كەزىندە بايبىشەدەن، توقالدان، اققولتىقتان تۋعان بالالارىنىڭ كوپتىگىنەن قازەكەم دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ تۋعىزعانى انىق. بەدەۋلىك، بەلسىزدىك دەگەن پالەلەردىڭ اتى ءوڭى تۇگىل، تۇسىنە دە كىرگەن جوق. ەندى جاھاندانۋدىڭ جالىنا جارماسىپ جۇرگەن شاقتا اتالعان ماسەلە قازاقتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ-اق تۇر. جىل سايىن ەلىمىزدە ۋىعى شانشىلعان شاڭىراقتىڭ 100-ءنىڭ 20-سى بالاسىزدىقتىڭ زاردابىن تارتۋدا. بۇل دەگەنىڭىز - تاتىموۆشەلەسەك، «بوس قالعان بەسىك، قۋراپ قالعان قۇرساق» دەگەن ءسوز.

دارىگەرلەردىڭ دابىلدايتىندايى دا بار. بۇگىندە جا­سامىس تارتقاندار عانا ەمەس، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىت­تەردىڭ بەلىنەن بەدەل كەتىپ وتىرعاندىعى. جاس قىزداردا دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. جالتىراتىپ ءجۇرۋدىڭ زار­دا­بىن تارتىپ، جاتىرىن سۋىقتاتىپ سورلاپ جۇرگەندەرى جە­تەر­لىك. وسىنداي-وسىنداي ويلاندىرارلىق شەتىن ماسە­لە­لەر­دى شەشۋ ءۇشىن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، ياعني 2010 جىلى قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ №1 بۇيرىعى بو­يىن­شا «ەكو باعدارلاماسىن تەگىن ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋ تۋ­را­لى» بۇيرىعى شىققان بولاتىن. بۇل «سالاماتتى قا­زا­ق­ستان» جوباسى بويىنشا جۇزەگە اسۋى ءتيىس جوبالاردىڭ ءبى­رى-ءتىن. سودان بەرى تەڭىزدىڭ قاسىنداعى تامشىداي بولسا دا، بۇل باعدارلاما ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. كەيبىر ءات­تەگەن-اي­لارى بولماسا، جوق-جوق دەپ جىلانۋعا جاراماس، ءاي­تەۋىر، القام شۇكىر دەگىزەرلىكتەي. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 2011 جىلى جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى 29 وت­باسى بالا ءسۇيۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان. بۇل ءادىس بويىنشا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 77 وتباسىعا تەگىن ەم-دوم قابىلداۋعا جەڭىلدىك بەرىلگەن. 29-ى - سونىڭ ناتيجەسى. 11 ايەل اكۋ­شەرلىك جانە گينەكولوگيا ۇلتتىق ور­تا­لىعىندا، 16 ايەل تا­راز قالاسىنداعى «نەكە جانە وت­با­سى»، ال­ما­تى­لىق ەكۇ ورتالىقتا ەكى ايەل جاساندى جولمەن ۇرىق­تان­دى­رۋعا قول جەتكىزگەن. ناتيجە كورسەتكىشى 38,1 پايىزدى قۇراپ وتىر. ال بيىلعى جىلعا 47 وتباسى كەزەكتە تۇر. مەملەكەتتىك باع­دارلاما  اياسىندا جىل سايىنعى تەگىن ۇرىقتاندىرۋدىڭ سا­نىن كەلەشەكتە 700-گە دەيىن كوبەيتۋ كوز­دەلگەن. 2010 جى­لى  وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بو­يىن­شا كۆوتامەن 30 ادام جىبەرىلگەن. الايدا جاساندى جولمەن بالالى بولۋ باقى­تىنا تەك 11 ادامنىڭ عانا قولى جەتىپتى. ءبىر شي­كى­وك­پە­گە قول جەتكىزۋدى ارمان ەتكەندەر اسۋ-اسۋ بەلدەردى ارتقا تاس­تاۋى ءتيىس. كۆوتاعا ىلىگۋدىڭ كوش باسىندا ۇمىتتىلەر ءۇشىن ءبى­تىپ بول­مايتىن بىرنەشە انا­ليز­دەر تاپسىرىلۋى قاجەت. باس-اياعىن سارالاساق، تاپسىرىلۋى ءتيىس اناليزدەردىڭ سانى 40-تان اسىپ كەتەدى ەكەن. وسى تەك­سە­رىلۋدىڭ باعاسى دا قىم­بات. ونىڭ ءبارى دە  جەڭىلدىكسىز، اقى­لى تۇردە جۇزەگە اسى­رى­­لادى.

ءبىر عانا ءاناليزدىڭ ءوزى 40 مىڭ تەڭگەگە جە­تەتىنىن ەسكەرسەك، تولىق تەكسەرۋدەن ءوتۋ­دىڭ ءوزى قانشا سوماعا قالتانى قاعا­تى­نىن باعامداي بەرىڭىز. بۇل كەپىلدى كومەك تۇرىنە كىرمەيدى. ەڭ باستى تالاپ بويىنشا، وتاعاسى سپەرماسىنىڭ ۇرىقتاندىرۋ بەلسەندىلىگى 50 پايىزدان كەم بولماۋى ءتيىس. بۇگىندە بەلگىلى اندرولوگتەر سوڭعى جەتى جىلدا ەركەكتەر ۇرىعىنىڭ بەل­سەن­دىلىگى 30 پايىزعا تومەندەپ كەتكەنىن ايتىپ دا­بىل قاعۋدا. تەكسەرۋدەن وتكەن وتبا­سى­لاردىڭ باسىم بولىگى ءدال وسى وتكەل بەرمەس اسۋ­دان ءسۇرىنىپ جاتقانى. تەكسەرۋدەن ءوتىپ، تا­لاپ ەتىلگەن ءتيىستى انىقتامانىڭ ءبارىن جي­ناپ تاپسىرعاننىڭ وزىندە تەگىن كۆوتاعا قول جەتكىزۋ-جەتكىزبەۋى ەكىتالاي. بىراق... بالا­لى بولىپ، باقىتتان باس اي­نال­سا جاقسى. بىراق سول تىزىمگە ىلىككەنىمەن، با­لالى بولا الماي جاتقاندار دا جوق ەمەس. ءبارى دە جا­راتقاننىڭ قولىندا عوي، قال­عانى ءسات­تى­لىك­كە بايلانىستى.  ايەل­دەر­دىڭ جاسىن 40-قا دەيىن سوزسا دەگەن ءتى­لەگى بار. ارينە، مە­دي­تسينادا بالالى بو­لۋعا قولايلى جاستىڭ 35-پەن شەكتەلەتىنى بەل­گىلى. دە­گەن­مەن... ءبىر شارانانى جا­رات­قان­نان تىلەپ، بىلىكتى ما­مان­دارعا يەك ارت­قانداردىڭ ءۇمىتى اقتالسا يگى.

دانا بولاتقىزى، ايەلدەرگە كەڭەس بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:

- دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ الداعى 10 جىلعا ارنالعان «سالاماتتى قازاقستان» باعدارلاماسىنا ەنگىزىلگەن تەگىن جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ ماسەلەسى دەر كەزىندە قولعا الىنعان يگى شارالاردىڭ ءبىرى دەر ەدىم. دەگەنمەن كوپشىلىكتىڭ تالاپ-تىلەگى دە ەسكەرۋسىز قال­ماسا ەكەن دەيمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ ور­تا­لىققا كەلۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى الگى قاتاڭ تالاپتاردان وتە الماي، تاۋى شا­عى­لىپ قايتىپ جاتادى. نيەت ءبىلدىرۋ­شى­لەر تىپتەن كوپ.

بەلدىڭ بەدەلىن كەتىرەتىن باستى سەبەپ

ماسەلەنىڭ سەبەبىمەن ەمەس، سالدا­رى­مەن كۇرەسىپ جۇرگەندەيمىز. بەلسىزدىك پەن بە­دەۋلىكتىڭ نە سەبەپتەن ارتىپ كەتكەنىن زەرت­­تەپ، سونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن شارالار قا­بىلدانسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. سوندا ەكۇ-عا يەك ارتپايتىنىمىز انىق. را­سىن­دا، بۇگىندە بەلىم دەپ بەزەكتەپ جۇرگەن جىگىت جەتەرلىك. ماماندار بەلسىزدىكتىڭ بە­لەڭ الۋىنىڭ باستى سەبەبى بەي-بەرەكەت جى­نىس­تىق قاتىناسقا بارۋ، ءتۇرلى جىنىستىق اۋ­رۋلاردى جۇقتىرۋ دەيدى. ونىڭ ۇستىنە، شە­تەل­دەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان ءناپسىنى قوز­دىر­عىش دارىلەردى قوسىڭىز. «مو­لو­دەتس»، «لە­­ۆيترا» اتتى دارىلەر بۇگىندە ءدا­رى­حا­نا­داعى ەڭ ءوتىمدى تاۋارعا اينالعان. ءدا­رى­گەرلەر ءدال وسى دارىلەردى بەلسىزدىككە اپا­­رار توتە جول دەپ سانايدى. ويتكەنى تابيعي ەمەس، ءدارىنىڭ كۇشىنە يەك ارتقان سوڭ ۋاقىت وتە كەلە تەك سونىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى ەكەن. ول ۇرىق ساپاسىن ءتو­مەن­دە­تىپ، بەلدەن بەدەل كەتۋىنە «كومەك» قولىن سو­­زا­دى. «ادام اعزاسىنا اسا قاۋىپتى وسىن­داي قوز­دىرعىش دارىلەرگە تىيىم سالىنسا» دەي­دى دارىگەرلەر. مامان­دار­دىڭ ءمالىم­دە­ۋىن­شە، ەلىمىزدەگى وتبا­سى­لار­دىڭ 35 پايىزى با­­لا ءسۇيۋ باقىتىنان ما­قرۇم قالعان. بۇل دە­گەنىڭىز - وسىنشاما ءۇي­دە بەسىك جىرى اي­تىل­مايدى دەگەن ءسوز. ەلى­مىزدەگى №1 دە­مو­گراف ءھام ساناقشى ماقاش ءتا­تى­موۆتىڭ ما­قا­مىنا سايساق، «وسىنشاما جا­عىل­ما­عان شى­راق، تۋىل­ماعان بالا». سە­رىلىككە ەرىك بەر­گەن ەركەك­تەر­دىڭ 70 پا­يى­زى ءتۇرلى جى­نىس­تىق جۇقپالى اۋرۋلاردان زارداپ شە­گەدى. ونىڭ سوڭى بەلسىزدىككە اكەلىپ سوق­تى­را­رى ءسوزسىز. بۇگىندە اندرولوگتەردىڭ اي­­تۋىن­شا، ەرلەردىڭ ۇرىق بەلسەندىلىگى 100 پا­­يىز بولۋى كەرەك بولسا، كوپشىلىگىنىكى 50 پا­يىزدان دا تومەندەپ كەتكەن. ءتىپتى 7 پا­يىز­بەن دە جۇرگەندەر بار. ەركەكتەردىڭ بەلىنىڭ بەدەلى №1 ماسەلەگە اينالاتىن ءتۇرى بار. بۇرىندارى بەلىم دەپ بەزەك قا­عا­تىن­داردىڭ جاسى 50-دەن اس­قان­دار بول­سا، بۇگىندە تەپسە تەمىر ۇزەتىن 22-25 جاس­تاعى ءجى­گىتتەر «كوك كورپەنى ءبۇل­كىل­دە­تۋگە» ءدار­مەن­سىز. ونىڭ سەبەبى كوپ، ءجۇ­رەك-قان تا­مىر­­لارى، قان قىسىمى، سۋسامىر دەرتىنە تۇ­سالعاندار باسىم. ونىڭ ءبا­رى دە بەل­سىز­دىككە توتەلەي تارتاتىن «ترو­تۋ­ار­دىڭ» ءبىرى... سون­دىقتان دا بەلسىزدىككە اپا­راتىن باستى ماسەلەنى شەشىپ الساق، مۇر­تىمىزدى بالتا شاپپاس ەدى. تەك قۇ­تىداعى قۇ­لىن­شاقتارعا تەلمىرىپ قال­مايىق.

مىرزاحمەت ءجانادىلىلوۆ، وقو دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ باس اندرولوگى، «ەرلەر دەنساۋلىعى ورتالىعىنىڭ» مەڭگەرۋشىسى:

- ەلىمىزدە ەركەكتەردىڭ تەك 10 پا­يى­زى عانا اندرولوگكە قارالادى. ەلى­مىزدە بەل­سىز­دىكتى اقىسىز ەمدەۋ، كۆوتا جۇيەسى جوق. وسى ماسەلەنى ۇكىمەتكە جول­دادىق. ناتيجەسى بولادى دەگەن ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس. اندرولوگ ما­مانداردى دا­يىنداۋ ماسەلەسى دە شەشىمىن تاپقان جوق. بۇگىنگىدەي بەلسىزدىك ماسەلەسى ارتىپ وتىرعان شاقتا مامان دايىنداۋ ماسەلەسىن الدىمەن شەشىپ الۋ قاجەت.

اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا، جامبىل وبلىسى

"الاش ايناسى" گازەتى