ەلىمىزدەگى بيلىك ترانزيتىنەن كەيىن قوعامدا ساياسي بەلسەندىلىك كۇرت ارتتى. ونىڭ سەبەبى ەۋروپا مەن اقش تاعى دەموكراتيالىق ورتانى كورگەن، كانىگى ديپلومات قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيلىككە كەلۋى ساياسي وزگەرىس كۇتكەن جۇرتتىڭ ءۇمىتىن وياتتى. تاعى ءبىر جاقتان جاھاننىڭ ەكونوميكالىق كەلبەتىن عانا ەمەس، ساياسي بەينەسىنە دە وزگەرىس اكەلگەن ساندىق تەحنولوگيا، الەۋمەتتىك جەلى ءبىزدىڭ دە ومىرىمىزگە دەندەپ ەندى. بەلسەندىلەردىڭ پىكىر تالاس الاڭىنا، ۇكىمەت قىزمەتىن باعالاۋ، باقىلاۋ قۇرالىنا اينالدى. بيلىككە بالاما وپپوزيتسيا ءرولىن اتقارىپ وتىر دەپ ايتساق تا اسىرا سىلتەگەندىك بولمايدى.

ەل باسشىسى توقاەۆ 1 قىركۇيەك كۇنگى جولداۋىندا كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن، جىل سوڭىنا قاراي وتەتىنىن جاريالاعالى بەرى ەل اراسىندا پىكىر-تالقى قىزىپ تۇر. قاراشادا وتەدى دەلىنگەن كەزەكتى ساياسي دودا قوسانوۆ قوساقتالعان الدىڭعى سايلاۋدان دا تارتىستى بولايىن دەپ تۇر.

«ديۆان باتىرلارى» ەرتە قامدانىپ، الدا وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىنا ويىنداعى كانديداتىن ۇسىنىپ الەك. ولاردىڭ تىزىمىندە قاشقىنداعى بانكير، ەكس-مينيستر، اباقتى كورگەن شەنەۋنىك، قوعام بەلسەندىلەرى بار. الدىڭعى لەكتەگى يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ ءجونى بولەك.

تاسماعانبەتوۆ نازارباەۆ زامانىنان كەلە جاتقان وپپوزيتسيونەرلەرگە دە، قاڭتار قىرعىنىنان كەيىن لاۋازىمىنان بوساعان شەندىلەرگە دە ۇقسامايدى. نازارباەۆ داۋىرىندە بيلىكتىڭ باسپالداعىنان بىرگە وتكەنىمەن، يمانعالي نۇرعاليۇلىندا وزگە شەنەۋنىكتەردە كەزدەسپەيتىن ۇلتتىق مىنەز بار. ساياسات پەن مادەنيەتتى تەڭ ۇستاعان ىلۋدە ءبىر كەزىگەتىن تۇلعا. جۇرت ونىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن الدىرعانىن، 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ الدى-ارتىندا ساياسي قاستاندىقتان مەرت بولعان مارقۇم زامانبەك پەن التىنبەكتىڭ جانازاسىنا بارعانىن اڭىز ەتىپ ايتىسادى. اعايىننىڭ اعايىندىعى تورقالى توي مەن توپىراقتى ولىمدە كورىنەدى دەسەك تە، قازاقى قاعيداتتى ءتۇسىنۋ، ونى ورىنداۋ ازاماتتىڭ تەكتىلىگىنە، بەكزاتتىعىنا بايلانىستى. تاسماعانبەتوۆتىڭ ءجۇرت ىقىلاسىنا بولەنۋى – ونىڭ ءبىر باسشىعا، ءبىر پارتياعا شەكسىز ادالدىق باستى ساياسي شارت ەتىلگەن كەڭەس كەزىندە دە، نازارباەۆ داۋىرىندە دە ۇلتتىق مىنەزىنەن، ءبىر بەتكەيلىگىنەن اينىماعانىنان بولسا كەرەك.

الەۋمەتتىك جەلىنى پاراقتاپ تۇيگەنىمىز قازىر جۇرت ىشىندە تاريحتا وتكەن ۇلتشىل تۇلعالارعا: اقتارعا دا، قىزىلدارعا دا ەسەسىن جىبەرمەگەن الاش ارىستارىنا، كەڭەس كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شەشىمىنەن ۇلت مۇدەسىن جوعارى قويعان جۇماباي تاشەنوۆ سياقتى ۇلتجاندى قايراتكەرلەرگە دەگەن ساعىنىش باسىم. مۇنداي كوڭىل-كۇي ساياسي بەلسەندىلىگى ويانعان قاۋىمنىڭ ەگەمەن ەل اتانعان 30 جىلدا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ساياسي كوكپارىنا اينالىپ، قورعانسىز كۇيگە تۇسكەن مۇشكىل ءحالىن سەزىنۋىنەن تۋىنداسا كەرەك. «قاڭتار وقيعاسى» قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇدەسىن تۇنشىقتىرا الاتىن ءدىني جانە باسقادا راديكالدى كۇشتەردىڭ وتانىمىزعا تەرەڭ تامىر تارتقانىن كورسەتتى. وعان تەرىستىك پەن شىعىستاعى ەكى الىپ كورشىمىزدىڭ ەكپىنىن قوسىڭىز. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە 140-تان استام ەل ءپۋتيننىڭ ۋكرايناعا شاپقىنشىلىعىن ايىپتاسا، اتالمىش ۇيىم قىتايعا بارىپ قايتقان كوميسسيا جۇمىسىن قورتىندىلاپ، باتىس ەلدەرى ايتقان گەنوتسيد بەلگىلەرىنىڭ بار ەكەنىن اشىق ايتتى. اراب ەلدەرىنە بارىپ «ءدىنىمىز ءبىر»، ورىس ەلىنە بارىپ «ءتىلىمىز ءبىر»، قىتايعا بارىپ «شەكارامىز شەگەندەلگەن» دەپ مايموڭكەلەيتىن كوپ ۆەكتورلى ساياساتتىڭ داۋرەنى ءوتتى. وليگارحتارعا بەرىلگەن لوندوننىڭ «التىن ۆيزالارى» – قازاقتىڭ قازبا بايلىعىن، مۇنايىن كورگەندە باتىس دەموكراتياسىنىڭ دا جولدان تاياتىنىن كورسەتتى.

قازىر ۇلتىمىز گەوساياسي تۇرعىدان العاندا الماعايىپ، ەل ىشىنەن العاندا ءولىارا، وزگەرىس كەزەڭىندە تۇر. مۇنداي شاقتا ۇلتشىل تۇلعالاردىڭ ءرولى ەرەكشە. وعان زەلەنسكيدىڭ ەرلىگى مىسال. پۋتين اسكەرى كيەۆكە شابۋىلدى باستاعاندا، اقش تارابى وعان ۇشاق دايىنداپ ەلىنەن كەتۋدى، شەتەلگە باس ساۋعالاۋدى ۇسىنعان ەدى. ول بىردەن باس تارتىپ، حالقىن دا، ەكىۇداي باتىس بيلىگىن دە وتانىن قورعاۋعا جۇمىلدىرا ءبىلدى. كوپتىڭ يمانعالي تاسماعانبەتوۆتى پرەزيدەنتتىككە قانديداتتار قاتارىنان كورگىسى كەلۋىنە وسىنداي ىشكى-سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى بار دەپ ويلايمىز.

تاسماعانبەتوۆ زەينەتتە بولعانىمەن پايعامبار جاسىنان ەندى استى. پۋتيننەن، قىتاي باسشىسى سيتسزينپني، امەريكا پرەزيدەنتى بايدەننەن الدە قايدا جاسى كىشى. 2004 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىنان كەيىن، قازاقستاننىڭ باس پروكۋرورى، ءماجىلىس توراعاسى بولعان جارماقان تۇياقباەۆتىڭ سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز وتكەنىن مالىمدەپ، وپپوزيتسياعا قوسىلعانىن، ارتىنان پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسكەنىن جاقسى بىلەمىز. ەندى مىنە، بەلسەندى قاۋىم تاسماعانبەتوۆتەن دە سونداي ارەكەت كۇتىپ وتىر. ول كەزبەن سالىستىرعاندا قازىرگى ساياسي اتموسفەرا مامىراجاي دەسە دە بولادى. سول جولعى دودادا كەڭەس كەزىندە پروكۋرور بولعان جارماقان تۇياقباەۆتىڭ الدىنان «جەلتوقسان وقيعاسى» شىعىپ، ول كىسى جازىقسىزدىعىن دالەلدەپ، داۋدىڭ ارتى باسىلعان. تاسماعانبەتوۆتىڭ الدىنان دا «شاڭىراق وقيعاسى» شىعۋى مۇمكىن. بىلە-بىلسە بۇل دا وتكەننەن ارىلۋعا جاقسى مۇمكىندىك. «حالىق قالاسا حان تۇيەسىن سويادى» دەگەندەي، تاسماعانبەتوۆ جۇرت پىكىرىن ەسكەرىپ جاڭا ساياسي ءومىرىن باستاي ما، جوق، دودادان بۇعىپ قالا ما، ول ەندى ساياسي ەرىك-جىگەرىنە، ەل اماناتىنىڭ سالماعىن سەزىنۋىنە بايلانىستى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz