مىرزاحان بايبولوۆ. مۇحاڭنىڭ اپكەسى
ەرتەدە بەيبىت جاتقان ءبىر ەلگە تۇتقيىلدان جاۋ ءتيىپ، جۇرتتى قانعا بوكتىرىپتى. قاپىدا قالعان ەرازاماتتار اتقا قونىپ، ارپالىسىپ ءجۇرىپ، دۇشپان بەتىن قايتارعانداي بولعانىمەن، قارانيەتتىلەردىڭ قايتا شابار سىڭايى بايقالىپتى. سونداي قاپىلىستا ءالى بارلارى قاسكويلەردىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلماق نيەتپەن تۋعان توپىراقتان باز كەشتى دەيدى. اڭداۋسىزدا كەلگەن دۇشپانمەن ايقاستا ءوزى دە، تۇلپارى دا قاتتى جارادار بولعان ەلدىڭ باس باتىرى اياعىن اپىل-تاپىل باساتىن ءسابيىن الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، قاسىرەتتى مەكەننەن جونەي بەرگەنىندە، «كوكە، مەنى تاستاپ قايدا باراسىز؟!»- دەپ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا جەتكەن ءوز قارىنداسىنىڭ ءۇنىن ەستىپ، ەرiكسىز كىدىرسە كەرەك. كوپ ويلانارعا ۋاقىت تار، سوندا باتىر: «قاتىن - جولدا، بالا - بەلدە، ءتىرى بولساق جار قۇشىپ، ۇرپاق سۇيە بەرەرمىز. ال وزىڭدەي قارىنداس، ءبىر قۇرساقتان وربىگەن باۋىر ەندى قايدا ماعان،» - دەگەن توتەنشە شەشىممەن نارەستەسىن تاستاپ، قارىنداسىمەن بىرگە اجال تىرناعىنان سىتىلىپ شىققان دەسەدى...
باعزىدان جەتكەن بۇل باياننىڭ مازمۇنىن بايىپتاساق، اتانىڭ بەلىنەن جارالىپ، انا كوكىرەگىنەن ءنار الىپ وسەر ءاربىر پەندەنىڭ تىرشىلىگىنىڭ بۇتىندەي سيپاتى بىرگە تۋعان باۋىرىمەن ءماندى ەكەندىگىن اڭدايمىز.
ەرتەدە بەيبىت جاتقان ءبىر ەلگە تۇتقيىلدان جاۋ ءتيىپ، جۇرتتى قانعا بوكتىرىپتى. قاپىدا قالعان ەرازاماتتار اتقا قونىپ، ارپالىسىپ ءجۇرىپ، دۇشپان بەتىن قايتارعانداي بولعانىمەن، قارانيەتتىلەردىڭ قايتا شابار سىڭايى بايقالىپتى. سونداي قاپىلىستا ءالى بارلارى قاسكويلەردىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلماق نيەتپەن تۋعان توپىراقتان باز كەشتى دەيدى. اڭداۋسىزدا كەلگەن دۇشپانمەن ايقاستا ءوزى دە، تۇلپارى دا قاتتى جارادار بولعان ەلدىڭ باس باتىرى اياعىن اپىل-تاپىل باساتىن ءسابيىن الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، قاسىرەتتى مەكەننەن جونەي بەرگەنىندە، «كوكە، مەنى تاستاپ قايدا باراسىز؟!»- دەپ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا جەتكەن ءوز قارىنداسىنىڭ ءۇنىن ەستىپ، ەرiكسىز كىدىرسە كەرەك. كوپ ويلانارعا ۋاقىت تار، سوندا باتىر: «قاتىن - جولدا، بالا - بەلدە، ءتىرى بولساق جار قۇشىپ، ۇرپاق سۇيە بەرەرمىز. ال وزىڭدەي قارىنداس، ءبىر قۇرساقتان وربىگەن باۋىر ەندى قايدا ماعان،» - دەگەن توتەنشە شەشىممەن نارەستەسىن تاستاپ، قارىنداسىمەن بىرگە اجال تىرناعىنان سىتىلىپ شىققان دەسەدى...
باعزىدان جەتكەن بۇل باياننىڭ مازمۇنىن بايىپتاساق، اتانىڭ بەلىنەن جارالىپ، انا كوكىرەگىنەن ءنار الىپ وسەر ءاربىر پەندەنىڭ تىرشىلىگىنىڭ بۇتىندەي سيپاتى بىرگە تۋعان باۋىرىمەن ءماندى ەكەندىگىن اڭدايمىز.
سانالى عۇمىرىن قاراپايىم عانا داعدىمەن وتكەرىپ كەلە جاتسا دا، بار بولمىسىمەن ىزگىلىك قاينارى، دانالىق باستاۋى رەتىندە دارالانار انالار بار ومىردە. وسىناۋ اقشاشتى ءازيز انالاردىڭ بەل ورتاسىندا ەسىمى قۇرمەتپەن اتالاتىن جاننىڭ ءبىرى - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تولە بي اۋدانىنا قاراستى قاسقاسۋ اۋلىندا قوڭىر تىرلىك كەشىپ، ماۋەلى اعاشتاي ءوسىپ-وركەندەپ وتىرعان ىزەت اجەمىز.
تورقالى توقساننان اسىپ، شوبەرەلەرىنىڭ الاقانىنان ماي جالاپ، باقىت قۇشاعىندا وتىرعان اجەمىزدىڭ ابىروي بيىگىندە مەرەيىن شالقىتار باستى قازىناسى - حالقىمىزدىڭ الەم مويىنداعان ارقالى اقىنى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاۋگەر ازامات، دارابوز دارىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ ارقاسۇيەر ءھام ەركەلەر اپكەسى بولعاندىعىندا دەر ەدىك.
راس، ۇلتىمىزعا دەگەن ەرەسەن ماحابباتى مەن پوەزياداعى دۇلدۇلدىگىنىڭ، قيىن كۇندەردە اتوي سالار قايراتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا وراسان اتاق-ابىروي كوگىنە ورلەسە دە، تيىسىنشە جولىن شيىرلاعان سان پەندەشىلىك وتكەلدەرىنەن، حالىق تاعدىرى ءۇشىن تارتار اۋىر ازاپتاردان تالدىرماي، قاجىتپاي وتكەرىپ كەلە جاتقان راببىمىزدان ءناسىپ بولعان تىلسىم دا الەۋەتتى كۇشتىڭ ءبىر پاراسى وسىناۋ ىزەت اجەمىز بەن مۇحتار اعامىزدىڭ ايرىقشا بەكىسكەن باۋىرمالدىق تۇيسىكتەرىندە جاتىر دەپ باعامداۋعا ابدەن بولادى.
ارداقتى اعانىڭ اياۋلى اپكەسىنىڭ شاڭىراعىندا قونا جاتىپ، كوڭىل كومبەسىنىڭ تەكشەلەرىندە قاتتالعان، بۇگىندە التىننان دا قادىرلى ەستەلىك اڭگىمەلەرگە دەن قويعاندا بال تاتىعان تىرلىگىنەن گورى كەرمەك ءدامىن ءجيى توسقان كۇردەلى تاعدىرلى اۋلەتتىڭ شەجىرەلى تاريحىنا ءبىرشاما بويلاپ، مۇحتارتانۋدىڭ جاڭا بەتتەرى اشىلدى ءبىز ءۇشىن.
وتكەن عاسىرداعى كىسى قولىمەن جاسالعان نەبىر زوبالاڭدار بۇل اۋلەتكە دە اۋىرتپالىق جۇگىن از ارتپاپتى. ونىڭ ۇستىنە قۇدايسىز قوعام ورناتقان دىنسىزدەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعاندا ءىلىمنىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ، ەسكىشە ساۋاتتانعان، شاريعاتتى بەرىك ۇستانىپ، شاكىرت تاربيەلەگەن شاحان اتامىزدىڭ جايى قايدان وڭا قويسىن؟ سوندىقتان دا اقىلسىز باستاردىڭ ارسىز قولدارىمەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قامشى بەيبىت ءومىردى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىرعان. وسى كۇنگى وتىرار اۋدانىنا قاراستى شىلىك اۋلىنداعى قۇتتى مەكەن اتاجۇرتتان ىرگە كوتەرىپ، جىلى ورىندى سۋىتۋعا وسىنداي وسپادارلىقتار سەبەپ بولسا كەرەك. بۇدان كەيىنگى ءبىرشاما ۋاقىت قونىس ەتكەن مەكەن شىمكەنتتىڭ ىرگەسىندەگى قاراتوبە بولىپتى.
ىزەت اجەمىزدىڭ ايتۋىنشا شاحان اتامىزدىڭ الدىندا جاس بالالار القاقوتان وتىرىپ، قاديمشە ساۋات اشادى ەكەن. اكەسى بالا وقىتقاندا اپپاق كيىنىپ، اق سالدە ورانىپ الاتىن بولسا كەرەك، قولىنا ۇزىن شىبىق ۇستاپ، ونىسىمەن مۇدىرگەن بالانىڭ باسىنان جاي عانا ءتۇرتىپ قويار ەكەن جارىقتىق. تابيعاتىنان جۇمساق اتامىز بۇدان ارتىققا بارىپ، شاكىرتتەرگە قول جۇمساپ، مارتەبەلى ءدىن يەلەرىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرمەپتى.
شاحان اتامىزدىڭ قودار، ءشامشى ەسىمدى اعالارى بولىپتى. اكەلەرى دوسبولدان ەرتە ايىرىلعانىمەن ەكى اعاسى ىنىلەرىن تۇرمىس اۋىرتپالىقتارىنا كوپ الاڭداتپاستان تەك ءىلىم جاۋھارلارىن جيناۋىنا مول مۇمكىندىك تۋدىرىپتى. قوس اعاسىنىڭ نەگىزگى كاسىبى تۇيە اسىراپ، كەرۋەن جۇرگىزۋ بولسا كەرەك، ياعني تۇيەمەن جۇك تاسىپ كۇنەلتىپتى. شارۋاقور اعايىندىلار وزەن جاعاسىنا قاۋىن ەگىپ، ونىڭ قاعىن وزبەكتەرگە ساتىپ، تالعاجاۋ ەتكەن كەزدەرى دە بولعان ەكەن.
- قاراتوبەدە وتىرعانىمىزدا قودار اتام تۇيەگە تۇز ارتىپ كەلەتىن،-دەيدى اجەمىز جادىندا قالعان جايلاردى جاڭعىرتىپ.
شاحان اتامىز العاشقى جارى ۇلجان باپىشقىزىنان شامامەن 5-6 پەرزەنت كورگەنىمەن جاستايلارىنان بەرگەن قۇداي ءوزى الىپ، ىزەت اجەمىز جالقى قالىپتى. تەك ءابىلدا دەگەن باۋىرى عانا ەسىندە ەكەنىن اڭگىمەلەيدى اجەمىز بۋالدىر ساعىم اراسىندا قالعان بالعىن شاعىن ويعا الا وتىرىپ.
ەلگە تىرەك بولار سانسىز عازيز ەرلەردىڭ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىندىرعان سۇرقاي زاماننىڭ شولاق بەلسەندىلەرى اقىرى شاحان دوسبولۇلىن دىندارلىعى ءۇشىن سوتتاپ، قاراعاندىعا جەر اۋدارادى. بۇل ىزەت اجەنىڭ 7 جاستاعى كەزى ەكەن. سولايىنشا ءبىر اۋلەتتىڭ وزىنە ءتان ىرعاقتى تىرشىلىگىنىڭ ماعىناسى كەتەدى. قوس اعاسى قودار مەن ءشامشى اندىجانعا تۇيەلەرىمەن جان ساۋعالايدى. وكىنىشكە وراي، ول كىسىلەردىڭ تالقانى سول جەردە تاۋسىلىپ، سۇيەكتەرى سوندا قالىپتى.
دۇنيە-مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ، باستارىنا قاراتاۋداي قايعى ورناعان شاقتا شاحان اتامىزدىڭ ءىلىمىن كەڭەيتىپ، رۋحاني ازىق بولعان قىزىل، كوك مۇقابالى قالىڭ كىتاپتارىن 4-5 جاشىككە سالىپ، جيناۋلى تەزەكتىڭ اراسىنا جاسىرادى. كەيىننەن زامان تىنشىعاندا سول كىتاپتاردىڭ بىردە بىرەۋىن ساقتاپ قالا الماپپىز-اۋ دەپ وكىنىشىن ايتىپ وتىرار ەكەن اناسى ۇلجان.
قاراتوبەدە تۇرعاندارىندا ءبىر قوجا كىسى كورشىسى بوپ، اكەسىمەن جاقىن ارالاسسا كەرەك. سول ءبىر كۇنى:
- ىزەتپىسىڭ!؟ وي، اينالايىن-اي، اكەڭ دارحان مىنەزدى مومىن ادام ەدى...-دەپ باسىنان مەيىرلەنە سيپاپ، ايدالىپ كەتكەن دوسىن ەسكە الىپتى. سوندا اكەسىن كورگەندەي، جۇرەگى ەزىلە جىلاپ، الگى كىسىنىڭ سوڭىنان قالماي كۇنى بويى ىلەسىپ ءجۇرىپتى.
قاراعاندى تۇرمەسىنە 3 جىلعا جابىلعان شاحان اتامىزدىڭ وتىرعان اباقتىسىنىڭ ەسىگى اللانىڭ قۇدىرەتىمەن وزدىگىنەن اشىلىپ قالاتىنعا ۇقسايدى. قاراۋىلدار جازعىرىپ ۇرىسقاندا ول كىسى ءوز تاراپىنان ەشتەڭە ىستەمەيتىنىن مالىمدەيدى ەكەن. سولاي جۇرگەندە سوتتالعانداردىڭ ءبىرى بۇل كىسىنىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن، دۇعاسىنىڭ دارمەنى كۇشتى ءدىندار ەكەنىن تۇرمە باسشىلارىنا ايتادى. سول شاقتا تۇرمەباستىقتىڭ ايەلى بەلگىسىز اۋرۋمەن اۋىراتىن بولسا كەرەك. قىلشا موينىن تالشا قيار قاتاڭ ساياسات قانشا جەردەن قىسپاققا الىپ، دىننەن بەزىنسە دە، الگى باسشى جانى قىسىلعاندا شاحان اتامىزدى تۇندەلەتىپ جاسىرىپ اپارىپ، ناۋقاس جۇبايىنا دەم سالدىرتادى ەكەن. جاراتۋشىنىڭ جەبەۋىمەن دۇعاسىنىڭ شيپاسى دارىپ، ايەل دەرتىنەن ايىعىپتى. بۇل جايت شاحان اتامىزدىڭ جازا مەرزىمىن قىسقارتىپ، ءبىر جارىم جىلدا ەلگە ورالۋىنا سەپ بولىپتى.
ەركىندىگىنەن ايىرعان قاپاستان ورالعاسىن شاحان اتامىز ۇمسىن ايتبايقىزىمەن تاعدىر قوسادى. ورايى كەلگەندە تۇرمىستاعى قىزى ىزەتتىڭ اۋلى قاسقاسۋعا قونىس اۋدارادى. بۇل شاق ءسابي مۇحتاردىڭ جاسىنا تولماعان كەزى ەكەن. اۋەلدە نارەستەلەرىنىڭ شەتىنەۋى تيىلماستان قام كوڭىلدىڭ كەنەۋى كەتە بەرىپتى. سوندا ءوزى ءدىندار اتامىز اللاعا جالبارىنىپ، اۋليەلەرگە زيارات ەتىپ، پەرزەنتتەرىنە اماندىق تىلەپتى. جۇبايىنىڭ باسىنان «ءناپ بولسىن!»، «ءناپ بولسىن!» دەپ اقشا اينالدىرىپ، ونىسىن كەمباعالدارعا تاراتادى ەكەن. تىلەپ ءجۇرىپ كورگەن بالالارىنىڭ ءبىرى ماحامبەت 7 جاسىندا جازاتايىم مەرتىگىپ، كوز جۇمادى دا، ۇمسىن اجەمىز كوتەرگەن 13 قۇرساقتان جالعىز مۇحتارى عانا امان قالادى. سولاي بولعاندىقتان دا ءسابي مۇحتار اۋىرا قالسا، شاحان اتامىزدىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلىپ، بوبەگىنىڭ ۇستىنە تۇسە قالىپ وبەكتەپ، موينىنا ءتاسپىسىن سالىپ، قاشان دەرتىنەن ايىققانشا حاق تاڭىرگە سىيىنۋمەن بولادى ەكەن. كەيىننەن اتاعىن الەمگە جايار ۇلىنا دەگەن اكە ماحابباتى وسىنداي ايرىقشا قۋاتقا يە بولسا كەرەك.
قىزىنا كىتاپ اشىپ، ىزەت دەپ ات قويعان كوكىرەك كوزى وياۋ اتامىز سول كەزەڭدە جارىققا شىعىپ، ولمەس داڭققا كەنەلگەن م.اۋەزوۆتىڭ «ابايىن» وقىپ، جازۋشى تالانتىنا سۇيسىنىسپەن دۇنيەگە كەلگەن ۇلىنا مۇحتار دەپ زاڭعار قالامگەر ەسىمىن بەرىپتى. بۇل شاحان اتامىزدىڭ جاڭا زامان تىرشىلىگىنىڭ دە كۇرەتامىرىن ءدوپ باسىپ، وزىندىك ءۇن قوسا بىلگەن وزگەشە تۇيسىك يەسى بولعاندىعىنا زور ايعاق.
جۇرت ءىلىمى ءۇشىن قۇرمەتتەپ، «ساقى مولدا» دەپ اتايتىن شاحان اتامىزدىڭ ەڭ قاتتى ءسوزى «باتشاعار» بولىپتى. جارىقتىق ۇيىنە كەلگەن كىسى ءدام تاتپاي اتتانسا، زايىبىنا رەنجيدى ەكەن. كۇش اتاسى قاجىمۇحان قاسقاسۋعا ىزدەپ كەلگەنىندە ساۋىن ەتىپ وتىرعان جالعىز ەشكىسىن سويىپ، الىپ ادامعا قوناقاسى بەرگەن اكە جومارتتىعى مەن وسى ارەكەتكە تيتتەي دە قاباق شىتپاعان انا پەيىلى مۇحاڭنىڭ بۇكىل عۇمىرىنا ميراس بولعان. ومىرىندە شىنايى ۇستانىپ، جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەن شەكاراسىز جومارتتىق اقىن اعامىزدىڭ تىرشىلىك سالتىنىڭ التىن دىڭگەكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىنە سان رەت كۋا بوپ، سۇيسىنگەن ەل رياسىز.
اقشاشتى انا اقتارعان جانە ءبىر سىر، جاراتۋشىدان قاسيەت دارىپ، ءدىننىڭ سارا جولىن ۇستانعان شاحان اتامىزدا جىر الىبى جامبىل بابامىزدىڭ قىزىل جولبارىسى، كەمپىربايدىڭ كوكالا ۇيرەگى سىندى ءداۋ قارا كىسى بەينەسىندەگى ءپىرى بولىپتى. كيەلى ءپىر تۇيە يەسىمەن ەگەسكە تۇسە كەتەتىندىكتەن بۇل كىسى وركەشتى تۇلىككە اياق ارتپايدى ەكەن. ءبىر جولى تاشكەنتكە بارىپ كەلە جاتقانىندا تۇيەلى كىسىمەن سەرىك بولسا كەرەك. سوندا الگى ادام اتامىزدىڭ جاياۋ قالپىنا جانى اشىدى ما، قىشتاپ قويماي، تۇيەسىنە مىنگىزىپتى. وسى ءسات ەكى ءپىر تايتالاسقا تۇسە قالعاندا جانۋاردىڭ يەسى بەل الىپ كەتىپ، ءدىندار اتامىز مۇرتتاي ۇشىپتى دا، دەرتكە دۋشار بوپ، ءبىرشاما ۋاقىت بەيمازا كۇيدە ءجۇرىپتى.
مۇحتار اعامىز دەنساۋلىعىن، جاعدايىن سۇراعان ادامدارعا: «شۇكىر، ۇشەۋدەن كەيىن، بىرەۋدەن ىلگەرى ءجۇرىپ جاتىرمىز،» - دەپ جاۋاپ بەرەدى. قاشان دا قاراپايىمدىلىعىنان تانبايتىن اقىن مىنەزىنىڭ كوركەم قالىپتاسۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرىندا اسىل ءدىنىمىز يسلامنىڭ كىسىنى كەمەل ەتەر قۇندىلىقتارىنا بەرىك بايلانعان اكە ونەگەسى جاتىر دەپ توقتام جاساي الامىز. ياعني جۇمىرباستى پەندە شىن كەمەلدىككە قول جەتكىزگەن سايىن ءوزىنىڭ ءبارىبىر پەندە ەكەندىگىن تاني تۇسەدى. مۇنى ۇلتىمىزدىڭ «توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالدى»، «ءبىر كەم دۇنيە» دەگەن بايلامدارىنان دا كورە الامىز. توقەتەرى، بۇل كۇندە حالىقتىڭ زور قوشامەتى مەن ىستىق ىقىلاستى ماحابباتىنا ارقاۋ بولىپ وتىرعان قاراپايىمدىلىقتىڭ تۇپنەگىزى اكە تاعىلىمىنىڭ اسا ماندىلىگىندە دەر ەدىك.
بۇعان ساباقتاس، «كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان، بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان،» - دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، مۇحاڭنىڭ بوق دۇنيە ءۇشىن ارىن دا قولىن دا بىلعاماعان مۇنتازداي تازالىعى ءاردايىم ازاماتتىق، اقىندىق ءۇنىن اسقاقتاتا تۇسەر بولسا، وسىناۋ كىرشىكسىزدىكتىڭ قاينار كوز، تۇما باستاۋى اكە پاكتىگىنەن ءنار الادى دەگەن پايىمداماعا تابان تىرەۋگە ابدەن بولادى.
بالكي، بالاپانىنىڭ قاسىندا كوپ جۇرە الماسىن سەزگەنى بولار، بولاشاق اقىننىڭ اكەسى كوكەيىندەگى سان كورىكتى ويلاردى، ايتقان كەزدە كونەكوز قاريالاردىڭ ساقالىنان جاسىن سورعالاتار قيسسا-داستاندار مەن وتىراردى قاھارماندىقپەن قورعاعان قايىرحان بابا باستاعان باھادۇرلەر ەرلىگىن بالا مۇحتاردى تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، جادىنا سىڭىرۋدەن جالىقپاپتى.
تۇيسىگى الداماعان ەكەن، بالعىن مۇحتار 9 جاسقا جەتكەندە شاحان اتامىز دۇنيە سالىپ، ۇمسىن انا جەسىر، بۇعاناسى قاتپاعان جاس مۇحتار جەتىم قالادى. سولايىنشا اقيىق اقىننىڭ اۋىر تاعدىرىنىڭ العاشقى كۇندەرى باستالادى. اسقارتاۋ اكەدەن ايىرىلعان سوڭ ۇمسىن اجەمىزدىڭ اعاسى، مۇحاڭنىڭ ناعاشىسى ىسقاق اقساقال قارىنداسى مەن جيەنىن شىمكەنت قالاسىنىڭ ماڭىنداعى «جۇلدىز» كولحوزىنا كوشىرىپ الىپ، ءوز قامقور بەيىلىنىڭ شۋاعىنا بولەيدى.
«اقىن بولۋ ءوز ەركىڭ، ازامات بولۋ پارىزىڭ» قاعيداسىن ءومىرى مەن ونەرىندە شەبەر شەندەستىرە بىلگەن مۇحاڭ اسقاق ادامگەرشىلىك تاعىلىمدامالارىن تانىپ، قانات قاتايتۋدا ناعاشىسىنىڭ ايرىقشا ءرول ويناعانىن ايتۋدان جالىققان ەمەس.
ىزەت اجەمىز 1940 جىلى قاسقاسۋلىق وسكەنباي تۇرعىنۇلىنا تۇرمىسقا شىعادى. اتامىزدان سەگىز قۇرساق كوتەرگەن بولسا ونىڭ ەكەۋى - تالاپ پەن باعيلاسى ءسابي كۇندەرىندە قارا جەر قۇشاعىنا ەنىپتى. وسكەنباي اقساقال جىلقى، قوي باعىپ قاراپايىم ءومىر ءسۇرىپ، 1980 جىلى باقيعا وزىپتى.
بوبەگىنىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە ماڭدايىما قادالسىن دەپ، ءسابي ءۇشىن جان پيدالىققا بارار انا جۇرەگىن السىرەتكەن قيىن حال ورناپتى 2005 جىلى بۇل شاڭىراققا. قىرىقتىڭ بەسەۋىنە كەلگەن ءسۇت كەنجەسى ەسەنبايى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرماستان باقيعا اتتانىپ كەتە بارىپتى. وسى جايدى ايتقاندا ىزەت اجەمىز مەيىلىنشە بوساپ كەتەدى. ونسىز دا تەپەرىشىن از كورسەتپەگەن تاعدىردىڭ بۇل سىنى اجەمىزدىڭ قارت جۇرەگىن ءالى كۇنگە سىزداتادى.
ۇلىنىڭ اتجالىن تارتىپ مىنگەن ازامات بوپ، عالام نازارىن اۋدارعان قۋاتتى دا قۇنارلى ويلارعا تۇنعان شىعارمالار تۋدىرعان قالامگەرلىك، ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەندە ازاماتتىق اسقاق ۇنىمەن كوتەرىلەر قايراتكەرلىك بيىكتەردى باعىندىرعاندىعىن كورۋ شاحان اتامىزعا بۇيىرماعانىمەن بۇل كەمەردەن اسار قۋانىش ۇمسىن اجەمىزگە ءناسىپ بولىپتى. ول كىسى 84 جاسىندا، مۇحاڭ باۋىرلاس قىرعىز ەلىندە ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىندە، 1994 جىلى اللانىڭ امانات جانىن تاپسىرادى. ودان بەرگى مۇحاڭ كوتەرىلگەن بيىكتەردىڭ كۋاسى ءارى سۇيەنىشى بوپ كەلە جاتقان وسى ىزەت اجەمىز.
مۇحتار اعا اياۋلى اناسىن قاستەرلەپ ەلگە جەتكىزىپ، قاسقاسۋدان ماڭگى مەكەن بۇيىرعان اكەسىنىڭ جانىنا ارۋلاپ قويادى. كوزكورگەندەر اقىن اناسىنىڭ دا وزگەشە جان، ىزگى قاسيەتكە كەمەل كىسى بولعاندىعىن اڭگىمەلەيدى.
جارىقتىقتىڭ قىزىقتى مىنەزدەرى دە بولسا كەرەك. مۇحاڭمەن بىرگە وقىعان جيەنى، ىزەت اجەمىزدىڭ تۇڭعىشى امانباي اعامىز دومبىرانى جاقسى شەرتەدى. ۇمسىن اجەمىز ابەكەڭنىڭ قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن ناشىنە كەلتىرە ورىنداعاندارىن كوكەيىنە ءتۇيىپ السا كەرەك-ءتى. ءبىر رەتتە تەلەديداردان داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ كۇيلەرى ورىندالىپ جاتقاندا ۇلكەن كىسى: «امانبايدىڭ كۇيىن بەرىپ جاتىر،» - دەپ، زەيىن قويا تىڭداپ، كۇلكىگە كەنەلتسە كەرەك. مۇحاڭ اتىراۋدان الىپ كەلگەن بەكىرە بالىقتىڭ ۋىلدىرىعىن كورشىلەرگە تاراتىپ جىبەرەتىنى دە ەرەكشە ءبىر قىزعىلىقتى جايت.
توقساننىڭ تورىنە وزعان وسىناۋ جاسىندا ىزەت اجەمىز التى پەرزەنتىنەن 26 نەمەرە، 46 شوبەرە ءسۇيىپ، قىزىعىن كورۋدە. دەنساۋلىعى كەيدە سىر بەرىپ، ناۋقاس تيتىقتاتسا دا، جان دەگەندە جالعىز باۋىرى مۇحتارىنىڭ اماندىعىن ءوز جانىنان دا ارتىق ويلاپ، تىلەۋقورلىق ايلاسىمەن ءىنىسىنىڭ ۇلتتىڭ جانى - ءتىل تاعدىرى ءۇشىن اتقارىپ جۇرگەن قىرۋار ىستەرىنە بەرەكەلى ناتيجە مەن ابىرويلى جەڭىس تىلەۋدەن استە جاڭىلعان ەمەس. وسى ورايدا اجەمىزدىڭ قىزى، اقىن اعامىزدىڭ جيەنى قالامپىر اپكەمىزدىڭ قاي كەزدە بولماسىن اناسىنىڭ جاعدايىن جاساپ، مۇحاڭنىڭ شىن تىلەكشىسى رەتىندە كوكەلەپ شىر-پىر بوپ جۇرەر بەلسەندى ارەكەتىنە، رياسىز كوڭىلىنە تانتىلىگىمىزدى ايتا كەتكەن ابزال.
سونىمەن قاتار، تىرلىگىندە ۇلكەن ۇيدە قالىپ، قاراشاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرعان مارقۇم ەسەنباي اعامىزدىڭ جۇبايى قالامقاس جەڭگەمىزگە حالقىمىزدىڭ اياق-قولىن جىلى سۋعا مالىپ وتىر دەيتىنىندەي، ەنەسىنە قىزمەت جاساپ، قاس-قاباعىن باعىپ وتىرعاندىعى ءۇشىن دە ىزەت اجەمىز رازى. كەنجەسىنىڭ تۇياقتارى باقىتجان مەن باعلاننىڭ قىزىعىن كورۋدى باتاسىنا قوسۋمەن كەلەدى ءدايىم.
ال، اجەمىزدىڭ ەكىنشى ۇلى سەرىكباي اعامىزدان كورگەن نەمەرەسى ەركىنبەكتىڭ مۇحتار اعامىزدىڭ جانىندا ءجۇرىپ، تۋىسقاندىق بايلانىستى بىلاي قويعاندا ءمانىسى ەرەك رۋحتاس، قاناتتاس ءىنى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، قىزمەتىنە جاراپ جۇرگەندىگى وزگەشە سۇيىنتەر ءىس.
- ءىنىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟-دەگەن ساۋالعا ىزەت شاحانقىزى:
- اكەمىزدىڭ اتىن الەمگە جايدى، سونىسىنا ريزامىن! - دەپ جاۋاپ قاتادى ءاردايىم.
ەلۋ جاسقا تولعانىن مەرەكەلەۋگە كەلگەنىندە مۇحاڭنىڭ الدىنان وتىرارلىق ءۇش بىردەي اق كيمەشەكتى انا شىعىپ، كيەلى وتىرار جەرىنىڭ توپىراعى سالىنعان بويتۇماردى موينىنا تاعادى. وعان دەيىن دە كەيىن دە قانشاما ابىرويعا كەنەلىپ، دابىسى كۇشتى سىيلىقتاردى ەنشىلەسە دە، ەشبىرى الگى انالار اسپەتتەپ ازىرلەپ، موينىنا ىلگەن بويتۇمارداي مازمۇن مەن سالماققا يە بولماعاندىعىن ايگىلەيدى اعامىز.
سول سىقىلدى ىزەت اجەمىزدىڭ الگىندەي قاراپايىم عانا ايتىلار رازىلىعى دا ءورىمى وزگەشە مويىنداۋ دەپ بىلەمىز.
مۇحاڭ ءۇشىن بۇدان ارتىق باعا بولماس ءسىرا-دا!
«سەن باردا سۇيەۋلى ەدى ارقام جارعا-اي» دەپ، بابالارىمىز ايتقانداي، ءبىرىن ءبىرى تاۋداي تايانىش كورەتىن اپكە مەن ءىنىنىڭ كەزدەسكەندەگى ءھام قوشتاسقانداعى ەرەسەن ەمىرەنىستەرىنە تولقىماي، تەبىرەنبەي تۇرا المايسىز.
وتكەن 2012 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا مۇحتار شاحانۇلىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسى وڭتۇستىك ولكەسىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. تۇعىرلى تۇلعا جاستىعىنىڭ كۋاسى - تولە بي اۋدانى مەن كىندىك قانى تامعان وتىرار اۋدانىن دۇبىرلەتكەن توي، شىمكەنتتەگى جۇمات شانين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا تۇيىندەلدى.
جەتپىس جاسقا اسا زور ابىرويمەن جەتىپ وتىرعان اقيىق اقىننىڭ الداسپان جىرلارى جيىلعان جۇرتشىلىقتىڭ نامىسىن جانىپ، سىرلى سازدى اۋەندەرى ونەر سۇيەر قاۋىمنىڭ مەيىرىن قاندىردى.
شىعارماشىلىق كەش يەسى ءوز كەزەگىندە جاقۇت جىرلارىن شابىتتانا وقىپ، كەستەلى ءسوز ءوردى. الاقانىنا سالىپ وتىرعان حالقىنىڭ قۇرمەتىنە العىسىن جاۋدىرىپ، مەرەيتويىن ۇتىمدى ۇيىمداستىرعان ەل ازاماتتارىنا ريزاشىلىعىن جەتكىزدى.
مۇحتار اعا ساحنادا سويلەپ تۇرىپ، ءبىر ساتكە كوپشىلىكتىڭ نازارىن الدىڭعى قاتاردا وتىرعان اپكەسى ىزەت اجەمىزگە بۇردى.
مەرەيىنە مەرەي قوسىپ، مارتەبەلى مەرەكەنىڭ ءتورىن تولتىرىپ وتىرعان جان باۋىرىنىڭ اماندىعىنا شۇكىرشىلىك ەتكەن مۇحاڭ:
- اپكە، ورنىڭىزدان ءبىر كوتەرىلىپ قويىڭىزشى، - دەدى.
وسى شاقتا ىزەت اجە جۇرتشىلىقتىڭ ۇلكەن قوشامەتىمەن ورنىنان كوتەرىلدى. ءبىز اجەيگە جاقىن وتىرعاندىقتان، قولتىعىنان دەمەپ، سۇيەمەلدەدىك.
اجەمىز ساحناعا تاقاپ بارىپ، ءيىلىپ تۇرعان ءىنىسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، قالامپىر اپكەمىزدىڭ اقىلىمەن الدىن الا ازىرلەنگەن گۇل شوعىن تابىستادى. تابىستاي تۇرىپ: «اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى...» - دەپ ەمىرەندى.
بۇل مەزەتتە زالدا وتىرعان كورەرمەننىڭ بارلىعىن دا ىستىق ءبىر ىڭكار سەزىم باۋراپ الدى. الاقاندار قىزعانشا قول سوعىلىپ، جانارلارعا جاس ءۇيىرىلدى.
وسىلايشا، كوڭىلى ءىرىپ، كوزىنە جاس ىركىپ، الپىس ەكى تامىرى ءيىپ، ەلجىرەپ جالعىز تايانىشى ءىنىسىنىڭ ساۋلىعى ءۇشىن ءتاڭىردىڭ قىراعى قاپەرىنە ىلكىمدى تىلەكتەرىن باعىشتاپ وتىراتىن اق جاۋلىعىنداي اپپاق ارلى انا قارەكەتى كىم كىمدەرگە دە سونى نۇسقا، يگى ۇلگى.
راسىندا بۇل كۇندەردە اناسىنىڭ ومىراۋىن بىرگە ەمگەن باۋىرلاردىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى موينىنا جۇكتەپ، اجالىنا سەبەپكەر بوپ جاتقان جاعداياتتارعا، وكىنىشكە وراي، ەتىمىز ءولىپ كەتكەندەي. وسىنداي تاسباۋىرلار تۋىنداتار كەسىرلى ارەكەتتەردىڭ تامىرىن قيار ونەگەلى ىستەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە بىزدەر ايشىقتاپ وتىرعان ىزەت اجەمىز بەن مۇحتار اعامىزدىڭ اراسىنداعى قارا تاستىڭ ءوزىن بالقىتارداي ىستىق تا دارمەندى باۋىرلاستىق سەزىمدەرى زور ساباق، كادەگە مولىنان اسار تاعىلىم.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن جاساي كەلە، وسى ماقالامىزدىڭ ونەبويىندا ەسىمدەرى اتالعان مارقۇمداردىڭ يماندارىنا سالامات تىلەي وتىرىپ، قابىلەتىمىز كەمشىن سوعىپ، ءبازبىر دەرەكتەردى بۇرىس ءھام سولعىن بايانداعانداي بولساق، رۋحتارى الدىندا مىڭ تاعزىم ەتىپ، كەشىرىم وتىنەمىز. قولعا قالام الۋداعى باستى ماقساتىمىز حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ورەنجۇيرىك مۇحتار شاحانۇلىنىڭ ۇلى ىرگەسىنىڭ سىر-سيپاتىنىڭ ءبىر ۇزىگىن الىمىزشە ەلگە ماشھۇرلەۋ جانە دە ءتىرى شەجىرە ىزەت اجەمىزدىڭ كوكەيىندەگى كوپ اسىلدى سول قالپىنشا ءسىڭىرىپ، اق پاراققا حاتتاپ الۋ بولعاندىعىن ايتا كەتكەن ءجون.
مۇحتار اعانىڭ جەر جانناتىندەي كورىكتى قاسقاسۋعا شالدىققانداي بوپ كەلىپ، جۇپارىن جۇتىپ، بال قىمىزىن تاتىپ، ەڭ باستىسى توپىراعىندا دامىلداپ جاتقان اتا-اناسىنا دۇعا باعىشتاپ، كوزدەرىندەي بولىپ وتىرعان اپكەسىنىڭ ەسەندىگىن كورىپ، قۇلجاداي بيىكتەپ، قىرانداي قايراتتانىپ اتتانىپ جاتۋلارىنىڭ كۋاگەرى بوپ ءجۇرمىز.
«كىسى - كوڭىلدىڭ پەرزەنتى» دەمەكشى، مۇحاڭنىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسپەگەي، الدىنداعى قاراسى - اپكەسى ىزەت اجەمىزدىڭ قۋاتى كەمىمەگەي، قوس باۋىردىڭ ىستىق قاۋىشۋلارى ماڭگى سالتانات قۇرعاي دەگەن ءتاتتى تىلەك بار كەۋدەمىزدە!
Abai.kz
