2.

وسىناۋ ءبىر تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعان ازاماتتىڭ تۇرلاۋلى، تۇرلاۋسىز ايعاقتارىن بۇدان ءارى قازبالاۋدىڭ رەتىن تاپپادىق. تەك ءوزىنىڭ بارلىق مىنەزى اشىلاتىن، ءوزىنىڭ ءسوزىن ءابسوليۋتتى شىندىق دەڭگەيىندە سەزىنەتىن جانە وزگەلەردىڭ دە سولاي قابىلداۋىن تالاپ ەتەتىن، كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان دا سونداي ءبىر استارسىز سەنىم كۇتكەن «ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ - ءوزىنىڭ بكپ (ب) قاتارىنان شىعارىلۋىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگى تۋرالى بكپ (ب) ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا» 1929 جىلى 20-ماۋسىم كۇنى جازعان ءوتىنىشىن ءسال قىسقارتىپ بەرۋدى لايىق سانادىق. سەبەبى، وسى «وتىنىشتە» ونى ءولىم جازاسىنا الىپ كەلگەن وقيعانىڭ جاي-جاپسارى تولىق قامتىلعان. ول:

«قازاقستاننىڭ باسشى پارتيا قىزمەتكەرلەرىن تەكسەرۋ جونىندەگى قۇرامىندا: بۋلين، كاريموۆ جانە بوگدانوۆ بار، بكپ كوميسسياسى، مەنى پارتيا قاتارىنان شىعاردى. كوميسسيانىڭ شەشىمى تومەندەگىدەي:

2.

وسىناۋ ءبىر تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعان ازاماتتىڭ تۇرلاۋلى، تۇرلاۋسىز ايعاقتارىن بۇدان ءارى قازبالاۋدىڭ رەتىن تاپپادىق. تەك ءوزىنىڭ بارلىق مىنەزى اشىلاتىن، ءوزىنىڭ ءسوزىن ءابسوليۋتتى شىندىق دەڭگەيىندە سەزىنەتىن جانە وزگەلەردىڭ دە سولاي قابىلداۋىن تالاپ ەتەتىن، كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان دا سونداي ءبىر استارسىز سەنىم كۇتكەن «ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ - ءوزىنىڭ بكپ (ب) قاتارىنان شىعارىلۋىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگى تۋرالى بكپ (ب) ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا» 1929 جىلى 20-ماۋسىم كۇنى جازعان ءوتىنىشىن ءسال قىسقارتىپ بەرۋدى لايىق سانادىق. سەبەبى، وسى «وتىنىشتە» ونى ءولىم جازاسىنا الىپ كەلگەن وقيعانىڭ جاي-جاپسارى تولىق قامتىلعان. ول:

«قازاقستاننىڭ باسشى پارتيا قىزمەتكەرلەرىن تەكسەرۋ جونىندەگى قۇرامىندا: بۋلين، كاريموۆ جانە بوگدانوۆ بار، بكپ كوميسسياسى، مەنى پارتيا قاتارىنان شىعاردى. كوميسسيانىڭ شەشىمى تومەندەگىدەي:

ءبايدىلدين ءابدىراحمان، 1920 ج. بك(ب)پ مۇشەسى. پارتيالىق بيلەتى № 09552, 1898 جىلى تۋعان، بايدىڭ بالاسى، ينتەلليگەنت، ورتا ءبىلىمى بار، ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، قازمۋ-دىڭ وقىتۋشىسى. 1917 جىلعا دەيىن وقىعان، «بىرلىك» الاشورداشىل جاستار ۇيىمىنا قاتىسقان، كولچاكقا بەلسەندى تۇردە كومەكتەسكەن. كولچاك ۇكىمەتى تۇسىندا بوكەيحانوۆتىڭ (الاشوردانىڭ كوسەمى) اديۋتانتى رەتىندە ۋفا جانە سامارا قالاسىنداعى دەموكراتيالىق كەڭەسكە قاتىسقان، الاشوردانىڭ جاساعى ءۇشىن قارۋ مەن كيىم الۋعا بارعان. 1919 جىلعى سىبىردەگى كولچاك ۇكىمەتى تۇسىندا كولچاكتىڭ ءۇشىنشى ارمياسى شتابىندا قارسى بارلاۋشى رەتىندە ەسەپتە تۇرعان. ول مۇنى پارتياعا وتكەن كەزدە جازعان ءومىربايانىندا جاسىرىپ قالعان. بۇل تۋرالى تەك ۇيىمدا وتكەن تەكسەرۋ كەزىندە عانا ايتتى. الايدا ۇشتىكتتىڭ ول تۋرالى مالىمەتى بۇرىن دا بار بولاتىن. پارتيا قاتارىندا جۇرسە دە 1924-جىلعا دەيىن «الاشوردا» قايراتكەرلەرىمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق. 1925 جىلعا دەيىن سادۋاقاسوۆشىلاردىڭ ۇلتشىلدىق توبىندا بەلسەندى قىزمەت ەتتى. 1925 جىلدان باستاپ بۇل توپتان قول ءۇزىپ، پارتيانىڭ تۋرا جولىنا ءتۇستى. 1925 جىلدان باستاپ ولكەلىك كوميتەتتىڭ مادەني-اعارتۋ ناۋقانىنا بەلسەندى تۇردە كومەكتەسىپ كەلەدى.

قاۋلى قابىلداندى: كولچاك ارمياسىنىڭ قارسى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى رەتىندە جانە ونى پارتيادان جاسىرعانى ءۇشىن بكپ (ب) قاتارىنان شىعارىلدى».

كوميسسيانىڭ بۇل شەشىمى بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنداي شەكتەن شىققان قاتال شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن كوميسسيانىڭ قولىندا ناقتى دالەلمەن انىقتالعان دەرەكتەر بولۋى قاجەت. كوميسسيادا ونداي قۇجاتتار بولعان جوق. ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوميسسيا بىرجاقتى باعىت ۇستاپ، مەنىڭ وتكەندەگى كىنالارىمنىڭ بوياۋىن قويۋلاتىپ جىبەردى. مىسالى، كوميسسيانىڭ قاۋلىسىندا:

«بىرلىك» الاشورداشىل جاستار ۇيىمىنا قاتىسقان، كولچاكقا بەلسەندى تۇردە كومەكتەسكەن. كولچاك ۇكىمەتى تۇسىندا بوكەيحانوۆتىڭ (الاشوردانىڭ كوسەمى) اديۋتانتى رەتىندە ۋفا جانە سامارا قالاسىنداعى دەموكراتيالىق كەڭەسكە قاتىسقان، الاشوردانىڭ جاساعى ءۇشىن قارۋ مەن كيىم الۋعا بارعان. 1919 جىلعى سىبىردەگى كولچاك ۇكىمەتى تۇسىندا كولچاكتىڭ ءۇشىنشى ارمياسى شتابىندا قارسى بارلاۋشى رەتىندە ەسەپتە تۇرعان. ول مۇنى پارتياعا وتكەن كەزدە جازعان ءومىربايانىندا جاسىرىپ قالعان. بۇل تۋرالى تەك ۇيىمدا وتكەن تەكسەرۋ كەزىندە عانا ايتتى. الايدا ۇشتىكتىڭ ول تۋرالى مالىمەتى بۇرىن دا بار بولاتىن. پارتيا قاتارىندا بولعان كەزدە 1924 جىلعا دەيىن «الاشوردانىڭ» قايراتكەرلەرىمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق».

كوميسسيا قابىلداعان بۇل شەشىم شىندىققا بارىنشا جاناسپايدى جانە ونىڭ (شىندىقتىڭ) تونىن اينالدىرىپ كورسەتكەن. شىندىعىندا، وقيعا قالاي بولدى، مەن كىممىن؟ بۇل سۇراقتارعا مەنىڭ ءومىربايانىمدا نەگىزىنەن جاۋاپ بەرىلگەن، ول بكك كوميسسياسىنىڭ ماتەريالدارىنىڭ ىشىندە بار. الايدا ناقتى شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نەگىزگى وقيعالاردى، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ پارتيادان شىعۋىما سەبەپكەر بولعان جايلارعا توقتالىپ وتكىم كەلەدى.

مەن - پەتروپاۆل وكرۋگىنىڭ داۋلەتتى باي-مالشىسىنىڭ ۇلىمىن. 1898 جىلى تۋدىم. ءبىلىمىم - ورتادان تومەن، ومبى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ ەكى كلاسىن بىتىرگەمىن. 1915-1918 جىلى ارالىعىندا «بىرلىك» ۇلتتىق مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاستىم. اقپان توڭكەرىسىن قۋانا قارسى الدىم. توڭكەرىستەن كەيىن «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ جۇمىسى قاتتى جانداندى، ونىڭ بەلدى مۇشەلەرى سول كەزدەگى بىرلەسكەن مەكەمەلەردىڭ باسقارۋىمەن بولىپ جاتقان توڭكەرىستىك وقيعانى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جانە جاڭا وكىمەتتى قۇرۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى جەرلەرگە اتتاندى. بۇل جۇمىسقا مەن دە ارالاستىم. ول كەزدە مەن ەسەرلەرگە جانە جاڭا قۇرىلعان «الاش» پارتياسىنا ءىش تارتاتىنمىن. بۇل پارتيانىڭ ىقپالىمەن قازان توڭكەرىسىنە باستاپقىدا قارسى بولدىم.

كەڭەس وكىمەتى سىبىردە ورناسىمەن «بىرلىك» ۇيىمىندا ەكى اعىم پايدا بولدى: وڭ قاناتتاعىلار «الاشوردانىڭ» باعىتىن ۇستاندى; ال، سول قاناتتاعىلار كەڭەس وكىمەتىن جاقتادى. 1918 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن مەن وڭ قاناتتا بولدىم. «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1918 جىلدىڭ مامىر ايىندا شاقىرىلعان جالپىقازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايىنان كەيىن وڭشىلداردان قول ءۇزىپ، سولشىلداردىڭ قاتارىنا قوسىلدىم.

1918 جىلى ماۋسىم ايىندا سىبىردەگى كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان سوڭ ومبى قالاسىندا «الاشوردانىڭ» گۋبەرنيالىق پارتيا جانە اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلدى. ول كوميتەتتەردى تۇرلىباەۆ، يتباەۆ، سەيتوۆ، ابىلايحانوۆ باسقاردى. جاس بەلسەندىلەردىڭ ىشىنەن وعان ساماتوۆ، سايدالين، كەمەڭگەروۆ، سادۋاقاسوۆ س. جانە مەن سول كوميتەتتىڭ قۇرامىنا كىردىم. كوميتەتتە ءبىر اي ىستەگەننەن سوڭ ولاردىڭ جەتەكشىلەرىمەن ءتىل تابىسا الماعاندىقتان دا، ونىڭ قۇرامىنان شىقتىم، ءسويتىپ جۇمىسسىز قالدىم. كوزقاراس الشاقتىعى ەكى ماسەلە بويىنشا ورىن الدى: سالىق ماسەلەسى جونىندە جانە اش-جالاڭاش قالعان گيمنازيا شاكىرتى ج.سادۋاقاسوۆقا (قازىرگى كسر-ءدىڭ يۋستيتسيا حالىق كوميسسارى) قىزمەت بەرۋ جونىندە. مەن ءتۇتىن باسى سايىن سالىق الۋعا، ياعني باي مەن كەدەيدەن بىردەي سالىق الۋعا قارسى بولدىم، سونداي-اق ج.سادۋاقاسوۆقا قىزمەت بەرىلۋىن تالاپ ەتتىم، سول ءۇشىن كوميتەت قۇرامىنان شىقتىم.

1918 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا سەمەيدەن ومبى قالاسىنا بوكەيحانوۆ كەلدى دە، ومبىداعى ۇيىمعا بىرنەشە ديرەكتيۆالىق نۇسقاۋلار بەردى. ءتۇرلى ماجىلىستەردە ەكى رەت ديرەكتيۆالى بايانداما جاساعانى ەسىمدە. سودان كەيىن ول ۋفاداعى قۇرىلتايعا قاتىسۋعا جينالىپ، قاعاز جۇمىستارىن رەتتەيتىن قىزمەتكەر تاۋىپ بەرۋدى ءوتىندى. بۇل جۇمىستى كوميتەت جۇمىسسىز جۇرگەن ماعان تاپسىردى. مەن بىردەن كەلىسىم بەردىم، ونىڭ باستى سەبەبى: 1. ءىسساپاردا جەر كورىپ قايتۋدى ويلادىم جانە 2. ۇلتتىق قوزعالىس كوسەمىمەن جەتە تانىسقىم كەلدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كەتتىم.

بۇل ءىسساپاردى باعالاۋدا وبك (ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى - ت.ج.) كوميسسياسى ۇلكەن قاتەلىك جىبەردى. ولاردىڭ انىقتاۋىنشا مەن بوكەيحانوۆتىڭ اديۋتانتى بولىپ شىعا كەلدىم. بۇل وتە جاۋاپتى جۇمىس. سونداي-اق «الاشوردا» جاساعى ءۇشىن كيىم مەن قارۋ-جاراق الۋعا بارىپپىن. بۇل مۇلدەم قاتە. مەن بوكەيحانوۆتىڭ اديۋتانتى رەتىندە دە، قارۋ-جاراق پەن كيىم الۋعا دا (ونداي قۇرمەتكە يە بولۋعا جەتكەن جوق ەدىم) بارعانىم جوق. ونىڭ جەكە تاپسىرمالارىن ورىندايتىن تەحنيكالىق حاتشى رەتىندە باردىم. بوكەيحانوۆ كومۋچتەن (كوميتەت ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا) 3000 ادامعا قارۋ-جاراق پەن كيىم الدى، ونى تاپسىرىپ الۋ ءۇشىن ورىنبوردان «الاشوردانىڭ» تورعاي بولىمشەسىنىڭ توراعاسى ەسپولوۆ كەلدى جانە زاتتاردى تورعايعا الىپ كەتتى.

الايدا بوكەيحانوۆپەن بىرگە ساپارعا شىعۋىم - بۇرىن ماعان بەلگىسىز بولعان كوپتەگەن نارسەلەرگە كوز جەتكىزدى. مەن «الاشوردا» قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىمەن (بوكەيحانوۆپەن، قازىر شەت ەلدە جۇرگەن شوقاەۆپەن، تاناشەۆپەن، بايتۇرسىنوۆپەن، ەرمەكوۆپەن، الىمبەكوۆپەن جانە باسقالارمەن) تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىم جانە ولاردى جاقىننان ءبىلدىم. بۇرىن ولاردى تەك سىرتىنان عانا بىلگەندىكتەن: ەڭ ادال جانە قازاق حالقىنىڭ لايىقتى كۇرەسكەرلەرى - دەپ تانيتىنمىن. مەن ولاردى اسىرەلەپ باعالاپپىن، ال ومىردە ولار مۇلدەم باسقا جاعىنان كورىندى. ولار كەڭقولتىق ءومىر ءسۇردى، ءجيى-ءجيى ىشىمدىك ۇيىمداستىردى، باسشى ورىن ءۇشىن باقتالاستىردى، كەڭەس وكىمەتىن جاقتايتىن قازاقتارعا اياۋسىز جالا جاپتى، قاراجۇزدىلەرمەن (لۆوۆپەن - قاسيەتتى سينودتىڭ مۇشەسى، اتامان دۋتوۆپەن، كراسيلنيكوۆپەن ت.ب.) اۋىز جالاستى. قوعامدىق ىستەرگە نەمكەتتى قارادى. مۇنىڭ بارلىعى مەنى جيىركەندىردى. بۇرىنعى كوسەمدەردەن كوڭىلىم قالدى.

مەن جاڭا جول، جاڭا اقيقات، جاڭا وي ىزدەپ كەڭەس وكىمەتىنىڭ باعىتىمەن تانىستىم، سونى جاقتايتىن ادامدارعا بەت بۇردىم. بوكەيحانوۆپەن بىرگە ورىنبورعا قايتىپ كەلگەن سوڭ مەن ولاردان قول ءۇزدىم. «بىرلىك» ۇيىمىمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، كەڭەس وكىمەتى جاعىن قابىلداعان ج.سادۋاقاسوۆپەن جاقىنداستىم. پارتيا مۇشەسى فەوكتيست بەرەزوۆسكيدىڭ ءۇي-ىشىمەن ارالاستىم. مەن 1918 جىلى قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا ءوز ەركىممەن جازىلىپ، سەمەنوۆتىڭ جانە باسقا دا كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇشپاندارىمەن سوعىسۋ ءۇشىن شىعىس مايدانىنا اتتانعان د.ادىلەۆپەن تانىسۋدى ارماندادىم. ول تۋرالى ج.سادۋاقاسوۆتان كوپتەگەن مالىمەتتەر ءبىلدىم. سويتسەم ول مايداننان قايتىپ كەلىپ ومبى قالاسىندا جاسىرىنىپ ءجۇر ەكەن. ج.سادۋاقاسوۆ ەكەۋمىزدى تانىستىردى. سودان باستاپ ەكەۋىمىز ءجيى ارالاسىپ، پىكىر الىسىپ، ماڭىمىزعا پىكىرلەستەردى جينادىق (بەيسەنوۆ، نۇرسەيىتوۆ، سەيىلوۆ، تاناشوۆ ت.ب.).

بولشەۆيكتەردىڭ كولچاكقا قارسى كوتەرىلىسىنىڭ قارساڭىندا (1918 ج. 22 جەلتوقسان) كەشكە جاقىن ادىلەۆ، سادۋاقاسوۆ، بەيسەنوۆ، س.تاناشوۆ جانە مەن كوتەرىلىسشىلەرگە كومەك كورسەتۋدى ويلاستىرىپ مەنىڭ پاتەرىمە جينالدىق. ج.سادۋاقاسوۆ بايلانىس جاساپ، نۇسقاۋ الۋ ءۇشىن بەرەزوۆسكيگە كەتتى. الايدا ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. كوتەرىلىس ءساتسىز اياقتالدى.

كەلەسى كۇنى جاپپاي تىمىسكىلەۋ ءجۇرىپ، كەڭەس وكىمەتىن جاقتاۋشىلاردى تۇتقىنداي باستادى. ادىلەۆتى دە ىزدەدى. بىزگە دە كۇدىكپەن قارادى. ادىلەۆتى قالايدا ءبىر جەرگە جاسىرا تۇرۋ كەرەك بولدى. ونىڭ اۋىلى ومبىدان مىڭ شاقىرىم الىس جەردە، اقمولا ۋەزدىنىڭ شۋ اۋدانىندا بولاتىن. وعان جەتە المايتىن بولعاندىقتان، ونى ءبىزدىڭ اۋىلدا جاسىرۋدى ۇسىندى. مەن بۇعان كەلىسىم بەردىم دە، 1918 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ اياعىندا ادىلەۆ ەكەۋمىز پەتروپاۆل ۋەزدىندەگى مەنىڭ اۋىلىما بەت الدىق. ادىلەۆكە قىسقى دەمالىسقا كەلە جاتقان گيمنازيا شاكىرتى ج.سادۋاقاسوۆتىڭ باس قۇجاتى بەرىلدى. ءبىز اۋىلعا ءساتتى جەتىپ، قاۋىپسىز تۇرا باستادىق. ادىلەۆ ءبىزدىڭ اۋىلدا التى اي تۇردى. كولچاك تىڭشىلارىنىڭ تىمىسكىلەۋىنەن ەرىكسىز ءوز اۋىلىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ادىلەۆ ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇرعان كەزدە ءۇش رەت كولچاك پوليتسياسى ءتىنتۋ جۇرگىزدى، ەسەرلىك باعىتتاعى ساياسي ادەبيەتتەردى، لەنين مەن تروتسكيدىڭ كەيبىر كىتاپشالارىن، سونداي-اق بوكەيحانوۆپەن بىرگە بارعان كەزدەگى بىرىككەن ۇيىمداردىڭ ماجىلىسىنە قاتىسقان كۋالىكتەرىمدى قوسا تارگىلەپ اكەتتى. بۇعان قاراماستان ادىلەۆ ءبىزدىڭ اۋىلدان امان-ەسەن اتتانىپ كەتتى.

مىنە، وسى ارادان وبك-نىڭ مەنى پارتيا قاتارىنان شىعارۋىنا سەبەپكەر بولعان وقيعا باستالادى. ماسەلە بىلاي: ادىلەۆ كەتكەن سوڭ شامامەن 20 كۇننەن كەيىن اۋداندىق پوليتسيا باستىعىنىڭ كومەكشىسى ماعان «دوستىق پەيىلمەن»: مەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ازداپ ءىش تارتاتىنىم تۋرالى مالىمەتتىڭ بارلىعىن، ەگەر بۇل راس بولسا، وندا مەن سياقتى ينتەلليگەنت ادامعا جاراسپايتىنىن ەسكەرتتى. مەن ونىڭ بۇل ەسكەرتۋى ءۇشىن راحمەت ايتىپ، بولشەۆيكتەرگە ەشقانداي دا جاناشىرلىعىم جوق ەكەنىن ءبىلدىردىم.

سودان كەيىن بىرنەشە كۇننەن سوڭ ماعان ءبىر تاتار كەلىپ، ءوزىن: كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنىڭ شتابىنىڭ قىزمەتكەرىمىن - دەپ تانىستىردى. ول مەنىمەن ۇزاق اڭگىمەلەستى: ءومىربايانىمدى سۇرادى، ساياسي كوزقاراسىمدى بىلگىسى كەلدى، مەن سياقتى وقىعان ادامنىڭ اۋىلدا جۇمىسسىز نەگە جۇرگەنىنە تاڭدانىستى. بۇدان ءارى ول ءوزىنىڭ جۇمىسى تۋرالى ايتتى، كولچاك ارمياسىندا تۇرعىندار اراسىندا مادەني-اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىندىگىن، شتابتىڭ گازەتىن تاراتاتىنىن ايتىپ، شتابتىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قىزمەتكەر كەرەكتىگىن، سول ورىنعا مەنى ۇسىنعانىن ايتتى. باستاپقىدا بۇل اڭگىمەنىڭ استارى مەن تاتاردىڭ ۇسىنىسىن تۇسىنگەمىن جوق. مادەني-اعارتۋ جۇمىسى بولعاندىقتان دا، مۇندا تۇرعان ەشقانداي وعاشتىق جوق دەپ ويلادىم. ءسويتىپ، قىزمەت ىستەۋگە كەلىسىم بەرە جازداپ، تەز اينىپ كەتتىم. مايدانداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا قالاي تۇرعىنداردى مادەني-اعارتۋمەن اينالىسادى؟ مەن مۇندا ءبىر قيتۇرقى پالە بارىن ءتۇيسىندىم دە، ۇسىنىسىنان باس تارتتىم. الگى تاتار تاعى ءبىراز ۇگىتتەدى دە مەنىڭ كونبەگەنىمە وكىنگەنسىپ كەتىپ قالدى.

وسى وقيعادان كەيىن مەن مازاسىزدانا باستادىم. ماعان قارسى ءبىر جاماندىق جاسالىپ جاتقان سياقتى كورىندى. پوليتسيا باستىعى كومەكشىسىنىڭ: مەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ءبۇيىرىم بۇراتىنىن ەسكەرتۋى جانە شتابتا قىزمەت ىستەۋدى ۇسىنۋى قالاي؟

جۇمباق. بۇل كۇدىگىم گۋبەرنيادا وتكەن وقيعا كەزىندە ۇدەي ءتۇستى. 1919 جىلدىڭ مامىر ايىندا امانتايداعى شارۋالار جانە اتباسار ۋەزىندەگى قازاق تۇرعىندارى كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى. بۇل كوتەرىلىستى ۆانياگين دەگەننىڭ جازالاۋ وتريادى سونداي قاتىگەزدىكپەن باستى. بۇل وترياد كوتەرىلىستى باسقاننان كەيىن ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ، پولتاۆا، استراحان سەلولارىن قان قاقساتتى. وتريادتىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەر الدىنا: اتباسار قالاسىندا ادىلەۆ قولعا ءتۇسىپتى، ەندى مەنى ىزدەپ ءجۇر،- دەگەن لاقاپ تارادى.

مىنە، مەنى وسىنداي ۇرەي بيلەپ جۇرگەن كەزدە الگى تاتار تاعى دا كەلدى، قاسىندا ءبىر اسكەري ادامى بار، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇسىنىسىن قايتالادى. ارينە، قارعىس اتقىر بۇل تاتارمەن سويلەسكەندە مەنىڭ بۇرىنعىداي ويلاناتىنداي ۋاقىتىم بولعان جوق، سوندا دا: ەشقانداي تاجىريبەم جوقتىعىن سىلتاۋراتىپ باس تارتتىم. سول ساتتە تاتار ءوزىنىڭ داۋىسىن وزگەرتىپ: ەندەشە شۇعىل تۇردە شتابقا جۇرەسىڭ، قازاق تىلىندەگى گازەتتىڭ رەداكتورى پەتروپاۆلدىق تاتار عازيز بولاتوۆپەن بىرگە جۇمىس ىستەيسىڭ،- دەدى. مەن شىنىمەن قورقىپ كەتتىم. نە جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىردىم. باسىما ەكى وي كەلدى: 1. شتابقا بارىپ كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ باسشىلىعىندا قىزمەت ەتىپ، ولاردىڭ قولىنداعى قارۋعا اينالۋ، 2. شارتتى كەلىسىم بەرۋ، اۋىلدا قالۋ، ولاردىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا تىرىسۋ، بۇل العاشقىسىنا قاراعاندا جەڭىل تۇسەرى ءسوزسىز. سوڭعى شەشىمگە كەلىپ، ءوزىمنىڭ كەلىسەتىنىمدى، اۋىلدا ءجۇرىپ قىزمەتتەرىن اتقاراتىنىمدى ءبىلدىردىم. ودان باسقا جولدى تابا المادىم. الگى تاتار كۇلە تۇرىپ وسىنى قاعازعا جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. مەن جازىپ بەردىم. تاتار ماعان: شتاب گازەتىن كەڭىنەن تاراتۋ جونىندە كەڭەس بەردى، اۋىلداعى وقيعالاردى شتابقا ءجيى-ءجيى حابارلاپ تۇرۋدى ءوتىندى. ءبىرازدان كەيىن شتابتان كۋالىك پەن گازەتتەردى جىبەردى، حابار تالاپ ەتە باستادى.

بۇل ماعان وتە اۋىر سوقتى. اۋىلدا پىكىرىڭدى بولىسەتىن ادام جوق، مايدان شەبى الىس. قالايدا العاشقى شەشىمنەن باس تارتپاۋعا، شتابتىڭ ەشقانداي تالابىن ورىنداماۋعا بەكىندىم. سولاي ىستەدىم دە: شتابقا ەشقانداي حابار بەرگەمىن جوق، گازەتتى دە تاراتپادىم. ساق ءجۇردىم، شتابتىڭ وفيتسەرلەرىنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىستىم، كەيدە قالاعا كەلىپ ءجۇردىم، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتتىم. سونداي اۋىر كۇندەر ازاپپەن ءوتىپ جاتتى، سوندا دا، بوس ۋادەدەن باسقا رەۆوليۋتسياعا قارسى بىردە-ءبىر قىلمىس جاساعامىن جوق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلۋىن كۇتتىم.

مىنە، بولعان جاعداي وسى. ەندى وزدەرىڭىز تالقىعا سالىپ كورىڭىزدەر، ەرىكسىزدىكپەن اۋىزشا بەرگەن ۋادە - قارسى بارلاۋ قىزمەتىندە ىستەگەنگە، سونداي-اق كەشىرىلمەيتىن قىلمىستىڭ قاتارىنا جاتا ما، جوق پا. مەنىڭ ويىمشا جاتپايدى. وبك وسىنى ەسكەرۋى ءتيىس ەدى (ايتپاقشى، «كونتررازۆەدكا» دەگەن ۇرەيلى ءسوزدى مەن ۇيىمداعى تەكسەرۋ كەزىندە وبك-نىڭ كوميسسيانىڭ توراعاسى بۋلين جولداستىڭ اۋىزىنان تۇڭعىش رەت ەستىدىم. مەن ءوزىمنىڭ مىندەتىمدى وسى ۋاقىتقا دەيىن انىق تۇسىنبەپپىن:  مەن شتابتىڭ گازەتىندە جۇمىس ىستەۋگە كەلىسىم بەردىم بە، جوق قارسى بارلاۋ بولىمىندە ىستەۋگە ۋادە بەردىم بە؟ ۇيىم جينالىسىندا ءوزىم ايتىپ بەرگەن وقيعا تۋرالى بۋلين جولداس وزىنشە اسىعىس قورىتىندى جاسادى، «كونتررازۆەدكا» دەگەن ءسوز ساحناعا شىقتى. مەنى وسىنداي وڭباعان قىزمەتكە تارتقان الگى تاتاردىڭ اۋىزىنان مۇنداي ءسوز شىققان جوق بولاتىن، قۇجاتتا دا ونداي ءسوز بولعان جوق). 1919 جىلى پارتياعا وتەر الدىندا مەن تۇسىنىسپەستىك جاعدايمەن پەتروپاۆلدا بىرنەشە كۇن چك-نىڭ (قازىرگى گپۋ-ءدىڭ) تۇرمەسىنە قاماققا الىندىم، سوندا جازعان قىسقاشا ءومىربايانىمدا وسى وقيعا جونىندە دە تولىق بايانداپ بەرگەن بولاتىنمىن...»,- دەپ تۇسىنىك بەردى.

بۇدان كەيىن ءا.ءبايدىلدين باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ قاتەلىگىن، ولاردىڭ ادىلەتسىزدىگىن بەتتەرىنە باسا جازىپ، ءوزىنىڭ «وقىس وقيعاسىن» وزگەلەردىڭ «قىلمىستارىمەن» سالىستىرا بايانداپ، وزىنە-ءوزى ادۆوكات بولادى. قيسىندى دا دالەلدى پىكىرلەر بار. پارتيا قاتارىن تازالاۋ تۇسىنداعى وسى دەرەك ءا.بايدىلدينگە ايىپ رەتىندە تاعىلىپ، تەرگەۋگە تارتىلعاندىقتان دا ۇزاق، بىراق ۇزاق تا بولسا، كوپ جايدان ماعلۇمات بەرەتىن شاعىم حاتتى تولىق بەرۋدى ءجون كوردىك.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «ەگەر مەن جاڭىلىسىپ قالماسام، كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنىڭ شتابى مەنى قالاي وزدەرىنىڭ قىزمەتكەرى ەتپەك بولعانى جونىندەگى بۇل وقيعا تۋرالى ءوزىمنىڭ العاشقى قىسقاشا ءومىربايانىمدا كورسەتكەن بولاتىنمىن. بۇل ەكى جاعداي مەنى پارتيا قاتارىنا وتەر كەزدە ونى جاسىرماعانىمدى دالەلەدەيدى. الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ماسەلەنى پارتيا ۇيىمىنا مالىمدەپ، ءتيىستى شارا قولدانۋىن كۇتپەگەنىم، مەنىڭ ۇلكەن قاتەلىگىم بولدى. مۇنى مويىندايمىن. تاجىريبەسىزدىكتەن كەتكەن بۇل قاتەلىگىمدى، توڭكەرىستىڭ مۇددەسىن قورعايتىن قۇزىرلى مەكەمە - گپۋ-دەگىلەر تۇسىنەدى، مەنىڭ ارىمنىڭ تازا ەكەنىنە سەنەدى دەپ ويلايمىن. بۇدان وزگە بۇل وقيعانى جاسىرىپ قالاتىنداي مەندە بوتەن وي بولعان جوق. سوندىقتان دا كوميسسيانىڭ ەكىنشى ايىبىن دا نەگىزسىز دەپ ەسەپتەيمىن.

كوميسسيانىڭ مۇنداي ادىلەتسىز شەشىمى سوڭعى كۇندەرى مەنى قاتتى كۇيزەلتتى، ويشا: جەكەلەگەن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ دە كىنالارى ەسىمە ءتۇستى. ءوزىمدى اقتاۋ ءۇشىن ەمەس، مەنىڭ باسىمنان كەشكەن وقيعانى سالىستىرا باعالاۋ ءۇشىن دە ول تۋرالى وبك-عا حابارلاعىم كەلەدى. مەن بىلاي ويلايمىن:

1. مەن جىبەرگەن قاتەلىك، ياعني، كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنا قىزمەت ەتۋگە كەلىسىم بەرگەنىم - 1917 جىلى پاتشانىڭ ءىنىسى ميحايل رومانوۆقا قۇتتىقتاۋ جەدەلحاتىن جولداعان جولد. كامەنەۆتىڭ كىناسىنەن اۋىر ما؟ سالىستىرىڭىز: كامەنەۆ كانىگى رەۆوليۋتسيونەر، پارتيانىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرىنىڭ ءبىرى، ال مەن بولسام - پارتيادا جوق، جاس، اڭعال اداممىن.

2. مەن جىبەرگەن قاتەلىك، پارتياعا وتكەنگە دەيىن پاتشالىق پوليتسيادا ىستەگەن، گۋبەرنيا مەن ۋەزدەردەگى جوعارى لاۋازىمدىلارمەن بىرگە ىستەگەن ايتيەۆتىڭ (پارتيا مۇشەسى) قىلىعىنان لاس پا؟ تاعى دا سالىستىرىڭىزدار: ايتيەۆ - ەرەسەك، سانالى ادام، ال مەن بولسام - جاسپىن، الاڭعاسارمىن.

3. مەن جىبەرگەن قاتەلىك كولچاكتىڭ تەرگەۋ كوميسسياسىندا ىستەگەن، تورعايداعى الاشوردا بولىمشەسىنىڭ قۇرامىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن توقتاباەۆتىڭ (پارتيا مۇشەسى، جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى) قىلمىسىنان اۋىر ما؟

4. مەنىڭ قاتەلىگىم - الاشوردانىڭ قارۋلى كوتەرىلىسىن باسقارعان، قىزىل ارميامەن سوعىسقان، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ اراسىندا زوبالاڭ ورناتقان قاراتىلەۋوۆتىڭ، جەتپىسوۆتىڭ جانە سيسەكەنوۆتىڭ (ۇشەۋى دە پارتيا مۇشەسى) ساتقىندىعىنان دا ءوتىپ كەتكەن بە؟

5. مەنىڭ قاتەلىگىم - 1922, 1923, 1924 جىلدارى تۇركىستان پارتيا ۇيىمى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كورنەكتى باسشىسى بولا تۇرىپ الاشورداشىلاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرىنە كەڭ جول اشقان، كەڭەستىك ءباسپاسوزدى («اق جول»، «شولپان»، «سانا» ت.ب.) سولاردىڭ قولىنا بەرگەن، ءتىپتى كونتررەۆوليۋتسيونەرلەرمەن ء(انۋار پاشامەن، زاكي ۆاليديمەن، باسماشىلارمەن) بايلانىس ورناتقان جولد. س.قوجانوۆتىڭ (پارتيا مۇشەسى، بك(ب)پ-نىڭ ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى) قاتەلىگىنەن دە زور ما؟

مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مەنىڭ ويىمشا، وسىنىڭ بارىمەن سالىستىرعاندا، مەنىڭ قاتەلىگىم بارىنشا زالالسىز جانە كەشىرىمدى سياقتى كورىنەدى. جوعارىداعى اتى اتالعان ادامداردىڭ بارلىعى دا پارتيا قاتارىندا قالدى، وزدەرىنىڭ كىنالارىن ىسپەن جۋدا. مۇنداي قۇقىقتان مەن نەگە ايىرىلۋىم كەرەك - دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. وبك مۇنى دا ەسكەرمەگەن.

مەنىڭ وتكەندەگى ومىرىمدەگى جاعىمدى جاقتارىمدى ەسكەرمەۋىنىڭ ءوزى كوميسسيانىڭ سىڭارجاق شەشىم قابىلداعانىن كورسەتەدى. مىسالى، مىنا جاعدايدى، ەرىكتى قىزىل ارميا جاۋىنگەرى، جاسىرىنىپ جۇرگەن د.ادىلەۆتى كولچاك ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنىنان جاسىرىپ قالعانىم ەسكەرۋگە تۇرمايتىن وقيعا ما؟ كولچاك جازالاۋشىلارىنىڭ جاپپاي جازالاۋى كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنە جان اشىر بولۋ ءۇشىن دە ۇلكەن تاۋەكەل مەن ەرلىك قاجەت ەمەس پە. مەن سول ءۇشىن وقۋىمدى تاستاپ، باسىمدى بايگەگە تىكتىم. بۇل تۋرالى كوميسسيا نەگە ۇندەمەيدى؟

كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان الاساپىران شاقتاعى (1919, 1920, 1921 ج.ج.) مەنىڭ جاقسىلىقتارىم تۋرالى كوميسسيا ءبىر اۋىز ءسوز نەگە ايتپايدى؟  پەتروپاۆل ۋەزىندەگى قازاق جاستارى اراسىندا العاش پارتيا قاتارىنا كىرگەن ادام مەن ەدىم، قازاق اراسىندا پارتيا جانە كومسومول ۇيىمدارىن قۇرۋعا ارالاسقان تۇڭعىش ادام مەن ەدىم. 1919 جىلى قازاق جاستارىنىڭ اتىنان كەڭەس وكىمەتىن قولداپ، كونتررەۆوليۋتسيونەرلەرمەن كۇرەسۋگە ۇندەپ قازاق جۇرتىنا اشىق حات جازعان دا مەن ەدىم. قازاق تىلىندە جازىلعان بۇل ۇندەۋ قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا تاراتىلدى. «مير ترۋدا» (پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ ورگانى) گازەتىنە جاريالاندى»,- دەپ ءوزىنىڭ بولشەۆيكتىك جولعا ءتۇسۋ كەزەڭدەرىندەگى كۇرەسىن باياندايدى.

شىندىعىندا دا، ءا.ءبايدىلديننىڭ بەلسەندىلىگى ەشكىمگە كۇمان تۋعىزباسا كەرەك. تەك بۇل بەلسەندىلىككە قوسا بايىپتى مىنەز بەرگەندە، تۇرمەگە تۇسپەس تە ەدى. ءوزىنىڭ ۇزاق شاعىم-ارىزىن:

«...جوعارىداعى جايلاردى كوميسسيا ەسكەرۋى ءتيىستى ەدى. وكىنىشكە وراي، باياندالعان سەبەپ-سالداردىڭ بارلىعى نازارعا الىنبادى، ونىڭ ەسەسىنە نەگىزسىز، قاتال ۇكىم شىعارىلدى. مۇنى مۇلدەم ادىلەتسىز شەشىم دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدا بايانداعان جايلاردى ەسكەرە كەلىپ، وبك-نىڭ شەشىمىن وزگەرتىپ، ماعان نەگىزسىز تاعىلعان ايىپتى الىپ تاستاپ، پارتيا قاتارىنا قايتادان الۋدى وتىنەمىن. مەنىڭ 9 جىل بويعى ۇزدىكسىز ەڭبەگىم، اسىرەسە، كەيىنگى جىلدارعى اۋىر دا بەلسەندى قىزمەتىمدى ەسكەرىپ وبك-نىڭ مەنىڭ وتىنىشىمە تۇسىنىستىكپەن قارايدى، مەنى سۇيىكتى بك(ب)پ پارتياسىنىڭ قاتارىنا ورالۋىما مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سەنەمىن»،- دەپ اياقتادى.

ءا.ءبايدىلديننىڭ سەنىمى اقتالمادى. پارتبيلەتتىڭ ورنىنا ءبىر اپتادان كەيىن تۇتقىنداۋ وردەرى بەرىلدى. ءسويتىپ، وسى شاعىمنىڭ نەگىزىندە ونىڭ ءوزىن دە تۇتقىندادى. بۇل قاماقتان ءوزىنىڭ ەندى قايتىپ جارىق دۇنيەگە امان شىقپايتىنىن، ول، ارينە، بىلگەن جوق. ەڭ ءبىرىنشى بوپ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى جانە ۇكىم ورىندالدى.

«قاۋلى. 1929 جىلدىڭ 20-شىلدە كۇنى. الماتى.

ازامات ءابدىراحمان ءبايدىلدين ستۋدەنت كەزىندە بولشەۆيكتەرگە قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇلتشىل جاستاردان ۇيىمداستىرىلعان اقگۆارديانىڭ جاساعىنا ءوز ەركىمەن كىرگەن، سونىمەن قاتار ول كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنىڭ قارسى بارلاۋ توبىنىڭ قۇپيا تىڭشىسى مىندەتىن قوسا اتقارعان، ياعني، ازامات ءبايدىلدين قىلمىس ەرەجەسىنىڭ 58-7, 58-11, 58-13, جانە 59-3 باپتارىنىڭ ءتيىستى تارماقتارىنا سايكەس قىلمىس جاساعان، سوندىقتان دا قىلمىستى ىستەر جونىندەگى ەرەجەنىڭ 128 جانە 147 باپتارىنا سايكەس مىناداي قاۋلى قابىلدادىم:

ازامات ءبايدىلدين ءابدىراحمان، 32 جاستا، قازاق، پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ "ارعىن" رۋىنان شىققان، ۇيلەنگەن، ورتا ءبىلىمى بار، ۆكپ /ب/ قاتارىنان شىعارىلعان، بۇرىنعى "الاشورداشى", قازىر ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيدى - جوعارىدا كورسەتىلگەن قىلمىستاردى جاساعانى ءۇشىن ايىپكەر رەتىندە جاۋاپقا تارتىلسىن.

بايدىلدينگە الدىن-الا ساقتاندىرۋ شاراسى قولدانىلىپ، ونى پپ وگپۋ-ءدىڭ قسر بويىنشا كومەنداتۋراسىننىڭ جانىنداعى تۇرمەگە وتىرعىزۋ ءۇشىن تۇتقىندالسىن.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى - ساەنكو.

"بەكىتەمىن" پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا وكىلى - الشانسكي.

قاۋلى ماعان وقىلدى، ءوزىمدى كىنالىمىن دەپ سانامايمىن. ءا.ءبايدىلدين».

ءيا، ول ءوزىن كىنالىمىن دەپ سانامايدى. بىراق تا وزگەلەردى "كىنالى" دەۋگە قانداي قاقىسى بار ەدى؟ تەرگەۋ ىسىنە قاراعاندا تەرگەۋشىلەر: پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بەرگەن قورىتىندىسى مەن ءا.ءبايدىلديننىڭ شاعىمىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ونى سىرتتاي جاۋاپقا تارتقان. سول «سىرتتاي بەرىلگەن» كورسەتىندىلەرىندە استىرتىن ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىن اشكەرەلەۋگە بەت بۇرعان. مىسالى، 1929 جىلعى 1 شىلدە كۇنگى كورسەتىندىسىندە بىردەن:

«قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمى جونىندەگى ىسكە بايلانىستى ءابدىراحمان ءبايدىلدين مىنانى كورسەتتى:

1922 جىلدىڭ باسىندا، مەن قازاق ولكەلىك «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە، ماعان الاشورداشىل ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆتىڭ ناعىز كونتررەۆوليۋتسيالىق باعىتتاعى بىرنەشە ماقالاسىن جاريالاۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز ول كەزدە ۇلتشىلداردىڭ ىقپالىندا ءجۇر ەدىك. مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ىقپالىمەن مەن كوپتەگەن ۇلتشىلدارمەن بايلانىستا بولدىم. ءالى ەسىمدە، 1922 جىلى ورىنبور قالاسىندا ۇلتشىلداردىڭ كەڭەسى ءوتتى. ول كەڭەسكە: احمەت بايتۇرسىنوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ەلدەس وماروۆ جانە مەن، ءبايدىلدين قاتىستىم. كەڭەستە وتارشىلدارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ۇلتشىلداردىڭ ۇيىمشىلدىعى مەن بىرلىگى كەرەك ەكەنى ايتىلدى. وسى كەڭەستە بايتۇرسىنوۆ بىزگە جاقسى ادام رەتىندە «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى جازالاۋشىسى راحمەتوللا قارجاۋباەۆتى قىزمەتكە الۋدى ۇسىنعانى دا ەسىمدە. مەنىڭ العان اسەرىم بويىنشا، ۇلتشىلدار الدە ءبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق، قۇپيا ماسەلەسى بار سياقتى كورىندى»,- دەپ اشكەرەلەي جونەلەدى.

وسى كورسەتىندى بويىنشا ونداعان ادام جاۋاپقا تارتىلىپ، ولارعا ايىپ رەتىندە تاعىلدى. ءبىز ول ۇزىكتەردى قاجەت تۇستاردا كەلتىرگەندىكتەن دە، بۇل ارادا قىسقارتا پايدالاندىق. انىق بايقالاتىنى: سماعۇل سادۋقاسوۆتى قىلمىستى ەتiپ شىعارۋعا تىرىسقان تەرگەۋشiلەر «قالامدى» سولاي قاراي قاقپايلاي بەرىپتi.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «1925 جىلى ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ قارساڭىندا موسكۆا قالاسىنداعى سماعۇل سادۋاقاسوۆتان حات الدىم، ول حاتتى پارتيا كونفەرەنتسياسى كەزىندە پورتفەلىمنەن بىرەۋ ۇرلاپ اكەتتى. وعان قوسا گولوششەكيننىڭ اتىنا دايىندالعان ءباسپاسوز جونىندەگى باياندامامدى دا ۇرلاپ كەتتى. حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي: جەر ماسەلەسى جونىندە ول كەزدە ءبىراز تۇسىنىسپەستىكتەر ورىن العان بولاتىن، سوعان وراي جۇمىس جاساۋىمدى ءوتىنىپتى، قالعانىن كەلگەن سوڭ تۇسىندىرەمىن - دەپتى. ماعان حاتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ اكەپ بەردى. مەن ول كەزدە پارتيانىڭ پلاتفورماسى جاعىندا بولاتىنمىن، سوندىقتان دا ولار مەنەن سەسكەنەتىن. مەن ەرمەكوۆكە قارسى سويلەدىم. كەيىن ول توقتاباەۆقا: «ءبايدىلديندى سەمەيگە ادەبي قىزمەتكە جىبەرۋ كەرەك»،- دەپتى. سادۋاقاسوۆ موسكۆادان كەلگەننەن كەيىن ەكەۋارا پىكىرلەستىك. ول ماعان: «جەر ماسەلەسى جونىندە نەشە ءتۇرلى بەيباستاقتىق ورىن الىپ وتىر، بەل شەشىپ كۇرەسۋ كەرەك، قوجانوۆ وتارشىلدارمەن تابانداپ كۇرەستى، الايدا قازاقى تاسىلمەن كۇرەستى، ال مۇندا شىڭعىسحاننىڭ ءتاسىلى كەرەك»،- دەدى. سونىمەن قاتار ول ماعان: مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم 1921 جىلعىدان تومەن، نە ىستەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن. بۇل جونىندە قوجانوۆتىڭ ايتقانى دۇرىس، الايدا مەن تابانداپ كۇرەسە المادىم،- دەدى. ءبىز ول كۇنى ۇزاق داۋلاستىق، پىكىر تالاسى تاڭعا دەيىن سوزىلدى. مەن وعان: پارتيانىڭ وتارشىلدىقتى سانالى تۇردە قولداۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتتىم، ەكەۋمىز ۇرسىسىپ قالدىق تا، مەن ونىڭ پاتەرىنەن كەتىپ قالدىم. سودان كەيىن ونىڭ مىنەزى جونىندە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالا جازدىم. سادۋاقاسوۆ: «الاشورداشىلارمەن» بىرىگىپ، ۇيىمداسۋ قاجەت، وتارشىلىققا قارسى كۇرەستى جالعاستىرۋ ءۇشىن توپشىلدىقتى قويىپ، قوجانوۆپەن بىرىگۋ كەرەك،- دەدى. سونىمەن قاتار: سميرنوۆتىڭ، كالينيننىڭ وتارشىل باعىتى ۇستەمدىك الىپ كەتۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا بارلىق قازاق كوممۋنيستەرى مەن ۇلتشىلدارى توپشىلدىقتى تاستاپ، باسىن بىرىكتىرىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەۋ كەرەك،- دەدى. ول جەر ماسەلەسى جونىندە باعدارلاما جاساۋدى ۇسىندى».

بۇل دا اڭعالدىق پا، الاڭعاسارلىق پا؟ ايتەۋiر پاراساتتى، ءومiردiڭ شىندىعىن باعالاي بiلەتiن ادامنىڭ ءسوزi ەمەس. ءوزiن اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ وتىرعان تەرگەۋشiدەن قانداي دوستىق كۇتپەك؟ جانىن ساقتاپ قالامىن دەپ جانىن سۋىرىپ بەرiپ وتىرعانىن شىنىمەنەن دە اڭعارماعانى ما؟ وكiنiشكە وراي، ول مۇنىمەن دە توقتالماعان، ەكپiنiن ۇدەتiپ، «تاعى دا ايتارىم»، «وتكەن جولعى جاۋابىما قوسارىم» دەپ قويىپ، وتىز-قىرىق بەتتەن تۇراتىن «جاۋاپتارىن» جازا بەرiپتi.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قوناقجاي داستارحانى دەگەن جەلەۋمەن سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا الدوڭعاروۆتىڭ ۇيىندە وتكەن باس قوسۋ ەسىمدە قالىپتى. ول باس قوسۋعا: مەن، توعجانوۆ، الدوڭعاروۆ، ناحيمجانوۆ جانە سادۋاقاسوۆ قاتىستى. سول ارادا سادۋاقاسوۆ توعجانوۆتىڭ، الدوڭعاروۆتىڭ، ناحيمجانوۆتىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ تاعى دا ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى، ماعان تيىسە سويلەدى. ءبىز تاعى دا كەرىسىپ قالدىق. تەك مەن جانە توعجانوۆ قانا ولارعا قارسى شىقتىق. پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ ءبىر ستۋدەنتى، اتىن ۇمىتىپ قالدىم، وزىنە ورال ۋەزىنەن كەلگەن ءبىر ستۋدەنتتىڭ جولدىباەۆتىڭ پاتەرىندە جينالعان الاشورداشىلاردىڭ كەڭەسىندەگى سوزدەردى، ىشىندە بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، ەرمەكوۆ، قادىرباەۆ، جولدىباەۆ جانە باسقالارى بار، ەستىگەنىن جەتكىزىپتى. وندا ساياسات ماسەلەسى تالقىلانىپتى، سونىڭ ىشىندە مەن تۋرالى دا ايتىلىپتى. ولار مەنى: ناعىز ساتقىن بولىپ شىقتى، بۇدان ارعى ىسكە كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا مەنى ورتالىقتان - ولكەلىك كوميتەتتەن الىستاتۋعا قول جەتكىزۋ كەرەك - دەسىپتى. مەن الگى ستۋدەنتكە ەستىگەنىڭنىڭ ءبارىن گپۋ-گە جەتكىز،- دەدىم، ول ۋادەسىن بەردى.

ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنا ارنالعان جەر ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەردى جاندوسوۆتىڭ جەكە ءوزى دايىندادى... ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسى قارساڭىندا ۇلتشىلدار جاندوسوۆتىڭ ۇيىندە بىرنەشە كەڭەس وتكىزدى. وندا سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتىڭ توپتارى جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى باس قوستى، وعان نۇرماقوۆ پەن جاندوسوۆ بەلسەنە ارالاستى. جەر جونىندەگى جانە ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنا قاتىستى ەكىنشى ءماجىلىس سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىندە ءوتتى، وعان: سۇلتانبەكوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، مۇستامباەۆ، كادالەنكو قاتىستى. مۇحتار مۇرزين دە قاتىستى-اۋ دەيمىن. ول كەزدە تاشكەنتتەن قابىلوۆ پەن جۇرگەنوۆ كەلگەن بولاتىن. ءماجىلىس تۋرالى مەن الدوڭعاروۆتان ەستىدىم. مەن اتىن اتاعانداردان باسقا، بۇل ماجىلىسكە سەمەيدەن كەلگەن مۇحامەدجان بەيسەنوۆ قاتىستى. بۇل كەڭەستە جەر ماسەلەسى، تەزيستەردىڭ باپتارى، ولكەلىك كوميتەتتىڭ قۇرامى تالقىلاندى. بۇدان باسقا دا كەڭەسۋلەر ءوتتى، وعان كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىق بىلمەيمىن. سۇلتانبەكوۆتىڭ ۇيىندە وتكەن كەڭەسكە قوجانوۆ، مىڭباەۆ، سادۋاقاسوۆ، نۇرماقوۆ، جاندوسوۆ قاتىستى، انىعىن بىلمەيمىن، بىراق قۇلىمبەتوۆ تە ىشتەرىندە بولعان سياقتى. وندا قازاق بەلسەندىلەرىنىڭ بارلىعى دا بولدى. «الاشورداشىلاردان» كىمنىڭ قاتىسقانىن بىلمەيمىن، بىراق، سولاردىڭ ىشتەرىندە بولعانى انىق. كەڭەستە جاندوسوۆ جەر ماسەلەسى جونىندە بايانداما جاسادى، سودان كەيىن قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ جانە مىڭباەۆ سويلەدى. ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ قارساڭىندا قوجانوۆ قىزىلورداعا كەلدى».

ونىڭ 1929-جىلى شiلدەنiڭ 25-كۇنگi بەرگەن، تاسقا باسىلعاندا 45 بەتتىك كادىمگى كىشى-گىرىم كىتاپشانىڭ كولەمىنە پارا-پار كورسەتىندىسى - ەڭ باستى ايىپتاۋشى ايعاقتىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان دا ونىڭ ءبارىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس.

ويىمىز شاشىراپ كەتپەس ءۇشىن اكىمشىلىك پەن پارتيالىق جىكتەلۋگە قاتىستى كەيبىر تۇستارىن ىقشامداپ پايدالانۋعا تىرىستىق. كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل كورسەتىندى تولىق جاريالانا قالسا، ونداعى وقيعالار ارقىلى كوپتەگەن پىكىرلەردى قايتادان ساراپتاپ، كەيبىر جاقسى اتتى بوپ جۇرگەن قايراتكەرلەردىڭ حالقىنا، نە جەكە ادامعا جاساعان قياناتىنا كوز جەتكىزەر ەدىك.

ءبايدىلديننىڭ جاۋابى: «ء25/ۇىى-ءى/ۇىى №-1929 جىل. مەن ءوزىمنىڭ ءبىر جولعى كورسەتىندىم ارقىلى سادۋاقاسوۆشىلاردىڭ بۇكىل تاريحىن تولىق ايتىپ شىعا المايمىن. وعان قازىر قاجەتتى جاعداي جاسالماي تۇر، ەڭ باستىسى، كەرەكتى قۇجاتتار قولىمىزدا جوق. مەن بۇل ارادا وسى اعىمنىڭ بۇرىنعى جاقتاۋشىسى ەسەبىندە ونىڭ جالپى دامۋ ساتىسىنىڭ نوبايىن تۇسىرەمىن جانە ءوزىمنىڭ ەسىمدە قالعان كەيبىر دەرەكتەردى ايتىپ بەرەمىن. سونىمەن قاتار، كەزىندە دوس-جاراندارىمنان ەستىگەن دەرەكتەردى دە پايدالانامىن، ارينە، ول دەرەكتەردىڭ دالدىگىنە كەپىلدىك بەرە المايمىن. سادۋاقاسوۆشىلدىق اعىمى پارتياعا قارسى باعىت رەتىندە قاسر-ءنىڭ قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ ۇيىمداسۋسىز-اق قالىپتاسا باستادى».

ءا.ءبايدىلديننىڭ جاۋابىنىڭ «تىڭعىلىقتى» ەكەنى جانە «تاقىرىپتى يگەرۋ» ءۇشىن بارىنشا كۇش سالعانى وسى سوزدەردەن-اق بايقالادى:

«1920-جىلى ءى قازاق سەزى ءوتتى. ونىڭ نەگىزى سوندا انىقتالا ءتۇستى. ءارتۇرلى كوزقاراستاردىڭ ءوزارا ۇيلەسپەۋى جىكشىلدىككە نەگىز قالادى»,- دەگەن پىكىردى ساباقتاپ كەلەدى دە ونى رۋشىلدىققا اكەپ تەليدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول كوزقاراستاردىڭ استارىندا ۇلتتىق مۇددە جاتتى. تەك قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى ساياسي كۇرەستىڭ تاجىريبەسى جەتپەگەندىكتەن دە، ولاردىڭ ءوزارا پىكىر تالاسى جەكە باستارىنىڭ ىمىراسىزدىعىنا جول اشتى. وكىنىشتىسى سول، مۇنىڭ بارلىعىن حاتتاپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان بولشەۆيكتەر دە، كەيىننەن «قۋجاقشىل» گولششەكينشىل تەرگەۋشىلەر دە وتە شەبەرلىكپەن پايدالانا ءبىلدى. بۇدان ءارى ءا.ءبايدىلدين ءوزىنىڭ ساياسي بايانىن:

«...ول سەزدە، ۇمىتپاسام، ادىلەۆ بايسەيىت پەن مىڭباەۆ (اقمولالىق) جانە باسقالار سويلەدى. ءاربىر جاق وزىنشە سەزدىڭ شەشىمىنە اسەر ەتۋگە، اسىرەسە، ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا ىقپال جاساۋعا تىرىستى. ءاربىر توپ ءوزىنىڭ كوسەمىن جەتەكشىلىككە ۇسىندى، ياعني، كتسيك-ءتىڭ توراعالىعىنا بايتۇرسىنوۆ پەن جانگەلديندى ۇسىندى»,- دەپ جالعاستىرادى.

وسى ارادا ەسكەرتە كەتەرىمىز، ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى»، «جان جەگىسى» اتتى تاراۋلارىندا ءا.ءبايدىلديننىڭ كورسەتىندىلەرى تاقىرىپقا وراي بارىنشا تياناقتى قامتىلىپ، تالدانعان بولاتىن. ەندى تۋرا سول جاۋاپتارىنىڭ ىشىندەگى جەكە ءوز باسىنا قاتىستى تۇستاردى ىرىكتەپ الىپ، وعان قارسى دالەلدەردى كەلتىرىپ، قىسقاشا عانا تۇسىنىكتەمە جاساپ، قايتالاپ بەرۋگە امالسىز ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ويتكەنى بۇل جاۋاپتار «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن (جيىنى 30 ادام) تۇرمەگە قاماۋعا سەبەپكەرلىك ەتكەن جانە ءا.ءبايدىلديننىڭ  جۇيكە جۇيەسىنىڭ قيسىندىق جەلىسى دە انىقتالادى.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بiز ورىنبورداعى ولكەلiك كەڭەستiڭ ەكiنشi سەزiنە جينالدىق. سادۋاقاسوۆ بiزدەن بۇرىن كەتiپ قالعان ەدi, قالعان وكiلدەر كەش اتتاندىق. بۇل سەزدە جالپى ساياسي جانە شارۋاشىلىق ماسەلەلەرiمەن قوسا، سادۋاقاسوۆتىڭ جەكە باسى مەن ونىڭ iس-ارەكەتتەرiنە قاتىستى تالقىلاۋلارعا ايتارلىقتاي ەرەكشە ورىن بەرiلدi. سەمەي مەن اقمولا گۋبەرنياسىنان كەلگەن ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ وكiلi ءوزiنiڭ سوزدەرiندە سادۋاقاسوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ نامىسىنا تيiسiپ، ونىڭ iس-ارەكەتiن اشكەرەلەپ: ۇلت ارازدىعىن قوزدىردى، ورىس قىزمەتكەرلەرiن وتارلاۋشى دەپ  جازعىردى، ت.س. - دەگەن ايىپ تاقتى. ال اتالعان گۋبەرنيالىق قازاق وكiلدەرi, كەرiسiنشە، سادۋاقاسوۆتىڭ iستەگەن iسiن قوستاپ، ەۋروپالىق ۇلت وكiلدەرiن كiءنالادى. قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىن سايلاۋ كەزiندە الگi ءوزارا ايىپتاۋلار مەن iشكi ەسەپ ءوزiنiڭ شەگiنە جەتتi. بiز سادۋاقاسوۆتى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىنا ۇسىندىق، ونى ەۋروپالىق جولداستار كەرi قايىرىپ تاستادى. بۇل ماسەلە جiكتەلۋشi توپتاردىڭ كوپ ۋاقىتىن الدى. سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزi شىعىپ ۇزاق قورىتىندى ءسوز سويلەدi. ول ءوزiن قازاق حالقىنىڭ ناعىز كۇرەسكەرi ءارi سونىڭ مۇددەسi ءۇشiن ازاپ شەگiپ جۇرگەن شەرمەندە رەتiندە كورسەتتi: ول ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەردi پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدى تەجەپ وتىرعان سانالى وتارشىلدىق پيعىلدارى ءۇشiن ايىپتادى. ول بۇل پiكiرiن ۇلت ماسەلەسi ءجونiندە قابىلداعان پارتيانىڭ 8 سەزiنiڭ قارارلارى مەن ستالين جولداستىڭ ماقالالارىنان ءۇزiندi كەلتiرە وتىرىپ دالەلدەپ، مۇنىڭ ۇستانعان باعىتى كەلتiرiلگەن ءۇزiندiلەرگە ساي كەلەتiنiن، پارتيانىڭ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرتپاۋ ءۇشiن ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ ءوزiنiڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەندiگiن ايتتى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىنان مىسال كەلتiرiپ، ونى بۇگiنگi كۇنمەن سالىستىرىپ، ءوزiنiڭ باعىت-باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيتiن تۇجىرىمدار جاسادى».

ەگەردە، 1920 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جيىرما جاستا عانا ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ ءوز قۇربىلارىنان قانشالىقتى ىلگەرىلەپ كەتكەنىن جانە ورەسىنىڭ ولاردان اناعۇرلىم جوعارى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول ەلىنىڭ مۇددەسى ەرتە ەسەيتكەن ازاماتتىڭ ءبىرى بولدى. ءا.ءبايدىلدين بۇدان ءارى سماعۇل مەن ءوزىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن قايشىلىقتاردى ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ 1920-1929 جىلدار ارالىعىنداعى ءومىرىن جالىقپاي ساياسي استار بەرە حاتقا تۇسىرگەن. بۇدان اڭعارىلاتىنى: تەرگەۋشى دە جانە جاۋاپ بەرۋشى دە نىساناعا سماعۇل سادۋاقاسوۆتى العان. ءىشىنارا مۇحتار اۋەزوۆتى دە شانشىپ، ەكەۋىن قوساقاباتتاپ "ۇلتشىل" ەتىپ شىعارۋدى كوزدەگەن. ءبىز سماعۇل مەن مۇحتارعا قاتىستى تۇسىن عانا ىرىكتەپ الدىق.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «ونىڭ ءسوزiن: ءبىرىنشى جاقتان: «جويىلسىن ۇلتشىلدار!»، ەكiنشi جاقتان: «سويلەسىن!»، «وتارلاۋشىلار، بوگەت جاساماۋلارىڭدى ءوتiنەمiز!»،- دەگەن ايقايلار جيi-جيi ءبولىپ كەتiپ وتىردى. ول ءسوزiن اياقتاعان كەزدە، بارلىق گۋبەرنيالاردان كەلگەن قازاق وكiلدەرiنiڭ باسىم كوپشiلiگi ۇزاق قول شاپالاقتاپ، قوشامەت كورسەتتi. بۇدان كەيiن ەكi جاقتىڭ دا ۋ-شۋى بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستi. قورعاۋشىلاردىڭ دا، قارالاۋشىلاردىڭ دا سوزدەرi قاتقىل-قاتقىل شىعىپ، iشiنارا ادەپسiز قىلىقتارعا جول بەرiلدi. مىسالى، سادۋاقاسوۆتى قورعاپ سويلەگەن ح.نۇرمۇحامەدوۆ (اتباساردان كەلگەن ۋاكiل) بiرنەشە رەت قارسى توپتىڭ تورالقاسىنىڭ ستولىن جۇدىرىقپەن ۇرعىلاپ، اياعىمەن جەر تەپكiلەدi.

Iستiڭ اقىرىندا داۋىسقا سالعاندا - داۋىس ۇلتتىق تەگiنە قاراي ەكiگە ءبولiندi. Iشiنارا كەيبiرەۋلەرi بولماسا، قازاقتاردىڭ بارلىعى قوستاپ داۋىس بەردi, ال، كەيبiر قالىس قالعان جەكە ادامداردى ەسەپتەمەگەندە، ورىستاردىڭ بارلىعى قارسى بولدى. ماسەلە سول كۇيi شەشiلمەي قالدى. بiراق تا، كەيiننەن ءبارiبiر 3-4 داۋىس ارتىق العان سادۋاقاسوۆ قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىنا ءوتتi».

بۇل ماسەلە سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن الدىن-الا كەلىسىلىپ الىنعان سياقتى. ءىستىڭ ءبارى دە سونىڭ ىقپالىمەن جانە سونىڭ كۇرەس جولىنىڭ باعىتىمەن قاقپايلانىپ وتىرعان. بۇل وتە ءبىر اۋىر كەزەڭ ەدى. قازاقستاننىڭ ءۇش ءتۇرلى وكىمەت بيلىگىندە (باتىس وبلىستار - ورىنبورعا، سولتۇستىك وبلىستار - باتىس سىبىرگە، وڭتۇستىك وبلىستار - تۇركىستان ولكەسىندە) قالۋى - ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىكتى تۋدىردى جانە ۇلتتىق مۇددەنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا كەسىرىن تيگىزدى. اسىرەسە، ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتىنە قاراعان شىعىس جانە سولتۇستىك گۋبەرنيالاردىڭ احۋالى وتە ناشار ەدى. جاڭا ورىستاندىرۋ مەن قونىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتقان. توڭكەرىس تەك ورىستارعا عانا قاتىستى سياقتى كورىنىپ، قازاقتار قىزمەتتەن شەتتەتىلىپ جاتىر ەدى.

ءا.ءبايدىلديننىڭ «ىسكە تىگىلدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن حاتتاماسى جانە وعان بەرگەن تياناقتى تۇسىنىكتەمەلەرى، دەرەكتەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەيتىن «قۇپيا قۇجات» بولىپ تابىلادى. ۇزاق تا اسا ماڭىزدى بۇل مالىمەتتەر وسى باسىلىمنىڭ «جەگى» اتتى ءبىرىنشى بولىمىندە ارنايى تالدانعاندىقتان دا جانە وسىدان كەيىنگى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تەرگەۋىنە قاتىستى تاراۋدا تاعى دا پايدالاناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل رەتتە ونىڭ جەكە باسىنا قاتىستى تۇرمە تاعدىرىن بايانداۋمەن عانا شەكتەلدىك.

ۇكىم تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومىنىڭ سوڭىنا تىركەلگەن:

«وگپۋ (سوت) كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4-كوكەك كۇنگى كەڭەسىنىڭ حاتتاماسىنان كوشىرمە.

تىڭدالدى: №78754 ءىس بويىنشا ايىپتالعان: بايتۇرسىنوۆ احمەت پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى - قە 58/2,58/4,58/11,58/10 باپتارى بويىنشا، ... ءبايدىلدين ءابدىراحماندى - قە 58/1,58/13 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا ... (جيىنى 42 ادام - ت.ج.) ايىپتى دەپ تاپتى.

قاۋلى ەتتىك: بايتۇرسىنوۆ احمەت، ... 13. ءبايدىلدين ءابدىراحمان - اتىلسىن.

ءىس ارحيۆكە تاپسىرىلسىن. وگپۋ-ءدىڭ حاتشىسى - قولى".

وسىمەن وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋى مەن سوتى اياقتالعان. ياعني ءابدىراحمان ءبايدىلدين ون ءۇشىنشى بوپ تىزىمگە ىلىنگەن «اسا قۇپيا» حاتتاما سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىر.

تاريح بۇل ادامدى ار-وجدان تۇرعىسىنان قالاي اقتايدى؟ ونىڭ جولىن بiلمەيمiز. مۇنداي ۇكiمدi ايتۋ - بiزگە دە اۋىر. بiراق ول كiسiنiڭ ارەكەتiنە جەكجاتتارى مەن ۇرiمدەرiنiڭ ەشقاندايدا كiناسi جوق ەكەنi انىق. سوندىقتان دا زاماننىڭ ديiرمەنiنە تۇسكەن تاعدىردى تالكەك ەتۋدiڭ ءوزi دە قيسىنسىز. ول ءوزiنiڭ جازاسىن ءوزi الدى، وزiنە ءوزi ءولiم جازاسىن كەستi. بۇل دا زاۋالدىڭ بiر ءتۇرi. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانىن كۇيدiرگەن جان يەسi تۋرالى بۇدان ارتىق ءسوز قوزعاۋدى لايىق دەپ تاپپادىق.

قالعان ءسوز كەلەسى مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى «تالقى» اتتى بولىمدە قامتىلادى.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»