تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە جۇرگىزىلگەن ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىق ساياسات ءوز جەمىسىن بەردى. وسى «سارابدال ساياساتتىڭ» ارقاسىندا قازاقستان تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاي الدى. الايدا بۇل قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى 50 % ارەڭ قۇراپ تۇرعان «وتپەلى كەزەڭنىڭ» ساياساتى بولاتىن. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ بىتۋگە جاقىن. ەندىگى جەردە قازاق ۇلتىنىڭ سانى 65% اسىپ، سانى ۇدايى ءوسىپ وتىرعاندا قازاقستاندى مونوۇلتتى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ستراتەگياسىنا نەگىزدەلگەن ساياسات قاجەت! سوندا عانا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ (nation state building) ءىسى اياقتالادى. ءارى بۇل ەتنيكالىق، ءدىني، يدەولوگيالىق ت.ب الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى بولشەكتەنگەن قوعامدى بىرىكتىرۋدىڭ ءبىر امالى بولماق.

ەميگراتسيا مەن اسسيميلياتسيا. وسى ەكەۋى مونوۇلتتى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ياعني، قازاققا ءسىڭىسىپ، ءتىلى مەن دىلىنە بويىن ۇيرەتە بىلگەندەر قالادى، ال وعان كوندىگە الماعاندارى «ادەتتەگىدەي» ەسىكتى تارس جاۋىپ كەتەدى. دەگەنمەن حالقى از قازاقستان ءۇشىن ولاردىڭ كەتكەنىنەن گورى، قازاققا «سىڭگەنى» پايدالىراق... سوندىقتان وزگە ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتىن قولعا الۋ كەرەك. الايدا وعان كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە جۇرگىزىلگەن ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىق ساياسات ءوز جەمىسىن بەردى. وسى «سارابدال ساياساتتىڭ» ارقاسىندا قازاقستان تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاي الدى. الايدا بۇل قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى 50 % ارەڭ قۇراپ تۇرعان «وتپەلى كەزەڭنىڭ» ساياساتى بولاتىن. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ بىتۋگە جاقىن. ەندىگى جەردە قازاق ۇلتىنىڭ سانى 65% اسىپ، سانى ۇدايى ءوسىپ وتىرعاندا قازاقستاندى مونوۇلتتى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ستراتەگياسىنا نەگىزدەلگەن ساياسات قاجەت! سوندا عانا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ (nation state building) ءىسى اياقتالادى. ءارى بۇل ەتنيكالىق، ءدىني، يدەولوگيالىق ت.ب الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى بولشەكتەنگەن قوعامدى بىرىكتىرۋدىڭ ءبىر امالى بولماق.

ەميگراتسيا مەن اسسيميلياتسيا. وسى ەكەۋى مونوۇلتتى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ياعني، قازاققا ءسىڭىسىپ، ءتىلى مەن دىلىنە بويىن ۇيرەتە بىلگەندەر قالادى، ال وعان كوندىگە الماعاندارى «ادەتتەگىدەي» ەسىكتى تارس جاۋىپ كەتەدى. دەگەنمەن حالقى از قازاقستان ءۇشىن ولاردىڭ كەتكەنىنەن گورى، قازاققا «سىڭگەنى» پايدالىراق... سوندىقتان وزگە ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتىن قولعا الۋ كەرەك. الايدا وعان كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس.

كەزىندە سانى كوپ بولعان نەمىس، ۋكراين، گرەك، پولياك ت.ب ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىم بولىگى تەمىر قۇرساۋ بوساي سالىسىمەن تاريحي وتانىنا كەتىپ قالدى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق كارتيناسى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىراپ، بۇرىندارى ۇلتتاردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى بويىنشا تومەنگى ورىندا تۇرىپ كەلگەن وزبەك، ۇيعىر، كارىس سياقتى ازياتتىق ناسىلدەردىڭ كوبەيىپ شىعا كەلگەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ەندىگى جەردە ءتيىستى لاۋازىمداعى ستراتەگتەر الداعى جيىرما-وتىز جىلدىق ۇلت ستراتەگياسىن جاساعان كەزدە وسىنى قاپەرگە الۋلارى كەرەك. ويتكەنى، بۇل بولاشاقتا ۇلكەن فاكتورعا اينالعالى تۇر. ونىڭ سەبەبى ايقىن. جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەندەي ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ كوپ بولىگى تاريحي وتانىنا قايتىپ كەتتى، تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن سانى قازاقتارمەن  تەڭ بولىپ، كەي جىلدارى باسىم بولىپ كەلگەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ دە سانى ازايدى جانە رەسەيدىڭ ولاردى وتانىنا كوشىرىپ الۋ ساياساتىنا بايلانىستى ازايۋىن جالعاستىرۋدا. ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ ەلىمىزدە قالعاندارىنىڭ ءوزى كوبىنە «جاسامىس» تارتقاندار بولىپ كەلەدى. ەندەشە، بيولوگيالىق جانە ساياسي فاكتورلارعا بايلانىستى بۇلاردىڭ ۇلت كورسەتكىشىندەگى ۇلەسىنىڭ ازايۋى جالعاسا تۇسپەك. ال ازياتتىق ۇلتتار بولس،ا كەرىسىنشە كوبەيۋ ۇستىندە، ويتكەنى ولاردىڭ تۋ مولشەرى جوعارى جانە ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى كورشى مەملەكەتتەردەن كەلەتىن يمميگرانتتار تاعى دا بار. دەگەنمەن نازار اۋدارتاتىن ماسەلە ولاردىڭ سانىنىڭ كوبەيۋى ەمەس، بۇل ۇلت وكىلدەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا  شوعىرلانا قونىستانۋى بولىپ وتىر. بۇل اسسيميلياتسيا ۇدەرىسىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن ەڭ ۇلكەن فاكتور.

قازاقستان تەرريتورياسىنا شاشىراپ كەتكەن ۇلتتاردان كەلەر قاۋىپ تومەن، ال كەيبىر ەتيكالىق توپتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتا جيناقى قونىستانۋى ويلانتارلىق جاعداي. مۇنداي ايماقتار «ەتنيكالىق انكلاۆ» دەپ اتالادى. ەلدە مۇنداي ەتنيكالىق انكلاۆتاردىڭ بولۋىنىڭ زيان ەكەندىگى تۋرالى  مىسالداردى، كەيدە اسا زور زارداپتارعا الىپ كەلۋ ىقتيمالدىلىعىنىڭ بار ەكەندىگىن ەلىمىزدىڭ دە، شەتەلدەردىڭ دە تاجىريبەسىنەن الۋعا بولادى.

ەڭ الدىمەن ەتنيكالىق انكلاۆتاردىڭ ىشكى نە سىرتقى ساياسات وزگەرسە اۆتونوميا تالاپ ەتۋ قاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. 1960-شى جىلدارى تاراعان جەتىسۋدا ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى اڭگىمەلەر، 70-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا كوتەرىلگەن اقمولادا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيالار ونىڭ ايقىن دالەلى. ازىرگە قازاقستاندا بارلىعى «قالپىندا تۇرعاندا» تىنىش كورىنىپ تۇرعان مۇنداي ماسەلەلەر، ەرتەڭ ىشكى نەمەسە سىرتقى ساياسات قۇبىلا قالسا، جانارتاۋ سياقتى كۇتپەگەن جەردەن بۇرق ەتە قالماسىنا كىم كەپىل بەرە الادى؟

ەكىنشىدەن، مۇنداي انكلاۆتاردىڭ «بەسىنشى كولوننا»* ءرولىن اتقارا الاتىن كۇشىنىڭ دە بار ەكەنىن استە ۇمىتۋعا بولمايدى. ەشقاشان بىتپەيتىن جەر داۋى مەن كورشى ەلدەردەگى «دەموگرافيالىق كوكتەمنىڭ» ناتيجەسى مەملەكەتتەر اراسىندا كيكىلجىڭ شىعارا قالسا، قارسى تاراپتىڭ وسى ماسەلەنى كوزىر رەتىندە قولدانۋ ىقتيمالى بار. حالىقارالىق ساياساتقا قاراساق بۇعان بىرنەشە مىسال تابىلادى. سوندىقتان كەي ساراپشىلار ورتالىق ازياداعى ليدەرلىك تۋرالى تارتىستاردا وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ كورشى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنان تابۋعا بولاتىنىن، تيىسىنشە، بۇل وزبەكستاننىڭ ىقپال ەتۋ فاكتورىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەسكە سالاتىنى تەگىن ەمەس. [3]

سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا ورىن العان ۇلتارالىق دەپ سيپاتتالىپ  ءدۇبىرى حالىقارالىق ارەناعا دەيىن ەستىلگەن كيكىلجىڭدەردىڭ نەگىزىنەن قازاقتار مەن باسقا ۇلت وكىلدەرى شوعىرلانا قونىستانعان ەتنيكالىق انكلاۆتاردا بولۋى دا تەگىن ەمەس. انكلاۆتار بار جەردە مۇنداي قاقتىعىستار ءجيى ورىن الادى. ەگەر كىشىگىرىم الەۋمەتتىك جانجال تۋىنداي قالسا، ءار تاراپ ءوز جاقتاستارىنا جۇگىنەرى انىق، تيىسىنشە قازاقتاردىكى قازاقتار جاعى، ال قازاقتارمەن ارالاسپاعان وزگە ۇلت وكىلىندە ءوز ۇلتىنىڭ ادامدارىنىڭ باسىم بولىپ داۋلاسۋىن تۇسىنۋگە بولادى. ءسويتىپ مۇنداي كيكىلجىڭدەر ەكى ۇلتتىڭ اراسىنداعى سۋىق قاتىناس سياقتى بولىپ كورىنەدى... ەگەر انكلاۆ بولماسا وزگە ۇلت وكىلى باسقا تىلدەگى مەكتەپتەرگە بارار ەدى، تيىسىنشە قازاقتارمەن دە ارالاسار ەدى، ءسويتىپ كىشىگىرىم الەۋمەتتىك جانجالدار ۇلتارالىق قاقتىعىس سياقتى كورىنبەس ەدى، سول سەبەپتى ۇلتتاردىڭ اراسىنا  دا سىزات تۇسىرمەس ەدى.

ماسكەۋدىڭ كەزىندە ءوزىنىڭ سولاقاي ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن «قۇرىلعان» وسى ەتنيكالىق انكلاۆتار قازىرگى تاڭدا بارشا تمد ەلدەرىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. «ەۋروپالىق جانە سولتۇستىك امەريكالىق عالىمداردىڭ كوپشىلىگى، ورتالىق ازياداعى مەجەلەۋ ءىشىنارا عانا ۇلتتىق پرينتسيپتەرگە سۇيەنىپ جۇرگىزىلگەندىگىنىڭ ناتيجەسىندە وداقتىق  رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىندا ۇلتارالىق دەڭگەيدە انكلاۆتار پايدا بولدى. موسكۆانىڭ استارلى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ تۋىنداتىپ، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر ساياساتى» بويىنشا ءوزارا قىرقىستىرىپ قويىپ، باس تورەشى رەتىندە رەسپۋبليكالاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك قالدىرۋدا جاتقان سياقتى»، دەپ جازعان عالىم ن. مەگوراننىڭ ويىن ءارى قاراي وربىتسەك، بۇل سيتۋاتسيانى ءوز ساياساتىنا كەشە ءتيىمدى پايدالانعان سىرتقى دەرجاۆانىڭ، بۇگىن دە نەمەسە ەرتەڭ دە ءتيىمدى پايدالانۋى مۇمكىن ەكەندىگى اڭعارىلادى. [4]

ورتالىق ازياداعى انكلاۆتاردا قالىپتاسىپ وتىرعان قيىن جاعداي مىڭداعان ادامدى قوزعاعان 2010 جىلعى قىرعىزستاندا وزبەكتەرگە جاسالعان شابۋىلدان سوڭ بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارتىپ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قىرعىزستان بيلىگىنە نارازىلىعىن تۋدىردى. [5]  وسىدان-اق انكلاۆتارداعى جاعدايدى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاماسا، كۇتپەگەن جەردەن كيكىلجىڭنىڭ ورىن الۋ ىقتيمالدىلىعى جوعارى ەكەندىگى بايقالادى. ءوز كەزەگىندە مۇنداي كيكىلجىڭدەر مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنە دە نۇقسان كەلتىرەدى. ويتكەنى، ەتنيكالىق قانداستارىنا بۇيرەگى بۇرعان باسقا مەملەكەت مۇنى كوتەرىپ، ناتيجەسىندە ىشكى ساياساتتىڭ عانا ەمەس، سىرتقى ساياساتتىڭ دا پروبلەماسىنا اينالادى. ونىڭ ۇستىنە كيكىلجىڭ ورىن العان مەملەكەت حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا «تۇراقسىز ەل» بولىپ كورىنەدى.

كيكىلجىڭدەردىڭ تۋىنداۋىنا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ دا اسەر ەتەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ياعني، قازىر ەكونوميكالىق، اسكەري، ساياسي قاۋقارىنا بايلانىستى «انكلاۆقا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى» ەكەنىن تۇسىنگەن مەملەكەتتەر، بۇل احۋال وزگەرگەندە وزدەرىنىڭ نيەتىن اشىق كورسەتۋى ىقتيمال... سونداي-اق انكلاۆتاردى جان-جاقتى زەرتتەپ، تەورياسىن جاساعان عالىم ە.يۋ. ۆينوكۋروۆ «انكلاۆتار توڭىرەگىندەگى حالىقارالىق كيكىلجىڭدەردى زەرتتەي كەلە، نەگىزى انكلاۆتىڭ ءوزى كيكىلجىڭگە تاراپ (سەبەپ) بولمايدى. تاراپ ونى قورشاعان مەملەكەت پەن ماتەريك مەملەكەت بولادى» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى (بۇل تۇجىرىم مەملەكەتتىڭ باسقا ەل تەرريتورياسىنداعى انلاۆىنا بايلانىستى ايتىلسا دا، ەتنيكالىق انكلاۆقا دا قاتىسى بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك). [6]  بەسىنشى كولوننا وسىدان كەلىپ شىعادى، ازىرگە كورشى ەلدەرمەن قاتىناس بىرقالىپتى بولىپ تۇرعاندا بۇل ماسەلە پروبلەما تۋدىرماۋى مۇمكىن، ەگەر قاتىناس ناشارلاسا انكلاۆتى پروبلەما وشاعىنا اينالدىرۋ قاۋپى بار.

جوعارىداعىداي ەتنيكالىق انكلاۆتاردىڭ زياندىعى تۋرالى دالەلدەر كوپ، مۇنىڭ بارلىعى انكلاۆتاردىڭ زياندىعىن، كۇتپەگەن جەردەن كيكىلجىڭدەردىڭ ورىن الۋ ىقتيمالدىلىعىنىڭ جوعارى ەكەندىگىنىڭ دالەلى. سوندىقتان وسى انكلاۆتاردى جويىپ، ونى «ءسىڭدىرۋدىڭ» ستراتەگياسى جاسالۋى قاجەت. ويتكەنى ەتنيكالىق انكلاۆتار مەن باسقا ۇلتتاردىڭ ءبىر وڭىرگە شوعىرلانا قونىستانۋى وزگە ۇلتتاردىڭ قازاققا سىڭۋىنە، ياعني اسسيميلياتسيالانۋىنا كەدەرگە كەلتىرەدى. ءبىر ايماققا شوعىرلانعان ولار ءتىلىن دە سالت-ءداستۇرىن دە ساقتاۋدى جالعاستىرادى، ەگەر قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنا تاراپ كەتسە، جەرگىلىكتى حالىقپەن ارالاسا-قۇرالاسا كەلە ونداعان جىلدار ىشىندە وزدەرىن قازاق بەينەسىندە سەزىنە باستايتىنى انىق...

ۆينوكۋروۆ «انكلاۆتار كيكىلجىڭنىڭ پوتەنتسيالدى وشاقتارى» دەگەن سيپاتتاما جاسايدى. [7] ەندەشە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەندىگى ساياساتى «جىل سايىن كيكىلجىڭ تۋدىرىپ جاتاتىن تەرريتورياسىنداعى ەتنيكالىق انكلاۆتاردا جويىپ، ءبىر ايماققا ۇيىسقان ۇلتتاردى ەلدىڭ ءار ايماعىنا تاراتۋدى كوزدەۋ بولۋى ءتيىس». ارينە، قازىر ءبىر ۇلتتى تۇتاسىمەن جۇلىپ الىپ باسقا ايماققا كۇشپەن قونىس اۋدارتا سالاتىن ستالين زامانى ەمەس جانە مۇنداي ءتاسىلدى قولدانۋ ءوزىنىڭ كەرى رەاكتسياسىن بەرەتىنىن تاريح دالەلدەدى. سول سەبەپتى بۇل انكلاۆتاردا رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بىرتىندەپ جويۋدىڭ ستراتەگياسىن جاساۋ قاجەت. ول ءۇشىن «جاڭالىق» اشۋدىڭ قاجەتى جوق، تاعى دا سول تاريحتان ۇلگى الۋعا بولادى...

«ۇلتتاردىڭ ۇستاحاناسى» سانالعان كسرو-دا ۇلتتاردى ارالاستىرۋدىڭ كوپتەگەن «تاماشا» ساياساتى بولدى. وقۋ بىتىرگەن جاس ماماندى جولدامامەن باسقا وڭىرگە جۇمىسقا جىبەرۋ، جۇمىسقا تارتۋ، ۇلتارالىق نەكەلەر، ت.س.س تولىپ جاتقان كەڭەستىك يدەولوگتاردىڭ جاساعان «جۇمساق» ساياساتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن الىپ، ولاردى تالداپ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتارىن ەسكەرىپ جانە قازىرگى زامان مەن قازاقستاننىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەپ بارىپ قولدانۋعا بولادى. وسىنداي جولدارمەن ەتنيكالىق انكلاۆتاردىڭ جويىلۋىنا كۇش سالۋ قاجەت. نەگە ولاردى باسقا وڭىرلەرگە، اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستارعا «ىنتالاندىرىپ» كوشىرۋ باعدارلاماسىن جاساماسقا؟!

قازاقستانداعى ەتنيكالىق انكلاۆتار قونىستانعان گەوگرافيا سۋلى، قۇنارلى جانە تابيعاتى كوركەم جەرلەر. ەندەشە، سولتۇستىك وبلىستارعا ەمەس، كۇنگەي وڭىرلەرگە قونىستانۋعا ۇمتىلعان شەتەلدىك قانداستارىمىزدى دا وسى اۋداندارعا، ونىڭ ىشىندە اتالعان ۇلت وكىلدەرى باسىم قونىستانعان ەلدى-مەكەندەرگە كوشىرىپ الۋعا بولادى. وسىلايشا ولاردىڭ ۇلەس سالماعى ازايادى جانە قازاق مەكتەپتەرى كوبىرەك اشىلادى، سايكەسىنشە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيەدى.

مۇمكىن جاستاردىڭ ءوز وبلىستارىندا نەمەسە قالالارىنداعى جوو دا ءبىلىم الۋىنا تيىم سالعان دۇرىس بولار (ەڭ بولماعاندا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن وقيتىندارعا)... مۇنداي ساياساتقا دا كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ءجيى جۇگىنەتىنى الەمدىك تاجىريبەدەن بايقالادى. ەگەر جاستار ءوز وڭىرلەرىندە ءبىلىم السا، ولار اتا-اناسى مەن ءوز ورتاسىنان ۇزاپ كەتە قويماعاندىقتان ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا ايتارلىقتاي وزگەرىس ەنگىزبەيدى، ال باسقا جاققا بارىپ وقيتىن بولسا، بوتەن ورتادان وزىنە جاڭا تانىستار تاۋىپ، جاڭا ورتانىڭ باسىم داستۇرىنە بەيىمدەلىپ ۇلتتىق بەينەسىنە ەلەۋلى وزگەرىس ەنەدى. ءارى باسقا الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرىمەن ارالاسا كەلە بويلارىندا «تولەرانتتىلىق» قاسيەت پايدا بولادى. ولاردىڭ وقىعان وڭىرلەرىندە جۇمىس تاۋىپ، وتباسى قۇرىپ قالىپ قويۋ ىقتيمالدىلىعى تاعى بار. ارينە، «جاستاردى ءوز وڭىرىندە وقۋعا تيىم سالۋ تۋرالى شەشىمدى تەك وزگە ۇلت وكىلدەرىنە عانا ارناپ شىعارۋعا بولمايدى، ونداي جاعدايدا بۇل ولاردىڭ قۇقىعىن كەمسىتۋ سانالىپ، حالىقارالىق داۋ تۋدىرۋى مۇمكىن، ءارى باسقا ۇلتتاردىڭ نارازىلىعىن، قازاققا دەگەن وكپەسىن ارتتىرادى». بۇل ساياساتتى بارلىق قازاقستان ازاماتتارىنا قولدانعان دۇرىس، ونىڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن دە پايداسى بولماق...

مۇنداي يدەياعا «قازاقستاندا ۇلتارالىق تاتۋلىق ساقتاۋلى، جاڭا جوبا اكەلىپ ونى بۇزىپ الۋىمىز مۇمكىن!» دەپ قاۋىپتەنەتىن دە، «باعدارلاما مەملەكەتكە قوسىمشا جۇك پەن شىعىن تۇسىرەدى» دەپ اۋىرسىناتىن دا ادامداردىڭ تابىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەن كەرەمەت ناقىل بار، وسىدان وتىز جىل بۇرىن كسرو ىدىرايدى دەپ كىم ويلاعان، سول سياقتى وتىز جىلدان كەيىن ەلدىڭ ىشكى نە سىرتقى ساياساتى مەن ايماقتاعى گەوساياساتتىڭ قالاي قۇبىلاتىنىن كىم ءدوپ باسىپ بولجاپ بەرە الادى؟! ەشكىم دە! ەندەشە، «جاۋ جوق دەمە جار استىندا» دەگەندەي وسى باستان ەلدەگى كەمشىلىكتەردى جويىپ، تۇزەتۋگە كۇش سالۋ كەرەك، ىشكى ساياسات بەكەم بولسا عانا سىرتقى فاكتوردىڭ ەل تۇتاستىعىنا اسەر ەتۋى قيىن بولماق. ولاي بولسا، ەتنيكالىق انكلاۆتاردى «ەۆوليۋتسيالى تۇردە جويۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ» ارقىلى بولاشاقتى كەپىلدىككە الۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

مۇنداي ساياسات ەتنيكالىق انكلاۆتارعا عانا ەمەس، قازاق ۇلتى ءۇشىن دە پايدالى بولماق... جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى جۇرگىزىلگەن كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتى كەزىندە قازاق رۋلارىنىڭ وزدەرى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن وڭىردە وتىرىقتانىپ، تاريحي-گەوگرافيالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعاندىعى بەلگىلى. كەيىنىرەكتە ءبىراز ارالاسقانىمەن، ولار ءالى دە مۇرتى بۇزىلماعان كۇيدە وتىر، بۇل ۇلتتىڭ بىرتۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرۋدە. وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق 2011 جىلى بولعان جاڭاوزەندەگى جاعدايدان كەيىن ينتەرنەت فورۋمداردا سول ايماقتاعى نەگىزگى رۋ ادايلاردى «كىنالاعان» پىكىرلەردىڭ بەلەڭ العاندىعىن، رۋ-رۋعا بولىنۋشىلىكتىڭ ارتقانىن عالامتورداعى پىكىرتالاستاردى اقتارعان ادام كورە الادى. مۇنداي رۋلىق پسيحولوگيانىڭ اسا قاۋىپتى ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس، مۇنى قازاقتىڭ اراسىنا سىنا قاققىسى كەلگەن-كەز كەلگەن سىرتقى كۇشتىڭ پايدالانا كەتۋ ىقتيمالدىلىعى جوعارى. ەگەر سىرتقى كۇش رۋارالىق ارازدىقتى ورشىتسە ونسىزدا بەلگىلى ءبىر ايماققا شوعىرلانعان ولاردىڭ جىكتەلە كەتۋى قيىنعا سوقپايدى... ەندەشە، قازاق رۋلارىن دا جوعارىداعىداي تاسىلدەرمەن ارالاستىرۋعا كۇش سالعان ءجون بولار ەدى.

Abai.kz

سىلتەمەلەر ءتىزىمى

1.      ۆينوكۋروۆ ە.يۋ.، تەوريا انكلاۆوۆ. كالينينگراد، 2007. 49 ب.

2.      كتو ليدەر ۆ تسەنترالنوي ازي. // يندەكس بەزوپاسنوستي. №1/2010. http://uzbk.org/content/%D0%BA%D1%82%D0%BE (03.12.2012 17:35)

3.      Megoran N. The Border of Eternal Friendship? The politics and pain of nationalism and identity along the Uzbekistan-Kyrgyzstan Fergana Valley Boundary, 1999-2000. PhD thesis. Cambridge, 2002. 36-37 بب.

4.      Partial Truth and Selective Justice: The Aftermath of the June 2010 Violence in Kyrgyzstan.  Amnesty International. Amnesty International Publications 2010.

5.      ۆينوكۋروۆ ە.يۋ.، تەوريا انكلاۆوۆ. 224 ب.

6.      ۆينوكۋروۆ ە.يۋ.، تەوريا انكلاۆوۆ. 224 ب.

* يسپانياداعى ازاماتتىق سوعىس كەزەڭىندە گەنەرال فرانكو ءمادريدتى الاردا ءتورت كولوننا اسكەرىنەن بولەك وزدەرىنە بۇيرەگى بۇرعان قالا تۇرعىندارىنىڭ بەسىنشى كولوننا بولاتىنىن ايتادى. وسى وقيعامەن بايلانىستى ساياسي عىلىمداردا سىرتتاعى كۇشكە بۇيرەگى بۇراتىن ىشتەگى كۇشتى بىلدىرەتىن «بەسىنشى كولوننا» تەرمينى پايدا بولدى.