ابىلاي شىن مانىندە جالپى قازاقتىڭ حانى بولىپ سايلانعانىمەن تۇتاستاي بيلىك جۇرگىزە المادى، ونىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە  بولدى. كىشى ءجۇز قازاقتارى ءوز الدىنا حاندىق بيلىك جۇرگىزسە، ۇلى جۇزدە تولە ءبيدىڭ بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ باسقارعانى ءمالىم. ال ورتا جۇزگە ابىلاي حاننىڭ بيلىگى ءجۇردى. سونىمەن قازاق جەرىندە ەل ءبىر ورتالىققا باعىنىپ، بيلىكتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋعا قول جەتكىزە المادى. سونىڭ سالدارىنان جوڭعارلاردى، قالماقتاردى جەڭگەنىمىزبەن ىشكى قايشىلىقتى، ءبىر حانعا باعىنۋ جولىنداعى كەدەرگىنى جەڭە المادىق.

ابىلاي شىن مانىندە جالپى قازاقتىڭ حانى بولىپ سايلانعانىمەن تۇتاستاي بيلىك جۇرگىزە المادى، ونىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە  بولدى. كىشى ءجۇز قازاقتارى ءوز الدىنا حاندىق بيلىك جۇرگىزسە، ۇلى جۇزدە تولە ءبيدىڭ بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ باسقارعانى ءمالىم. ال ورتا جۇزگە ابىلاي حاننىڭ بيلىگى ءجۇردى. سونىمەن قازاق جەرىندە ەل ءبىر ورتالىققا باعىنىپ، بيلىكتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋعا قول جەتكىزە المادى. سونىڭ سالدارىنان جوڭعارلاردى، قالماقتاردى جەڭگەنىمىزبەن ىشكى قايشىلىقتى، ءبىر حانعا باعىنۋ جولىنداعى كەدەرگىنى جەڭە المادىق.

جەكە حانداردىڭ دەربەس بيلىككە ۇمتىلۋى - اقىرى قازاق حالقىنىڭ بولشەكتەنۋىنە ءماجبۇر ەتتى. ابىلايدىڭ ۇلى ارمانى - جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاق ەلىن ازات ەتىپ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، جەرىن، اتا قونىسىن قورعاپ قالۋ بولاتىن. ول ارمانىن، ماقساتىن، ءىس جۇزىندە كۇرەسپەنەن ورنىقتىردى. الايدا ىشكى الاۋىزدىق ونىڭ قازاق حالقىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت ەتسەم دەگەن ۇلى ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا الاپات كەدەرگى بولدى. قازاق ەلىندەگى وسى جاعدايدى رەسەي پاتشالىعى مۇقيات باعامداپ ەلىمىزبەن دوستىق، ساۋدا - ساتتىق ءتارىزدى قارىم - قاتىناس ورناتۋعا نەگىزدەلگەن كەلىسىمدەرى مەن  سىرتقى ەلدەردەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا كەپىل بولعان شارتتارىنان اۋىتقىپ، وزدەرىنىڭ «قۇيتىرقى» ارەكەتتەرى ارقىلى 130 جىلدىڭ ىشىندە، قازاق حالقىن رەسەي پاتشالىعىنا باعىنىشتى ەل، ال جەرىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مەنشىگىنە اينالدىرىپ جىبەردى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە، قازاق ەلى وزىندىك مەملەكەتتىگىنەن دە ءبىرجولا ايىرىلىپ قالعاندىعىن دا كەش ءتۇسىنىپ قالدى. بۇل قازاق ەلىنىڭ قۇقىن حالىقارالىق قاتىناستا رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان ورەسكەل بۇزىلعاندىعى بولىپ تابىلادى. پاتشا ۇكىمەتى ەشقانداي دا قازاق حالقىنىڭ كەلىسىمىنسىز، وزدەرىنە ىڭعايلى ساياساتتى جۇرگىزۋمەن كەلدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىن دە، سونان كەيىن دە كوپتەگەن ەركىندىككە ۇمتىلعان كوتەرىلىستەرى بولعاندىعىن بىلەمىز.

ال پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىندە قالىپتاسقان ءداستۇرلى بيلىك جۇيەسىن مۇلدەم جويىپ جىبەرگەن كەزدە دە، بۇرىن حاندىق بيلىككە بوي ۇسىنىپ، باعىنىپ كەلگەن حالىق اتا داستۇرىنەن جاڭىلمادى. ءتىپتى قازاق جەرىنە رەسەيلىكتەردىڭ كەلۋىمەن ەكى مەملەكەتتىلىك قالىپتاسقان دەۋگە دە كەلەدى: ول رەسەيلىكتەردىڭ بيلىگىن مويىنداپ سولاردىڭ زاڭىمەن قىزمەت ەتىپ جاتقان جەرگىلىكتى قازاق ەلىنىڭ وكىلدەرى مەن قاتار، سول رەسەيلىكتەر قازاق جەرىنە جيناعان ەل جۇرتتار بولسا، ەكىنشىسى ءوز اتا مەكەنىندە بۇرىننان قالىپتاسقان اتا ءداستۇرىن ساقتاپ كەلگەن قازاق ەلى. بۇنى 1916 جىلعى رەسەي پاتشاسىنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن وكتەم شەشىمىنە سايكەس ورىن العان قازاقتاردىڭ جاپپاي قارسىلىعى مەن كوتەرىلىسى كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان دا،  ەلدەگى  بيلىكتى، بىرلىكتى  كەڭەس ۇكىمەتىنە دەيىن رۋ، تايپا باسىلارى مەن كوسەمدەرى، اسا ىقپالدى بيلەر مەن اتاقتى باتىرلار بەلگىلى دارەجەدە ساقتاپ كەلگەن. ال قازاق حالقى ءوز جەرىندە حالىقتىق - كەڭەس ۇكىمەتىن ەل بولىپ قۇرۋعا ات سالىسىپ، ءجۇز جىلداي مەرزىمدە قالىپتاسقان بەلگىسىزدىكتى جەڭىپ، ءوز مەملەكەتتىگىن جالپى قازاق ەلى اۋماعىندا تياناقتادى. سوندىقتان وسى كەزەڭنەن باستاپ بۇكىل قازاق جەرىن مەكەندەگەن ەل جۇرتتار، ەش كۇمانسىز، قازاق مەملەكەتتىلىگىن مويىنداعاندىقتارى بەلگىلى.

تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، ايتەكە بي، زامانىندا ەلگە بيلىكتى تىكەلەي وسى ۇلى ءۇش بي جۇرگىزىپ كەلدى، حاننىڭ، قولباسىنىڭ ءوزى دە وسى بيلەردىڭ ورتاق شەشىمى مەن ماقۇلداۋىنان كەيىن بارىپ سايلانىپ وتىردى. قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق تاريحىنان بيلەردىڭ ەل باسقارىپ بيلىك جۇرگىزۋىن سىزىپ تا، الىپ تا تاستاي المايسىز. بيلەردىڭ بيلىك جۇرگىزۋى ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاق حالىقىنىڭ وزىندىك بيلىك جۇيەسى - دالا دەموكراتياسىنىڭ ايقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قوعامدىق قارىم-قاتىناستار، سىرتقى ەلدەرمەن بايلانىس، ياعني سىرتقى ساياسات تا وسى بيلەردىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىردى. حVII ع. باستاپ XIX عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن بيلەر ديپلوماتيالىق قىزمەت، ميسسيا دا اتقاردى. سوندىقتان دا قازاق ەلىندە مىقتاپ تۇرىپ ورنىققان بيلەردىڭ بيلىك ەتۋ ءداستۇرى ءىز-ءتۇسسىز، مۇلدەم جويىلىپ كەتكەن ەمەس، ول قوعام دامۋىنا وراي وزگەرىسكە تۇسكەنىمەن، مۇلدەم ءوشىپ كەتكەن جوق. بيلەردىڭ ىقپالى سوندىقتان دا حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالىنىپ، كەيىن جاڭا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ناتيجەسىندە بىرتە-بىرتە السىرەي باستادى. قازاق جەرىندە شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ دا بيلىك تىزگىنىن قولدان شىعارماي كەلگەنىن دە، ولاردىڭ ەل اراسىندا ىقپالىنىڭ بولعانىن دا تەرىستەي المايسىز. رەسەي پاتشالىعىنىڭ قاراۋىنا كەشىرەك وتكەن ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ ولاردىڭ وزبىرلىعىنا ەرىكسىز مويىنسۇنعانىمەن، ءىرى رۋ باسىلارىنىڭ ىقپالىنىڭ اسا زور بولىپ كەلگەندىگىن تاريحي دەرەكتەر تولىعىمەن اشا تۇسەدى. ءبىز وسى تۇرعىدان ءسوزىمىزدى ساباقتاي تۇسسەك دەيمىز.

قازاقتىڭ قازىرگى جەرىندە ەل بىرلىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا ءومىرىن سارىپ ەتكەن ەل اراسىنان اقىل-پاراسات، مامىلەگەرلىگى مەن باتىرلىعىمەن، ءادىل بيلىك ەتۋىمەن دارالانىپ شىققان قايراتكەرلەر از بولماعان. ولار رەسمي تۇردە بيلىك تىزگىگىنە يە بولماسا دا، پاتشا چينوۆنيكتەرىنەن ەل ىشىندە ىقپالى مەن بەدەلى اسا زور بولعان. مۇنداي تاريحي تۇلعالاردىڭ ىشىنەن اتاقتى قولباسشى سامەن دانەنۇلىنىڭ نەمەرەسى، الىپ تۇلعالى باتىر ديقانباي بي مەن قوقان حاندىعى مەن ورىستاردىڭ وتارلاۋىنا بىردەي قارسى كۇرەسكەن تويشىبەك بي، مەركى جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، داۋ-دامايعا كەسىمدى بيلىك ايتۋعا ەرتە ارالاسىپ، ەلگە تانىلعان سىپاتاي ءبيدى جانە ت.ب. تاريحي تۇلعالاردى اتاپ وتۋگە بولار ەدى.

قازاق حالقى ەلىنە ادال قىزمەت ەتكەن تاريحي قايراتكەرلەردى ەش ۋاقىتتا ەسىنەن، جادىنان شىعارعان ەمەس. ال ەلگە قيانات جاساعان، جۇرت مۇددەسىن اياققا باسقان، ساتقىندىق جاساعان پەندەلەردى كەشىرگەن ەمەس، ولاردان تەرىس اينالعان. «جاۋ بار كەزدە - باتىر، داۋ بار كەزدە - بي سىيلى». ال ەلىمىز ۇزىنا بويعى تاريحىندا جاۋدان دا، داۋدان دا ارىلا الماي كەلدى. ەل ىشىندە بارىمتا مەن سىدىرىمتاعا، بىتپەيتىن شەتسىز-شەكسىز ءورشىپ وتىراتىن داۋعا توقتامدى بي عانا، بولماسا پاراساتتى باتىر عانا جاسادى. ءبىز وسى جەردە سىپاتاي ءبيدىڭ تاريحي قىزمەتى مەن ەڭبەگىنە، ونىڭ ەل تاريحىنداعى قايراتكەرلىگىنە قولدا بار مۇراعات قۇجاتتارى مەن كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىنە، اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىنا سۇيەنە وتىرىپ، كەڭىرەك شولۋ جاساپ، بۇگىندە جۇرتتىڭ باسىن شاتىپ جۇرگەن قاۋەسەتتىڭ، جالعان جالا جابۋدىڭ نەگىزسىزدىگىن اشىپ كورسەتسەك دەيمىز. جالاڭ سوزبەن ءتىل تيگىزۋ ەڭ جەڭىل جول. سونىمەن حالقى باتىر، ءارى بي دەپ ارداق تۇتىپ، اتىن اسپەتتەپ جۇرگەن، سىپاتاي باتىردى بۇگىندە ورىنسىز تىلدەپ، عايبات ءسوز ايتىپ، اردى اتتاپ، ارۋاقپەن الىسىپ، ارپالىسىپ جۇرگەن بەيباقتار بىزدەرگە ەرىكسىز قولىمىزعا قالام الۋعا ءماجبۇر ەتتى.

كەيىنگى ۇرپاق سىپاتاي باتىر تۋرالى بىلە بەرمەيتىنى ءمالىم، ال مەركى جەرىندە مەكەن ەتىپ جاتقان قالىڭ ەل ول كىسىنىڭ ەسىمىن ماقتانىش تۇتادى.   نە ءۇشىن دەيسىز عوي، ەل الدىنداعى ەڭبەگىنىڭ شەكسىز بولعاندىعى ءۇشىن، ءومىر بويى حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەندىگى ءۇشىن دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى.

جالپى سىپاتاي باتىردىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى جايىندا ءبىرشاما تاريحي قۇجاتتار مەن ەل اراسىندا ەستەلىكتەر ساقتالعان. ماسەلەن، ابىلاي حاننىڭ جانىندا جۇرگەن باتىرلاردىڭ ءبىرى قورالاس جاۋعاش باتىردىڭ ەرلىك جولدارى ەل جادىندا قالاي ساقتالىنىپ قالسا، ودان كەيىنىرەك ءومىر سۇرگەن سىپاتاي باتىردىڭ دا ەسىمى ەل ەسىندە. جاۋعاش سىرتقى جاۋمەن شايقاسسا، سىپاتاي جەرىن، ەلىن ىرگەلەس، كورشىلەس باسقىنشىلاردان قورعادى، ەل ىشىندەگى بولىپ تۇراتىن داۋ  - دامايلاردى «قارا قىلدى قاق جارىپ» دەگەندەي ادىلەتتىكپەن شەشىپ وتىردى.

كورشىلەس، اعايىنداس قىرعىز ەلىمەن اراداعى قاتىناس بىرقالىپتى بولماعانى ءمالىم. تارتىس-تالاس، جايىلىم، جەر ءۇشىن بولىپ وتىرعان. ەجەلدەن قازاقتاردىڭ قونىسى سانالىپ كەلگەن جەرلەرگە كوز تىككەن قىرعىز ماناپتارى مەن قازاقتاردىڭ قاقتىعىسى بىردە باسەڭسىپ، ەندى بىردە مۇلدە ءورشىپ وتىرعان. مۇنداي قاقتىعىستىڭ ءبىرى تاريحتا «جايىل قىرعىنى» دەپ اتالادى. ال قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەستە سىپاتاي باتىردىڭ ەرلىك ىستەرى تاريحي قۇجاتتاردا قاتتالىنىپ قالعان. بۇل شايقاستا اعاسى انداس باتىردىڭ دا ەرلىك قيمىلدارى وراسان زور بولعانى ءمالىم. قازاقتار ەشۋاقىتتا باسقىنشىلارعا باس ءيىپ، قۇلدىق ۇرا قويماعان، ەڭسەسىن دە باستىرماعان.

ۋاقىتشا باسىپ الىنعان جەرلەردەن باسقىنشىلار ىسىرىلىپ، اتا قونىس قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان. ال قاقتىعىس قانتوگىسسىز بولمايتىنى ءمالىم. وسىنداي اسا شيەلەنىستى جاعدايدا اسا مامىگەرلىك كەرەك، ال ونداي قىزمەتتى سىپاتاي بيىك دەڭگەيدە اتقارا بىلگەن، قارسىلاسىن ءباتۋالى كەلىسىمگە كوندىرىپ وتىرعان.

وسى كەزەڭدەردەگى سىپاتاي ءبيدىڭ ەڭبەگىن زامانداستارى اسا جوعارى باعالاپ، ونىڭ تۇلعاسى ەل اراسىندا ارداقتالا تۇسەدى. ول ەلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنەدى. ماسەلەن م.اۋەزوۆ ەلگە قادىرلى ءسۇيىنباي اقىندى «جەتىسۋ اقىندارىنىڭ التىن دىڭگەگى» دەپ باعالاعان. ءسۇيىنباي اقىن ەلدىڭ قامىن ويلاعان سىپاتاي ءبيدى، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تولە بيگە تەڭەپ، سىپاتاي ءبيدىڭ رەسەي، قوقان حاندىعى، قىرعىز ماناپتارىنا قارسى قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى مەن جەرى ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياسي، ماملەگەرلىك قىزمەتىن اسا جوعارى باعالاپ ءوز جىرىندا بىلايشا توگىلدىرە سيپاتتايدى:

سىپاتاي دۋلاتتاعى ەر كىسى ەدى،

اقىلى دارياداي كول كىسى ەدى.

جانىستان ءوتىپ كەتكەن ءازىز تولە،

سەڭكىباي، شويبەكپەنەن تەڭ كىسى ەدى،-

دەپ سىپاتاي ءبيدى بۇرىندارى وتكەن ءۇيسىن ەلىنىڭ ارداقتى بيلەرىمەن تەڭەيدى. ال «...مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي...»، دەپ جىرلاعان جامبىل بابانىڭ سىپاتاي ءبيدىڭ ادالدىعىن، ادىلدىگىن، ەلگە دەگەن مەيىرىمدىلىگىن، كەدەي-كەپشىكتەرگە دەگەن قايىرىمدىلىعىن، ادامي بيىك تۇلعاسىن اسپەتتەي وتىرىپ، ءبيدىڭ ەل نامىسىن جوعارى قوياتىن قاسيەتىن، ورلىگىن، ەر تۇلعاسىن ەرەكشە اتاي وتىرىپ، جىرىندا ءبيدىڭ شىنايى كەسكىن-كەلتەبىن، قايىرشى مەن قاراعا قامقورلىعىن، ەرلىگى مەن اسقان جومارتتىعىن، قايىرىمدىلىعىن، «بايلىق تا، باقىت تا ونىڭ ەرلىگىندە تۇرعانىن، ونداي جاندى حالىق ارالاپ جۇرسەداعى كورمەگەنىن» ايتا وتىرىپ، باتىردىڭ بيىك بەينەسىن، ءوز زامانداستارىنان اسىپ تۋعانىن دارالاپ كورسەتىپ، ولەڭ سوزبەن ونىڭ بەينەسىن كەلىستىرە كوركەم ەتىپ بايانداپ كەتكەن. ۇلى اقىن جومارت باتىردىڭ تۇلعاسىن ايشىقتاندىرا ۇلىقتايدى، ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىك ىڭكارلىكپەن جىرلايدى. جامبىلدىڭ سىپاتاي باتىر تۋرالى توگىلدىرە جىرلاۋى تەگىن ەمەس. ول ونىڭ ەرلىگىن تانىدى، بويىنداعى نار تۇلعاسىن كورسەتەتىن قاسيەتىنىڭ ارنالارىن سيپاتتادى. سىپاتاي باتىردىڭ بەينەسىن جامبىلداي جىرلاعان اقىندار جوق دەۋگە بولادى. بۇل تاريحي دەرەك، تاريحي مالىمەت، ءارى تاريحي قۇجات تا بولىپ تابىلادى:

بارايىن ەندى سىپاتايعا،

ايتپاي ونى كەتپەيمىن تەگى جايعا.

ۇلى ءجۇزدىڭ تىرەگى - باتىرىم عوي،

ءبىر بولماعان ىعاي مەن سىعايىڭا.

قايىرى قاراشاعا سونداي جاقسى،

قاندىرىپ سۋسىنداتىپ قانت پەن شايعا

بايلىق، باقىت تەك ونىڭ ەرلىگىندە،

ەرلىكپەن ەل نامىسىن بەردى كىمگە؟

كىمىڭ بار سىپاتايداي توڭىرەكتە،

ارعىماق مىنگىزەدى ات كەرەككە.

ەرلىگى مەن جومارتتىعى جاننان اسقان،

پايداسى ءتيىپ جاتىر كۇندە كوپكە.

كىم ماقتاماس قايىرىمدى ەر سىپاتايدى،

داۋلەتىمەن وراعان الاتاۋدى.

قانشا حالىق ارالاپ جۇرسەم داعى،

جالعاندا كورگەنىم جوق ونداي جاندى.

سىپاتاي سياقتى ەرلەر زامانىندا بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي «قىلىشتىڭ جۇزىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن» ەلدىكتى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزدەرى جەتىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت جولمەن - ماملەگەرلىكپەن ىسكە اسىرۋعا كۇش سالدى. وسى تۇرعىدان الساق ءحىح عاسىرداعى تاريحي قۇجاتتاردان بەلگىلى بولىپ وتىرعانىنداي، حالقىمىزدىڭ پاتريوت ازاماتتارى ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن رەسەي، قىتاي، قوقان حاندىعى مەن قىرعىز ماناپتارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ارقىلى بەكەمدەپ، ولاردىڭ اگرەسسيالىق ارەكەتتەرىن تەجەپ، ەل-جۇرتىمىزدىڭ تىرشىلىگىنە قولايلى جاعداي تۋعىزۋعا، قاۋىپ-قاتەرسىز ءومىر سۇرۋلەرىنە كۇش سالدى. بۇدان باسقا جول دا جوق ەدى، سەبەبى حالقىمىزدىڭ سانى دا، كۇش-قۋاتى دا، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق الەۋەتى دە ءالسىز ەدى.

ەلىمىزدىڭ تاريحىنان بەلگىلى، كىشى ءجۇز قازاقتارى ابىلقايىر حاننىڭ باستاۋىمەن رەسەيگە قوسىلدى. ال ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىنە پاتشا ۇكىمەتى سالعان شەكارالىق بەكىنىستەر - وتارلىق ساياساتتىڭ اسكەري بەكىنىسى، تىرەگى بولدى.

رەسەي پاتشاسى ورتا جۇزدەگى حاندىق جۇيەنى وزگەرتىپ، ىشكى رەسەيدىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. وسىعان سايكەس ابىلاي حان ۇرپاقتارى بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، مۇراگەرلىك جەرلەرىنەن ايىرىلدى. سوندىقتان دا قاسىم سۇلتان مەن ونىڭ بالالارى رەسەيدىڭ قىسىمىنا قارسى بولىپ، كۇرەسكە شىقتى.

ال ۇلى ءجۇز قازاقتارى بولسا، قوقان حاندىعىنىڭ ەزگىسىنە ءتۇسىپ قالدى. ال قوقاندار بولسا، الىم-سالىقتان، زەكەت سالىپ تىزەگە باسۋدان كوز اشتىرمادى. ءتۇبى ءبىر تۋىس حالىق قوقاندىقتاردىڭ كورسەتكەن قورلىعى شەكتەن اسىپ كەتتى. ولار وزدەرىنەن باسقا قۋاتتى دا قۇدىرەتتى دە كۇش جوقتاي سەزىندى. وسى كەزەڭدە ەلىمىز سولتۇستىكتەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىنا اينالسا، وڭتۇستىك جاقتان قوقان حاندىعىنىڭ جوسىقسىز ەزىپ-جانشۋىنا تۇسكەن قازاق حالقى ەكى وكپەسىنەن بىردەي سىعىمدالعان كۇي كەشتى. باسقىنشىلار قاناۋدىڭ نەشە الۋان تۇرلەرىن الىپ كەلدى.

1860 جىلى قوقاننىڭ قۇديار حانى: «ۆەرنىيعا جورىققا شىعام، اينالاسىنداعى قازاقتاردى قاراتىپ الام، قارجى ءبولىپ، قول جينا قوسىل»،-  دەگەندە، سىپاتاي: «ونداعى ءوز اعايىندارىممەن اتىسپايمىن، شابىسپايمىن»,- دەپ ەلىن كوشىرىپ الىپ كەتكەنى بەلگىلى. بۇل رەسەي پاتشالىعى مەن قوقان حاندىعىنىڭ اراسىندا بولار ايقاستان، ياعني ەكى بىردەي باسقىنشىدان ءوز ەلىن بەكەر قىرعىنعا ۇشىراتىپ الماس ءۇشىن، ەلگە قامقور بولعان ازامات سىپاتاي ءبيدىڭ پاراساتتىلىعى، دانالىعى  مەن ەرلىگى دە ەمەس پە؟

وسى ورايدا ءبىز سىپاتاي بي مەن رۇستەم تورەنىڭ كەنەسارى سۇلتانمەن قارىم-قاتىناسى جايىنە توقتالماي كەتە المايمىز.

نەگىزىندە سىپاتاي ءبيدىڭ كەنەسارىمەن قارىم - قاتىناسى تۋرالى، كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى، ونىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي جايىنداعى مالىمەتتەر قاراما-قايشىلىققا تولى. سوندىقتان كەنەسارى سۇلتاننىڭ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءىس-قيمىلدارى ارنايى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى دەپ بىلەمىز.

دەرەكتىك مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك كەنەسارىنىڭ ۇلى ءجۇز جەرىنە كەلۋىنە بىرىنشىدەن ولاردىڭ وزدەرىنىڭ مەنشىكتى جەرلەرىنەن، بيلىگىنەن ايىرىلىپ، سول جەرگە سالىنعان رەسەي بەكىنىسىمەن قاتار، بۇكىل ورتا ءجۇز جەرلەرىنە سالىنعان رەسەي بەكىنىستەرى باستى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن كەنەسارى قىسىمىنان زاپا شەككەن كىشى، ورتا ءجۇز ەلدەرى مەن ونىڭ كوتەرىلىسىنە قارسى بولعان ورتا ءجۇز سۇلتاندارى قۇنانباي وسكەنباەۆ، باراق سۇلتانباەۆ، ءنۇرالى ادىلوۆتەردىڭ قولدارىنا باسشىلىق جاساعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىنىڭ كومانديرى مايور ۆيشنەۆسكيدىڭ وتريادى ءماجبۇر ەتكەن. ياعني كەنەسارى سۇلتانعا كىشى، ورتا ءجۇز جەرلەرىن جايلاۋعا، بيلىك جۇرگىزۋ مۇمكىندىكتەرى دە قالماعان. سوندىقتان، كەنەسارى سۇلتان ۇرىس سالا شەگىنىپ قوسىنىمەن بالقاش كولىنىڭ ارالىنا تىعىلىپ، قورشاۋدان قاشىپ شىعىپ ۇلى ءجۇز جەرىنە بەت الادى. وسى وقيعاعا بايلانىستى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ «جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ»  دەگەن ەڭبەگىندە: «... حان كەنەنىڭ ءورىسى تارىلا باستادى. ...اقىر اياعى حان كىشى ءجۇزدى، ورتا ءجۇزدى تاستاپ، ۇلى جۇزگە بەت الۋعا ءماجبۇر بولدى...» دەپ كەنەسارىنىڭ ۇلى ءجۇز جەرىنە باس ساۋعالاپ كەلگەندىگىن باياندايدى. ۇلى ءجۇز ەلى كەنەسارىنى جاقسى قارسى العاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق. وسىنى ە.بەكماحانوۆ «قازاقستان سسر تاريحى» اتتى كىتاپتا (1943-ءشى جىلعى باسىلىمنىڭ 354-ءشى بەتى) بىلاي كورسەتەدى: «باتىرى ستارشەگو جۋزا تويشىبەك، ساۋرىق، سۋرانشى، بايزاك يز رودا دۋلات، ۆوسپەتىە ۆپوسلەدستۆي اكىنوم دجامبۋلوم، سو سۆويمي وتريادامي ۆليليس ۆ ۆويسكا كەنەسارى ي ناچالي سوۆمەستنۋيۋ پودگوتوۆكۋ ك بوربە س كوكاندوم ي  رۋسسكيم تساريزموم», دەپ اتاپ وتكەن. وسى  باتىرلاردىڭ ىشىنەن تەك بايزاق باتىر عانا كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا جاساعان اقىرعى شاپقىنشىلىعىنا قاتىناسقان. نەگە؟

دەگەنمەن، سىپاتاي باتىر مەركى ءوڭىرىنىڭ ەلىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ كەنەسارى سۇلتاننىڭ قىرعىز ەلىن شابۋعا بايلانىستى ۇسىنىسىن قولداماعاندىعى انىق. بىراق كەنەسارىنىڭ ولىمىنە قاتىستى ءار ءتۇرلى الىپ-قاشپا پىكىرلەر ايتىلىپ، ءتىپتى تەرەڭ پايىمعا بارماي ءاتۇستى سىپاتاي باتىرعا كىنا ارتىپ، بەدەلىن تۇسىرۋگە باعىتتالعان جەلوكپە ماتەريالدار شاڭ بەرىپ قالىپ ءجۇر. مۇنداي كەلەڭسىز، ءتىپتى پىكىر تالاستىرۋعا تۇرمايتىن كوك ەزۋ كوپىرمەگە توسقاۋىل قويىلۋى ءتيىس.

كەنەسارى ىرعىز بەن تورعاي دالاسىندا كوشىپ قوناتىن جەرلەرى قالماعاندىقتان بۇقار حاندىعىنا، ادايلارعا سۇراۋ سالىپ ءوزىن قابىلداۋلارىن وتىنەدى. سونىمەن بىرگە نەمەرە اعاسى مەركى جەرىنىڭ سۇلتانى رۇستەم ابىلاەۆقا ءىنىسى ناۋرىزبايدى باسشى ەتىپ ءجۇز ادامىن جىبەرەدى. رۋستەم تورە ەلشىلەردى جاقسى قارسى الىپ، مىنانداي سالەمىن جولدايدى: «مەنىڭ بەرەر اقىلىم: قۇداي ازىرشە كۇناسىن كەشىرىپ تۇرعاندا اتالعان جەرلەردى تاستاپ، مەنىڭ جانىما كوشىپ كەلسىن»,- دەيدى. (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا (وقۋ قۇرالى). - الماتى، «سانات»، 1994. - 416 بەت.). كەنەسارىنى مەركى جەرىنە شاقىرعان رۇستەم تورە. رۇستەم تورە كەنەسارىعا جازعان جاۋاپ حاتىندا، ونىڭ ورتا، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ الدىندا كۇناعا باتقاندىعىن انىق ايتىپ وتىر. وسى فاكتىنى بىلە تۇرا، رۇستەم تورەنىڭ كەنەسارىنى شاقىرۋىنا سىپاتاي باتىر قارسى بولماعان سياقتى. كەنەسارى ءتىپتى قىتايعا دا ءوتىپ كەتكىسى كەلگەن، بىراق وعان قىتاي ۇكىمەتى قارسى بولعان. وسى دەرەكتەردى زەرتتەۋشىلەر ەلەمەي كەلەدى.

سونداي-اق كەنەسارى سۇلتاننىڭ ۇلى ءجۇز جەرىندە بولعاندىعى جونىندەگى مالىمەتتەرگە قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇجىرىمدارىندا بىرىزدىلىك جوق. مىسالى ە.بەكماحانوۆ رۇستەم تورە مەن سىپاتاي باتىرعا كەنەسارىنىڭ ولىمىنە كىنالى دەپ، «جالا» جابا وتىرىپ: « ...كەنەسارى قىرعىزستاندا ماناپتاردىڭ فەودال جاساقتارىمەن ەمەس، حالىقتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ كۇرەسۋىنە تۋرا كەلگەن، ونىڭ تۇبىنە جەتكەن دە ناق وسى ءجايىت» دەي كەلە: «كەنەسارىنىڭ قىرعىزستانداعى ىستەرىنىڭ از زەرتتەلگەنى سونشا، ونداعى وقيعا بارىسىن تولىق قالپىنا كەلتىرۋ قيىن. تەك ورمان حان قولدانعان كەنەسارىنى الداۋ تاسىلدەرىن اتاپ ءوتۋ كەرەك، ونىسى قاقتىعىستىڭ نەمەن اياقتالۋىندا بەلگىلى ءرول اتقاردى» دەگەن دەرەكتەر مەن ويلار ايتادى (ە.بەكماحانوۆ، 334-ءشى بەتىندە).

سوندىقتان بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىنداعى (335-ءشى بەتىندە): «...رۇستەم جانە سىپاتاي بي كەنەسارى قوزعالىسىنا تونالۋدان قورقىپ قوسىلعان ادامدار ەدى» دەگەن پايىمى نەگىزسىز دەپ بىلەمىز. ويتكەنى اۆتور رۇستەم تورەنىڭ كەنەسارىنىڭ كۇناعا باتقانىن بەتىنە ايتىپ، قۇداي ازىرگە ونىڭ كۇناسىن كەشىرىپ تۇرعاندا، ارقادان ۇلى ءجۇز جەرىنە شاقىرىپ، وعان وزدەرى قامقور بولىپ تۇر دەپ كورسەتىپ وتىر ەمەس پە؟ ال مىنا تۇجىرىم الدىڭعى پىكىرگە مۇلدە قاراما-قايشى كەلىپ تۇر (281-282 بەتتەر). شىندىعىندا ازداعان اداممەن ورتا ءجۇز جەرىنەن ۇلى ءجۇز جەرىنە قاشىپ كەلىپ وتىرعان كەنەسارى، رۇستەم تورە مەن سىپاتاي بيگە تاۋەلدى بولا تۇرا، ءوز ەلىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا وتىرعان ولاردى قالاي قورقىتادى؟ لوگيكا قايدا؟ تۇسىنىكسىز.

سوندىقتان كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ساتسىزدىكتەرىنىڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ونىڭ ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى توپتاردان باسقا، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءوز تۋمالاستارىنىڭ دا، سونداي-اق ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ نەگىزى دە كەيىننەن ونى قولداماعاندىعىنىڭ استارىنداعى نەگىزگى سەبەپتەرىن اشىپ كورسەتۋگە بايلانىستى. ال ول سەبەپتەر قيلى-قيلى. باستاپقىدا رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا سايكەس ورىس - كازاكتاردىڭ قازاق جەرىنە  ەمىن-ەركىن كىرىپ، ەلگە ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، كۇش كورسەتىپ، جەرىن، جايىلىمىن شۇرايلى قونىستارىن تارتىپ الىپ، اتا-بابا جەرىنەن بارعان سايىن تىقسىرىپ، قۋىنا بايلانىستى ورشىگەن حالىق، بۇقارا كوتەرىلىستەرى، مەنشىكتى جەرىنەن، بيلىگىنەن ايىرىلعان كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىن قولداعانى ءمالىم. بۇل تۇسىنىكتى دە. الايدا ونىڭ پاتشا اسكەرىنە قارسى تۇرا المايتىنى دا بەلگىلى بولاتىن. سونىمەن بىرگە كەنەسارى قازاق حالقىنىڭ نامىسىن دا اياققا تاپتاعانى ءمالىم. كەنەسارى كوتەرىلىسى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا اشىق قارسى كوتەرىلىس بولعانىمەن ول ورتا جۇزدە وتارشىلارعا قارسى ناقتى ناتيجەلەرگە جەتە المادى. ويتكەنى بۇل كەزەڭدە رەسەيلىكتەر شەگارالىق بەكىنىستەرىن سالىپ، اسكەرلەرىن كۇشەيتىپ قويعان ەدى. كەنەسارى ناقتى جاعدايدى باعدارلاپ، باعامداپ ەكشەپ، كوتەرىلىس ءادىسىن وزگەرتىپ، قالىپتاسقان جاعدايعا سايكەستەندىرە المادى.

ال كەنەسارىنىڭ قىرعىز ەلىندەگى جورىعى زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ پىكىرلەرى بويىنشا سول ەلدى شاۋىپ، توناۋ ماقساتىن كوزدەگەن دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ سايادى. ۇيسىندەر ونداي قاراقشىلىقتى قولداماعان. سونىمەن بىرگە، كەنەسارىنىڭ  قورشاۋدا قالعانداعى اقىلعا قونباس قاتە ۇسىنىسى (« ... اتتىڭ ءبارىن سويىپ ... جاياۋ شىعامىز...» دەگەنى), ونىڭ  وزىنە ەرىپ ورتا جۇزدەن كەلگەن نەگىزگى قولىنىڭ كەنەسارىدان ءبولىنىپ كەتۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى بولعان.

ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ كەنەسارىنى قولداماۋىنداعى نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى: كەنەسارىنىڭ كەلۋىمەن ۇلى جۇزدە ۇرلىق-قارلىقتىڭ، بارىمتانىڭ كۇشەيىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىنىڭ كەتە باستاۋى. مىسالى، ورتا ءجۇز سۇلتاندارى مەن ەل باسقارىپ جۇرگەن ەل اعالارى: قۇنانباي وسكەنباەۆ، باراق سۇلتانباەۆ، ءنۇرادىل ءادىلوۆ، مۇسا شورمانوۆ ءتارىزدى سىپاتاي بي دە ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاپ، بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن كەنەسارىنى العاشىندا قولداعانىمەن، كەيىننەن ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندەگى جونسىزدىكتەرىن، تىزەگە باسۋشىلىعىن، وكتەمدىگىن كورىپ قولداۋ كورسەتپەگەن. سوندىقتان كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ساتسىزدىگىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى كەنەسارىنىڭ اينالاسىنداعى توپتاردىڭ جونسىزدىكتەرىنەن بولعان دەۋگە بولادى.

سونىمەن جوعارىداعى ساۋالدارعا قىسقاشا جاۋاپ ىزدەسەك بىرىنشىدەن  پاتشا ۇكىمەتى ورتا ءجۇز ەلى اراسىندا استىرتىن جۇمىس جۇرگىزىپ، ىقپالدى بي-بولىس، سۇلتاندارعا شەن - شەكپەن تاراتىپ ولاردى بەيتاراپ جاعدايعا قالدىرا وتىرىپ، كوتەرىلىستىڭ شارپۋىنان شەتتەتىپ جىبەرۋگە كۇش سالعان. ماسەلەن، ءۋالي حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر بولىگى پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتتى. ەكىنشىدەن كەنەسارى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسە وتىرىپ ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن ۋشىقتىرىپ، ءوزىن قولداماعان بەدەلدى كىسىلەرگە تىزەسىن باستىرىپ، ۇركىتىپ، مالدارىن بارىمتالاپ تارتىپ الىپ، قاتىگەزدىكپەن جازالادى (تورعاي دالاسىندا 44 سۇلتاندى ءولتىرۋى). كەنەسارىنىڭ بۇل قىلمىسىن اقتاۋ قيىن. ونسىز دا كەنەسارىنىڭ  توڭىرەگىندەگى مىڭداعان ادامىنىڭ ءىشىپ-جەمى، اتىنىڭ ءشوبى، كيىم-كەشەكتەرى، باسقا دا ات-ابزەلدەرى مەن قارۋ-جاراقتارى دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ موينىنا ارتىلدى. ۇشىنشىدەن ۇلى ءجۇز جەرىندە كەنەسارى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن - قىرعىز ماناپتارىنا قارسى كۇرەستەن ىزدەپ، سودان تايىنبادى. پاتشا ۇكىمەتى قىرعىزداردىڭ دا بەدەلدى كىسىلەرىنە استىرتىن ءسوز جۇرگىزىپ الدىن الىپ قويعان. رەسەيلىكتەردىڭ قولداۋلارىنا يە بولعان قىرعىز ماناپتارى كەنەسارىنىڭ شابۋىلىنا قارسى بارلىق كۇشىن سالاتىنى ءمالىم ەمەس پە؟ قىرعىز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى كورشى جاتقان، اعايىن-جەكجاتتىق، قۇداندالىق قارىم-قاتىناستا، سىيلاستىق بايلانىستا تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ەل ەكەندىگى بەلگىلى. ال ول بايلانىستى ءبىرجولا سوعىسپەن كەسىپ، ءۇزىپ تاستاۋ، «ات قۇيرىعىن كەسىسۋگە» بارۋ وڭاي ەمەس تە ەدى. اعايىنعا ساداق كەزەپ، قىلىش كوتەرۋ وڭاي بولىپ پا؟ ونىڭ ۇستىنە وسىنداي جاعدايدا كەنەسارى قولى ءبىزدى قولدامادىڭ دەپ بەيبىت جاتقان قىرعىز ەلىن شاۋىپ، بالا-شاعا، ەكى قابات ايەل دەمەي، قارت دەمەي قىرىپ سالىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىن قىرقىستىرىپ جىبەردى. مۇنىڭ اقىرى ولىسپەي بىتىسپەۋگە، العان بەتتەن قايتپاۋعا اينالدى. مىنە، وسىنداي اسا كۇردەلى جاعدايدا جەتىسۋ ەلى، مەركى جۇرتى، ونىڭ بەدەلدى كىسىلەرى، رۋ باسىلارى، باتىرلارى كەنەسارىنىڭ جوسىقسىز شابۋىلىن بولدىرماۋعا، كەلىسىمگە بارۋعا، مامىلە جاساۋعا ءسوز سالدى. بىراق ەلگە ايتقانى ورىندالىپ، ايداۋىنا كوندىرىپ كەلگەن ادۋىندى كەنەسارى ءباتۋالى سوزگە، دۋالى ۋاجگە قۇلاق اسپادى، اسقىسى دا كەلمەدى. ايتقانىنا ءۋاج بىلدىرگەندى جاۋ سانادى، اعايىندىق پەيىلدى كەرى سەرپىپ تاستادى.

مىنە وسىنداي الماعايىپ جاعدايدا سىپاتاي باتىر قالايدا قان-قاساپقا جول بەرمەۋ جاعىن ويلادى، ەلدى بوسقا قىرىپ الماۋ امالدارىن قاراستىردى. سوندىقتان ول ارالاسىپ-قورالاسىپ، تىرشىلىك كەشىپ كەلگەن كورشى ەلدى قىلىش استىنا الا المادى. كەنەسارىنىڭ پاتشا وتارشىلدارىنا، قوقان حاندىعىنا قارسى سوعىسىن قولداعانىمەن سىپاتاي باتىر دا، ۇلى ءجۇزدىڭ باسقا باتىرلارى دا ونىڭ  قىرعىزداردى شابۋىن قولدامادى. بۇل قورقىپ قاشىپ كەتۋ دە، باسىن الىپ قاشۋ دا ەمەس، جاعدايعا وراي جاسالىنعان امالسىز قادام بولاتىن. سىپاتاي كەنەسارىنىڭ قىرعىزداردى شاپقانىمەن، باعىندىرا الماسىن، ايتقانىنا كوندىرە الماسىن، اشىق قانتوگىسكە باراتىنىن جاقسى ءبىلدى. ءتىپتى كەنەسارى قىرعىزدار تۇگىلى ءوزىنىڭ ورتا ءجۇز ەلىن دە دەگەنىنە كوندىرە العان جوق ەمەس پە؟

ءبىز كەنەسارىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە، وتارشىلىققا قارسى باعىتتالعان قانداي بولسا دا كۇرەسىن باعالاي وتىرا، سونداي-اق سىپاتايدىڭ دا وڭتۇستىك، جەتىسۋ ەلىنىڭ الدىنداعى ايرىقشا مامىلەگەرلىك قىزمەتىن، پاراسات بيگىنەن تومەندەمەگەن قالپىن، بيلىك ونەرىن، ەكى ەل اراسىنداعى ساليقالى ديپلوماتياسىن دا ەرەكشە اتاپ وتەمىز.

سىپاتاي ەشكىمنىڭ دە الدىندا وپاسىزدىق تا، ساتقىندىق تا جاساماعان ءارى باتىر، ءارى بي. ەلىنە وپاسىزدىق جاساعان ادامدى جۇرتى ەشۋاقىتتا دا قاستەرلەمەيدى، ال سىپاتاي بولسا حالقىنىڭ الدىندا ارداقتى پەرزەنت قالپىندا ەل جادىندا ساقتالىپ قالعان تاريحي بىرەگەي تۇلعا. وعان باتىر اتاعى جارلىقپەن بەرىلگەن ەمەس، حالىق جۇرەكتىلىگىن، باتىل ارەكەتىن، تايسالماس قاسيەتىن باعالاعاندىقتان دا باتىر اتاعان. سىپاتايدىڭ باتىر اتاۋىندا ەل-جۇرتىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى تۇر.

وسى ماقالا ءبىر جاعىنان سىپاتاي مەن كەنەسارىنىڭ اراسىندا بولعان قارىم - قاتىناستارىنداعى جالپى ەل - جۇرتقا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن دەرەكتىك ماعلۇماتتاردى مۇمكىندىگىنشە كورسەتىپ، كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى شالاعاي «كۇماندى» دەرەكتەرگە ارقا سۇيەپ، ەل اراسىنان جيناعان «شيكى»، ءتىپتى شىندىققا جاناسپايتىن تۇجىرىمدارىن تىقپالاپ، وقىرماندار اراسىندا شي جۇگىرتىپ جۇرگەندەردىڭ جىمىسقى پيعىلدارىن اشكەلەۋگە باعىتتالعان.

سوندىقتان قازىرگى كەزدە باسىلىمداردا بوي كورسەتىپ جاتقان كەيبىر وي -پىكىرلەرگە توقتالۋدى ءجون كوردىك. مىسالى «اباي KZ سايتىندا كەيبىر «دەيتىندەر» بىلاي دەيدى: «...كەنەسارىنىڭ تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعانىن ءىنىسى ناۋرىزباي كورىپ قالدى، تۇتقىنعا تۇسەتىنىن بىلسە دە، كەنەسارىعا كومەككە ۇمتىلعان. وسىنى كورىپ، اعىباي باتىر قاشىپ بارا جاتىپ، ناۋرىزبايعا، اعاڭا بارماي بىرگە قاشايىق دەگەن كەڭەس بەرگەن ...» دەيدى دە: «ناۋرىزبايدىڭ وزىنە كومەككە ۇمتىلىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعانىن كورىپ، كەنەسارى ءوزىنىڭ باس بارماعىن شايناپ جىبەرىپتى...» دەپ جالعايدى وسى وزدەرىنىڭ ويدان شىعارعان «بلوك-باستەرلەرىن» شىركىندەر. ءتىپتى، وسى ازاماتتاردىڭ پەندەشىلىگى مىنا سوزدەرىنەن دە كورىنەدى: « ... ەگەر ناۋرىزباي اعىبايدىڭ «اقىلىن» تىڭداپ، اعاسىنا كومەككە بارامىن دەپ قىرعىزداردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ مەرت بولماعاندا، قىرعىزدار كەنەسارىنى ولتىرمەس ەدى...» دەپ تە قيالدانادى. وسى وقيعانى ە.بەكماحانوۆ قالاي بايانداعان: «...كومەك كەلەدى-اۋ دەگەن ويمەن كەلەسى كۇنگە دەيىن كۇتۋگە شەشىم قابىلدانادى. بىراق كومەككە ەشكىم كەلمەدى. كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ارقايسىسى ءوز وتريادتارىن باسقارىپ، قورشاۋدى بۇزىپ وتۋگە ۇيعاردى. كەنەسارى ءوزىنىڭ وتريادىمەن قاراسۋىق دەگەن باتپاقتى وزەن ارقىلى قورشاۋدان شىقپاقشى بولدى. وزەننەن ءوتۋ كەزىندە كوپ ادام سۋعا كەتتى... . قورشاۋدان شىعۋعا تىرىسۋ ءساتسىز اياقتالدى. ناۋرىزباي ءوزىنىڭ وتريادىمەن كۇشى باسىم شايقاستا قازا تاپتى. كەنەسارىنى ماناپتار قولعا ءتۇسىردى» دەپ كوكەيگە قوناتىن، سەنىمدى دەرەك كەلتىرەدى (مونوگرافيانىڭ 336-شى بەتى). كەنەسارى مەن ناۋىرىزبايدىڭ قورشاۋدان شىعۋعا باعىتتالعان تاريحي ەپيزودىندا ە. بەكماحانوۆ اعىباي تۋرالى مالىمەت كەلتىرمەگەن. ياعني اعىباي الدىڭعى كۇنى (بولماسا ءتۇنى) كەنەسارىنى تاستاپ كەتىپ قالعان بولىپ تۇر.  «...وسى قورشاۋدا سىپاتاي بي بولماعان. كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا جورىعىن قولداماي، بارماي قالعان...» دەگەن دەرەكتەر بار. نەگىزىندە سىپاتاي باتىرعا قاتىستى وسى تۇجىرىم اقيقاتقا سايكەس كەلەتىن ءتارىزدى.

وسى ويىمىزدى قۇپتايتىن ماتەريالدى 16.05.2012 ج. شىققان «دات» گازەتىنىڭ №21-ءشى نومەرىنىڭ 12-ءشى بەتىندەگى ك.مۇقاشەۆ، ق.يماناليەۆ، ل.باراقباەۆتاردىڭ: «سىپاتاي باتىر - ەتو ناشا گوردوست» اتتى كوپتەگەن تاريحي قۇجات دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جازعان ماقالادان كورەمىز. سۇلتان احمەت كەنەساريننىڭ «سۇلتان كەنەسارى ي سىزدىق تورە» اتتى ءومىر باياندىق ەڭبەگىنىڭ نەگىزىندە،  مەملەكەتتىك ارحيۆتىك دەرەكتەر بويىنشا، اعىباي باتىردىڭ 1846-1847-ءشى جىلدارداعى وقيعالارعا قاتىناسقان ۇلكەن ۇلى امانجولدان تۋعان احمەتوۆ جاقان (1997 جىلى 95 جاسىندا قايتىس بولعان) ەستىگەن اڭگىمەسىندە دە: « ...باتىرى اگىباي ي بۋگىباي سكازالي حانۋ، چتو ەگو رەشەنيە پريۆەدەت ك گيبەلي وستاۆشەگوسيا ۆويسكا. وتريادى اگىباي باتىرا، بۋگۋباي باتىرا، بۋحارباي باتىرا ۆو ۆتورۋيۋ نوچ بلوكادى، ودەۆ ناتەلنىە بەلىە رۋباشكي پوۆەرح ودەجدى (دليا وپوزنانيا سۆويح), پرورۆالي ۆ كروۆوپروليتنوم بويۋ وكرۋجەنيە، ي ۆىشلي يز وكرۋجەنيا. ۋ حولما س ودنوي ستورونى ناحوديلوس بولوتو. ۆ ەتوم بولوتە زاستريال كون نە پو گودام ۆوزمۋجاۆشەگو 14-لەتنەگو سىنا اگىباي - باتىرا امانجولا. اگىباي، پوساديۆ سىنا سزادي سەبيا نا كونيا، نە دال ەگو پلەنيت. سۋلتانى كەنەسارى، ناۋرىزباي، كۋدايمەندى، كۋچاك، دجاگانگير، ابۋلفايز، ارسلانبەك، كوچكورباي، ا تاكجە كۋداربەرگەن بايەتوۆ (ۆ پوسلەدستۆي زاۋرياد-مايور), بايزاك، مەدەۋ، كالاباي، دجاۋگاش، رۋستەم ي درۋگيە بىلي پلەنەنى نا ترەتيۋ نوچ بلوكادى. پو ناستويانيۋ حالچە-بيا نا ترەتي دەن پلەنا بىلي كازنەنى كەنەسارى، ناۋرىزباي، كۋدانمەندى، ەرجان. وستالنىە وتپۋششەنى. پو داننىم ۆوسپوميناني ستارشەگو سىنا اگىباي باتىرا امانجولا، سىپاتاي ۆ بوەۆىح دەيستۆياح 1847 گودا نە ۋچاستۆوۆال، ا تاكجە ەگو يميا نە ۋپوميناەتسيا ۆ يستوچنيكاح تەح لەت...». وسى تاريحي ەستەلىكتەن كورىنىپ تۇرعاندىعى بەكماحانوۆتىڭ: «...مەجدۋ تەم نوچيۋ نەۋستويچيۆايا چاست ۆويسكا دەزەرتيروۆالا...» دەگەنى سىپاتايعا، رۇستەم تورەگە قاتىستى بولماعان. كەرىسىنشە كەنەسارىمەن بىرگە ارقادان ىلەسىپ كەلگەن سەرىكتەرى اعىباي، بۇعىباي جانە بۇحاربايلارعا قاتىستى  ايتىلىپ تۇرعاندىعى انىقتالىپ تۇر. سوندىقتان دا وسى كەنەسارىنىڭ ارقادان ىلەسىپ كەلگەن سەرىكتەرى قوقان حاندىعى، رەسەي پاتشالىعى، قىرعىز ماناپتارى ۇيىمداستىرعان ولىمنەن امان قالعان.

بەكماحانوۆ ودان ءارى ويىن: «درۋگايا چاست ۆو گلاۆە س بيامي سىپاتاەم ي ۋرەستەموم يز رودا دۋلاتوۆ، يزمەنيلا ۆوسستانيۋ ي پەرەشلا نا ستورونۋ ۆراگا», دەپ باياندايدى، بۇل تۇجىرىم كۋاگەردىڭ پىكىرىنە مۇلدەم قاراما-قايشى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. انىعىندا رۇستەم تورە كەنەسارىمەن بىرگە بولىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەيىن بوساعان. ال سىپاتاي باتىر بولسا ۇلى ءجۇزدىڭ وزگە باتىرلارى ءتارىزدى: تويشىبەك، سۇرانشى، ساۋرىقتارمەن قاتار قىزعىزداردى شابۋعا قارسى بولىپ، سول جورىققا بارماي قالعان. بۇل جەردە ۇلكەن سەبەپ بار، ويتكەنى سىپاتاي كەنەسارى ۇلى جۇزگە كەلگەنگە دەيىن قىرعىزدارمەن ماملەگە كەلىپ ۇلى ءجۇز شەبىن كەڭەيتىپ بەكىتكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا سىپاتاي قىرعىزدارعا بەرگەن انتىن بۇزۋعا بارا الماعان. ال قازىر قازاق ەلىنىڭ شەبى قاي جەرلەردەن وتەدى؟ كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا جاساعان ءساتسىز جورىعىنىڭ سالدارىنان قوقان حاندىعى جاعىندا بولعان قىرعىزدارعا قورداي مەن مەركى اۋماعىنىڭ ءبىراز جەرى كەتىپ قالعان جوق پا؟

ەندى سىپاتايدى ايىپتاۋشىلاردىڭ باستى نەگىزسىز تۇجىرىمدارىنا قاتىستى ايتاتىنىمىز، ە.بەكماحانوۆ اعىباي ۇرپاقتارىمەن، سونىڭ ىشىندە احمەتوۆ جاقانمەن كەزدەسپەۋى مۇمكىن ەمەس. ياعني، كەزىندە قوقان حاندىعىنا باعىنىشتى تاشكەننىڭ قۇسبەگى قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلى سارجان مەن ونىڭ ادامدارىن الداپ قوناققا شاقىرىپ باۋىزداتايىن دەپ وتىرعانىن كەزدەيسوق ءبىلىپ قالىپ، جالعىز ءوزى قاشىپ كەتكەن، 18 جاسار اعىبايدى دا، كەيىننەن كەنەسارى مەن ناۋىرىزبايدى دا قوقان، قىرعىز ماناپتارىنىڭ قولدارىنىڭ قورشاۋىندا تاستاپ كەتكەن باتىر اعىباي مەن قاتار بۇقارباي، بۇعىباي باتىرلاردى دا ءبىز كەنەسارىنى ساتقان ساتقىندار دەپ جازعىرىپ وتىرعان جوقپىز. سەبەبى، كورسەتىلگەن وسى ەكى جاعدايدا دا سول ساتتەگى سوعىس تاكتيكاسى تۇرعىسىنان بەكەر وپات بولماۋ ءۇشىن، ولاردىڭ شاراسىزدىقتان امان قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولىن تاڭداعان شىعار دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى كەنەسارى سول تۇنگى كەڭەستە جالپى ەلدىڭ قورشاۋدان شىعۋ ۇسىنىسىن قولداماي قويعان. ەگەر كەنەسارى ءوزىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزبايدىڭ قورشاۋدان شىعۋعا جاساعان ۇسىنىسىن قولداعاندا، ولاردىڭ ءبارى دە اعىبايلارمەن بىرگە سول ءتۇنى قورشاۋدان شىعىپ كەتكەن بولار ەدى دە، بەكەردەن بەكەر كەلەسى ءتۇنى قولعا ءتۇسىپ ءولىم قۇشپاس ەدى. وسىلاي بولعان كۇندە ۇلى ءجۇزدىڭ اقساقالدارى كەنەسارىنى، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن ادامدارىن جاۋلارىنا بەرمەس ەدى، مامىگەرلىكپەن رەتتەۋگە بولاتىن ماسەلە ەمەس پە؟ سول كەزەڭدە ۇلى ءجۇز جەرىنە كىرە الماي وتىرعان رەسەيلىكتەر دە امالسىزدان كونەر ەدى. وسىعان كەزىندە رەسەيلىكتەردىڭ كەنەسارىعا بەرگەن كەشىرىمى مەن اعىباي، بۇعىباي، بۇقاربايلاردىڭ، سىزدىق تورەنىڭ دە كوتەرىلىستەن كەيىن بەيبىت ءومىر كەشكەندىكتەرى دە دالەل ەمەس پە؟ تەك تاريح ءۇشىن، شىندىقتى ىزدەپ، زەردەلەۋ پارىز. ال، وسى كۇنى سول ارۋاقتاردى دالەلسىز جازعىرىپ  وسەك ايتۋ، ادامدىققا جات پيعىل دەپ ەسەپتەيمىز.

دەگەنمەن سولاي بولا تۇرا ە. بەكماحانوۆتىڭ سىپاتاي باتىردى باسقا جۇرتتان ءبولىپ الىپ، رۇستەم تورەنى دە دۋلاتقا «جاتقىزىپ» جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتتى دەپ جازۋىنا قانداي ماقسات نەگىز بولدى ەكەن؟ رۇستەم دۋلات رۋىنان ەمەس، تورە عوي. ادامنىڭ ادالدىعى نەمەسە جالعان وتىرىكشىلدىگى وسىنداي دەرەكتەر ارقىلى ايقىندالادى. قانشا جەردەن ە.بەكماحانوۆتى كەيبىرەۋلەر اقتاۋعا تىرىسقانىمەن دەرەكتەر ول كىسىنىڭ جالعان سويلەگەندىگىن دالەلدەپ تۇر. نەگە؟ وسى سۇراققا جاۋاپتى ابىلاي حاننىڭ ەلگە بىلدىرمەي ءوز ۇرپاقتارىنا ايتاتىن وسيەتىنەن تابۋعا بولاتىن ءتارىزدى. ماسەلەن ش.ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ «ابىلاي» اتتى ماقالاسىندا: «...ءوز بالالارىنا قالدىرعان اۋىزشا وسيەتى اقساق تەمىردىڭ ساياستىمەن استاسىپ جاتقانىن اڭعارتادى. بالالارىنا ول قازاق تايپالارى اراسىنداعى رۋ تالاسىن ەشقاشان تۇبەگەيلى شەشپە، دۇردارازدىق پەن داۋ - داماي قاشاندا حان بيلىگىنىڭ تاپجىلماس تايانىش - تىرەگى بولۋى كەرەك دەپ اقىل - كەڭەس بەرىپ وتىرعان»،- دەيدى. وسى تۇرعىدان قاراساق ە. بەكماحانوۆ تا ءوزىنىڭ شىققان تەگى كەدەي - كەپشىك بولعان تورە تۇقىمى ەكەندىگىن ەسكەرە كەلە، كەڭەس ساياساتىنا سايكەس بيلىكتەن دامەلەنىپ «ابىلايدىڭ الا ساياساتىن» ۇستانىپ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز ورتاسىنا ءوز «بەدەلىن» پايدالانىپ داۋ تاستاپ، وزىنە قوستاۋشىلار توبىن تابۋ نيەتىندە جالعان دەرەك  قالدىرعان ءتارىزدى.

سونىمەن، تاريحي دەرەك بەكماحانوۆتىڭ سىپاتايعا بايلانىستى جازعانىن تەرىسكە شىعارادى. سەبەبى سىپاتاي جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتكەن بولسا، وندا ول 1846 جىلى كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسىپ - جانشۋدا كورسەتكەن (ۋسەرديە) شىنايى ادالدىعى ءۇشىن پاتشا ارمياسىنىڭ حورۋنجي اتاعىن العان قۇنانباي ءتارىزدى ت. ب. ورتا ءجۇزدىڭ سول كەزەڭدەگى ەل بيلەۋشىلەرى سياقتى كەنەسارىعا قارسى سوعىساتىن ەدى، ال ونداي دەرەك ەشبىر جەردە جوق. ال سىپاتاي ەشۋاقىتتا قىرعىزدار قاتارىندا كەنەسارىعا قارسى سوعىس اشقان ەمەس، بۇل اقيقات نارسە. سوندىقتان بەكماحانوۆتىڭ سىپاتايدى جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتتى دەۋى جۇرتتى ەكى ۇداي پىكىرگە قالدىرىپ داۋ تۋعىزاتىن جالعان پىكىر، نەگىزسىز پايىم. ال ەل اراسىندا جۇرگەن ءار - ءتۇرلى دالەلسىز، ويدان شىعارىلعان اڭگىمەلەردى «كوسەۋشىلەر» وسەكشى قارانيەتتىلەردىڭ ىستەرى دەپ بىلەمىز.

ءبىز كەنەسارى، ناۋرىزباي سۇلتانداردىڭ بەت - بەينەسىن، كوتەرىلىستەرىنىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن كەزىندەگى باسىلىمداردان ارناۋلى ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ماسەلەن 1946-شى جىلى تاشكەنتتە ەلتوق ديلمۇحامبەتوۆ: «ۆوسستانيە كازاحوۆ پود رۋكوۆودستۆوم كەنەسارى كاسىموۆا ۆ 1837-1847 گ.گ.» دەگەن تاقىرىپقا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى. وپپونەنتى ە.بەكماحانوۆ بولعان. وسى ديلمۇحامەتوۆ پەن قاتار ە.بەكماحانوۆ تا ءوزىنىڭ «كازاحستان ۆ 20-40-ە گ.گ. ءحىح ۆ.» دەگەن مونوگرافياسىن جازىپ بىتىرگەن. ەلدىڭ ەسىنە سالىپ ايتا كەتەتىنىمىز، وسى ەكى اۆتوردىڭ دا ەڭبەكتەرى كەزىندە قاتتى سىنعا ۇشىراپ، عىلىمي تۇرعىدان نەگىسسىز، تاياز، قاتە شىعارمالار ەسەبىندە جوققا شىعارىلعان. تاريحشىلار شاحماتوۆ، اقىنجانوۆ، شويىنباەۆتار بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگىن سىناعانى ءمالىم. عىلىمي قاۋىمنىڭ تالقىلاۋلارىنىڭ ناتيجەسىندە كەنەسارى سۇلتاننىڭ كوتەرىلىسى «كەرىتارتپالى - مونارحيالىق» دەپ باعالانعان. وسى تۇجىرىمدى كەيىننەن ە.بەكماحانوۆتىڭ ءوزى دە مويىنداعان.

ە.ديلمۇحامەدوۆتىڭ جوعارىداعى «جوققا شىعارىلعان» ەڭبەگىندە وسى ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەنەسارىنىڭ ادامي بەت - بەينەسىن، رەسەي پاتشالىعىنا قارسى باعىتتالعان «كۇرەسىنىڭ» ءمانىن اشا تۇسەتىن دەرەكتەر بارشىلىق ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، سول ەڭبەكتىڭ ءبىراز دەرەكتەرىمەن كوپشىلىكتى تانىستىرۋدى ءجون كوردىك: «كەنەسارى، وپيراياس نا شيروكيە ماسسى سكوتوۆودوۆ، ۆەل رەشيتەلنۋيۋ بوربۋ سو سۆويمي ۆنۋترەننيمي ۆراگامي، يزگونيايا يح ي داجە پرەداۆايا سمەرتي» دەپ كەنەسارىنىڭ كوپتەگەن قازاق ەلى ادامدارىن ءار - ءتۇرلى زورلىقپەن، قورلاپ ولتىرگەندىگىن باياندايدى. «رازماح دۆيجەنيا كەنەسارى بىل وسوبەننو وسلابلەن پوسلە پەرەحودا ۆ ستارشي جۋز. منوگيە يز پريسوەدينيۆشيحسيا كازاحسكيح رودوۆ بولشوگو جۋزا ي يح اكساكالوۆ، بيەۆ، پريۆودياتسيا زناتنىمي اكساكالامي ۆ وبياسنەنيە نەدوۆولستۆا سۆوەگو تەم، چتو ۋ كەنەسارى ليۋدي - شايكي، برودياگي «ونان قاشقان، مۇنان قاشقان، جاماندىقپەن، كوزىن اشقان»، ت.ە. «بەجاۆشيە س رازنىح مەستي زلودەيستۆامي دوبىۆايۋششيە سۆوە بلاگوپولۋچيە» دەپ جازادى زەرتتەۋشى.

ە.ديلمۇحامەدوۆ بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ بىلاي دەپ باياندايدى: «...تەرپيا ەكونوميچەسكيە ي ماتەريالنىە ترۋدنوستي، پوۆستانتسى پوستەپەننو وتحوديات وت دۆيجەنيا، رۋكوۆوديموگو كەنەسارى، نو ون پرينيمال ۆسە مەرى، سترەمياس ۋدەرجات پوۆستانتسەۆ وت ۋحودا يز وتريادوۆ، پريمەنيال ۆسياچەسكيە مەرى ۆپلوت دو جەستوكوستي، پرەپياتستۆۋيا وتكوچەۆاۆشيم س نيم ۆوزۆراششاتسيا نا پرەجنيە پاستبيششا، گرابيا ي پرويزۆوديا سمەرت ي ۋبيستۆو. دوستاتوچنو ۋكازات نا رازگرابلەنيە كەنەسارى كازاحوۆ رودا جاپپاس. ۆ 1844 گ. كازاحي رازنىح رودوۆ تسەلىمي اۋلامي پەرەشلي ۆنۋتر ليني يز ستراحا پەرەد نيم. ترۋدنوستي ۆنۋترەننىح پروتيۆورەچي ۆ لاگەرە كەنەسارى نە موگلي بىت يم پرەودولەنى سوبستۆەننىمي سيلامي. سام كەنەسارى بىل پرەدستاۆيتەلەم كرۋپنىح فەودالوۆ: ليچنوي سوبستۆەننوستي ناحوديلوس دو 6000 لوشادەي ي بولەە 2 تىسياچ بارانوۆ. ەمۋ پرينادلەجالو زناچيتەلنوە دراگوتسەننوە يمۋششەستۆو، سوستوياۆشەە يز كوۆروۆ، مەحوۆ، شەلكوۆىح ماتەري ي ت.د.، ۆ رازنوە ۆرەميا ناگرابلەننىح...» ودان ءارى زەرتتەۋشى: «...پو وتسەنكە گەرنا، ۆ 1845 گ. بولشينستۆو پوۆستانتسەۆ يز وتريادوۆ كەنەسارى ناحوديلوس ۆ سوستوياني نيششەتى... ...ارحيۆنىە داننىە ۋكازىۆايۋت، چتو ۆ پوسلەدني پەريود ۋ كەنەسارى ليۋدي ۋميرالي وت گولودا - «ۆ ەتۋ زيمۋ دو 100 چەلوۆەك ەگو ستوروننيكوۆ پوگيبلو وت گولودا». «كرومە ماتەريالنىح ي مورالنىح ترۋدنوستەي ۆ اۋىلاح كەنەسارى سۆيرەپستۆۋەت پوۆالنايا بولەزن، سوپروۆوجداەمايا حولەرنىمي پريپادكامي، وت كوتوري بۋدتو بى ۆ ودنۋ نوچ ۋمەرلو دو 60 چەلوۆەك». رازورەننىە پوۆستانتسى نە موگلي ۆەستي بوربى پروتيۆ منوگوچيسلەننىح ۆويسك تسارسكوي ارمي س تاكيم جە ۋسپەحوم، كاك ۆ 1837-1838 گ.گ. ي 1843-1844 گ.گ.، كوگدا سيلى پوۆستانتسەۆ بىلي ەششە سۆەجي، ا ۆنۋترەننيە  پروتيۆورەچيا ۆ لاگەرە كەنەسارى نە بىلي تاك وبوسترەنى، كاك ۆ پەريود ۋسيلەننوگو كونتسەنتريروۆاننوگو ناتيسكا تساريزما» دەپ توقتالادى. زەرتتەۋشى وسى دەرەكتەرىمەن كەنەسارى  سۇلتاننىڭ كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلۋ سەبەپتەرىن، ونىڭ ولىمىنە قاتىستى اقيقاتتى كورسەتەدى. جوعارىداعى دەرەكتەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەنەسارى نەگىزىنەن 1837, 1838-ءشى جانە 1843, 1844-ءشى جىلدارى، ياعني ءتورت جىل عانا ۇرىس قيمىلدارىن ناتيجەلى جۇرگىزگەن. ونىڭ وزىندە دە كىمدەردى شاپقان؟ ءبىراز ۋاقىت رەسەي ۇكىمەتىنەن «كەشىرىم» سۇراپ، كۇرەسىن توقتاتاتقان (1840-1842 جىلدارى). بىراق ونىمەن قاستاسقان دۇشپاندارى ارانداتىپ، مازا بەرمەگەن سوڭ، قايتا كۇرەسكە شىققان (ە.بەكماحانوۆ).

«... ۆسە ەتو ي فاكتى پوكازىۆايۋت، چتو كەنەسارى ي ەگو رودستۆەننيكي زابوتيليس و سۆوەم ليچنوم وبوگوششەني...» دەيدى ە.ديلمۇحامەدوۆ. ودان ءارى ە.ديلمۇحامەدوۆ مىنانداي تۇجىرىم جاسايدى: «... كلاسسوۆىي كرەستياسكي حاراكتەر دۆيجەنيا كازاحوۆ لەگكو پروياۆيتسيا نە موگ، پوكا رۋكوۆودستۆو ەتيم ۆوسستانيەم وستاۆالوس ۆ رۋكاح فەودالنوي ۆەرحۋشكي كاسىموۆىح...».

عالىمنىڭ: «...تولكو ۆ وتدەلنىح فاكتاح زامەچاەتسيا فورما كلاسسوۆوي بوربى - ناپريمەر: پوسلە زاحۆاتا كوكاندسكيح كرەپوستەي سۋزاكا ي ساۋرانا، باتىر يز ترۋدوۆوي كازاحسكوي ماسسى جانحوجا نۋرمۋحامەدوۆ, نەسموتريا نا ۋبەديتەلنىە پروسبى كەنەسارى وستاتسيا ۆ لاگەرە پوۆستانتسەۆ، ۋەحال وبراتنو نا سىر-داريۋ. پەرەد ۋحودوم ون پروسيل كەنەسارى: «... نە وبيجات پروستىح كيرگيز ي يح نە بەسپوكويت...». ەتيمي سلوۆامي جانحوجا نامەكاەت نا زاششيتۋ ينتەرەسوۆ ترۋدوۆىح كازاحوۆ...» دەگەن پىكىرى دە نەگىزسىز ەمەس. وسى پايىمداۋلار كەنەسارىنىڭ ماقسات-مۇددەسى كوپ جاعدايلاردا بۇقارانىڭ مۇددەسىمەن ۇيلەسە بەرمەگەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا تاريحتا كەنەسارىنىڭ كۇرەسى بىرجاقتى باعالانعان ەمەس، پىكىرلەر ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. شىنىندا دا كەنەسارى قوزعالىسى ۇلتتىق تاريحىمىزعا نە بەردى دەگەن ساۋالعا جان-جاقتى بايىپتالعان جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس. ءبىز كەنەسارىنى بىرجاقتى كوتەرىپ، ەلدىڭ بي-سۇلتاندارىن، باتىرلارىن تومەندەتىپ، وعان قارسى قويىپ قاراستىرماۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. تاريحي دەرەك، وقيعا قالاي بولدى، باعالاۋ دا سولاي بولۋعا ءتيىس.

سوندا عانا ءبىز ءبىر جاقتى باعا بەرۋدەن، سىپاتاي سياقتى باتىرلارعا جالعان جالا جابۋدان قۇتىلاتىن بولامىز. ءبىر تۇلعانى اسقاقتاتامىز دەپ ەكىنشى ءبىر تۇلعانى تۇقىرتىپ، تۇعىرىن تومەندەتىپ كورسەتۋدەن ساقتانۋىمىز قاجەت. تاريحي تۇلعالار ۇلتتىڭ كەلەر ۇرپاعى ۇلگى-ونەگە ەتەتىن قايراتكەرلەرى، ءبىز ولارعا باعا بەرگەن كەزدە تاريحتاعى ورنىن، زامانداستارىنىڭ بەرگەن باعاسىن تەرىستەپ، كەۋدەمسوقتىققا، اپەرباقاندىققا، اڭگۇدىكتىككە ۇرىنباۋىمىز كەرەك.

ءبىز ماقالامىزدا سىپاتاي باتىردىڭ 19-شى عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن الماعايىپ تاريحي كەزەڭدە قازاق ەلىنىڭ شەكارالىق شەبىندە، ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ سوعان كۇش-جىگەرىن جۇمساعان قايراتكەر ەكەندىگىن كورسەتىپ، زەرتتەۋشىلەرگە وي سالساق دەگەن ەدىك. دەگەنمەن كوپشىلىكتىڭ جان -  جاقتى تاريحي مالىمەتتەردەن حابارلارى بولسا، شىندىقتىڭ قاشاندا دا سالتانات قۇراتىنىن قاپەرگە سالا وتىرىپ، شالا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ بايتاق ەلىمىزدىڭ باتىرلارىن، قايراتكەرلەرىن ءجونسىز قارالامايىق، ولارعا ورىنسىز عايبات ءسوز ايتپايىق دەگىمىز كەلەدى.

ءابىل بۇرلىباەۆ،

تەحن.عىلىم. كانديداتى،

جۇيەلىك ادىسپەن كوشپەندىلەر

تاريحىن زەرتتەۋشى.

مۇحتار قازبەكوۆ،

زەرتتەۋشى - پۋبليتسيست.

Abai.kz