسىز ەتىلۋدى، اسىرەسە جينالىس، ميتينگىلەر وتكىزۋدى، قوعامداستىقتار ۇيىمداستىرۋ، ءسوز، ءباسپاسوز بوستاندىعى، جاريالىلىق، جەكە تۇلعالار دەربەستىگىنە قول سۇعۋشىلىقتىڭ بولماۋى، ولاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ تاپتالماۋى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋشىلىقتى (زەمستۆو) ەنگىزۋ، سوت رەفورمالارىن جۇرگىزۋ، شىركەۋدىڭ مەملەكەتتەن بولەك بولۋى، ايەل تەڭدىگى جانە ت.ب. سىندى ۇستانىمداردى قامتىدى. ءا. بوكەيحان ءبىلىم جانە عىلىمدى دامىتۋعا، جۇمىسشىلار ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. ول، «الاش» پارتياسى جۇمىسشىلار ماسەلەسى بويىنشا سوتسيال-دەموكرات-مەنشەۆيكتەردىڭ ۇستانىمدارىن قۇپتايدى، - دەدى جانە ءادىل زاڭداردىڭ نەگىزىندە جۇمىسشىلار مۇددەسىن قورعايتىندىعىن ەرەكشە اتاپ كورسەتتى. ءا. بوكەيحان تەگىن ءبىلىم بەرۋ، انا تىلىندە وقىتۋ، قازاق تىلىندە مەكتەپتەر جانە ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋ، وقۋ ورىندارىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەپ، اۆتونوميالى بولۋىن قولدادى جانە بيلىكتىڭ ارالاسۋىنا قارسى بولدى، ال وقىتۋشى-پروفەسسورلاردى سايلاۋ جانە ت.ب. ۇسىنىستار جاسادى.
سونىمەن، ءا. بوكەيحاننىڭ ساياسي كوزقاراستاردىڭ جاسالعان قىسقاشا تالداۋ كورسەتىپ وتىرعانداي، الاش پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، «الاش-وردا» ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ءا. بوكەيحان كەڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسقا يە بولعانىن كورەمىز، ونىڭ ساياسي كوزقاراستارى سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ دا، اسەرلەردىڭ دە، ءتىپتى كادەتتەردىڭ دە شەكتەۋلى ۇستانىمدارىنان پارتيالىق كوزقاراستارىنىڭ تار شەڭبەرىنەن اسىپ ءتۇسىپ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىنە يە ەكەنىن كورەمىز. ونىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن باعدارلاماسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن تەرەڭ كورسەتتى، شىن مانىندە حالىقتىڭ قالىڭ توپتارىنىڭ كوسەمى، شىنايى دەموكرات بولا ءبىلدى. تۋعان حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، ونىڭ ارمان ەتكەن كوكەيكەستى ماسەلەلەرى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن كوشباسشى ەدى.
«Abai.kz»
1. اسىلبەكوۆ م.ح.، جاركەنوۆا ا.م. ناسەلەنيە كازاحستانا ۆ كونتسە ءحىح - ناچالە حح ۆۆ. (1897-1917 گگ.). الماتى، 2001, 26 ب.
2. امانجولوۆا د.ا. دۆيجەنيە الاش ۆ 1917 گودۋ. م.، 1992; بۇل دا سونىكى. پارتيا الاش: يستوريا ي يستوريوگرافيا. سەميپالاتينسك، 1993; بۇل دا سونىكى. كازاحسكي اۆتونوميزم ي روسسيا. م.، 1994; جانە ت.ب. نۋرپەيس ك. الاش ءھام الاش وردا. الماتى، 1994; قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. الماتى، 1994. ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى، 1994. (اۆتور جانە قۇراستىرۋشى) جانە ت.ب.
3. قويگەلديەۆ م. ۇلتتىق ساياسي ەليتا. 2004, 151 ب.
4. امانجولوۆا د.ا. كازاحسكي اۆتونوميزم ي روسسيا. 4 ب.
5. اسىلبەكوۆ م.ح.، سەيتوۆ ە.ت. اليحان بۋكەيحان - وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكي دەياتەل ي ۋچەنىي. الماتى، 2003, 33 ب.
6. كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا. وبششەستۆو يسسلەدوۆانيا سرەدنەي ازي. وكسفورد، 1985, 53-54 بب.
7. اسىلبەكوۆ م.ح.، جاركەنوۆا ا.م. كورسەتىلگەن ەڭبەك. 23 ب.
8. كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا... 58 ب.
9. كاراگۋسوۆ ج. كازاحسكايا سوۆەتسكايا ينتەلليگەنتسيا، روجدەننايا وكتيابرەم. الما-اتا، 1960, 7 ب.; تاستانوۆ ش.يۋ. كازاحسكايا سوۆەتسكايا ينتەلليگەنتسيا (پروبلەمى ستانوۆلەنيا ي رازۆيتيا). الما-اتا، 1982.
10. رىسكۋلوۆ ت. يزبراننىە ترۋدى. الما-اتا، 1984, 189 ب.
11. اسفەندياروۆ س.د. يستوريا كازاحستانا (س درەۆنەيشيح ۆرەمەن). 2-وە يزد. الماتى، 1993, 240 ب.
12. يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.3, 618-620, 665-667 جانە ت.ب. بب.
13. اككۋلۋلى. اليحان بۋكەيحان ي رۋسسكوە ماسونستۆو. كازاحستانسكايا پراۆدا. 1993, 28 وكتيابريا; پروستور، 1994, №3, 130-142 بب.
14. لەنين ۆ.ي. پولنوە سوبرانيە سوچينەني، ت.5, 6 ب.
15. كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا... 15 ب.
16. ناشا جيزن، 1906, 24 يۋن، № 477.
17 سەۆەرنايا ازيا. م.1930, №1, 112 ب.
18. بەننيگسون ا.ش.، لەمارسە - كەلكەجەي. پرەسسا ي ناتسيونالنوە دۆيجەنيە سرەدي مۋسۋلمان روسسي دو 1920 گودا. پاريج. سابوننا. 1964.
19. ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى، 1994, 285-286 بب.
20. اسىلبەكوۆ م.ح.، سەيتوۆ ە.ت. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 28 ب.
21. الاش وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. سوستاۆيتەل ن. مارتىنەنكو. الما-اتا، 1992, 46-53 بب.
22. ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى، 1994, 259-262 بب.
23. بۇل دا سوندا، 263-264 بب.
24. اسىلبەكوۆ م.ح.، سەيتوۆ ە.ت. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 100 ب.
24. 1. قويگەلديەۆ م. ۇلتتىق ساياسي ەليتا. الماتى، «جالىن باسپاسى»، 2004, 150-151 بب.
25. بۇل دا سوندا
26. كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا... 55-56 بب.
27. الاش وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. 46-53 بب.; ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى، 1994, 259-262 بب.
