زاماناۋي سوعىستا ارنايى جاساقتاردىڭ ءرولى زور. ونى ازەربايجاننىڭ ارنايى جاساقتارى ناقتى كورسەتتى. قاۋىپسىزدىك پەن قورعانىس ءۇشىن ءتۇرلى باعىت بويىنشا ارنايى جاساقتاردىڭ ماڭىزى وراسان بولىپ كەلەدى. ۇرىس جاعدايىندا ولار ەل قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ال بەيبىت ومىردە تىنىشتىقتى ساقتايدى.

«ارىستان» ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ ارنايى جاساقتارى شىن مانىندە ەلىمىزدىڭ نەگىزگى ارنايى جاساقتارى بولىپ تابىلادى. ول سوناۋ كەڭەس زامانىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ ارنايى جاساقتارى رەتىندە، دالىرەك ايتساق، الماتىدا ورنالاسقان كسرو مقك 7-باسقارماسىنىڭ «ا» توبىنىڭ 14-ءشى ايماقتىق بولىمشەسى رەتىندە قۇرىلعان بولاتىن. قۇرىلعان ارنايى جاساق بىردەن ۇرىسقا دايىن بولا قويعان جوق. ناقتى قالىپتاسۋ 1990 جىلدىڭ قازان ايىندا اياقتالدى. 1992 جىلى 13 قاڭتاردا الماتىلىق «ا» ديۆيزياسىنىڭ نەگىزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزىنە تىكەلەي باعىناتىن «ا» دەپارتامەنتىن قۇردى، بۇل ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن العاننان كەيىنگى العاشقى رەسمي اسكەري قۇرىلىم بولدى. 1993 جىلى ساۋىردە «ا» بولىمشەسى پرەزيدەنتتىڭ كۇزەت قىزمەتىنەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە (ۇقك) اۋىستىرىلدى، ال 1994 جىلى 11 ماۋسىمدا ۇقك قۇرامىنداعى «ارىستان» قىزمەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى.

العاشقى اسكەري وپەراتسيانى «ا» ءبولىمى 1992 جىلى جۇرگىزدى. 1992 جىلدىڭ 23 اقپانىندا ماسكەۋ-تاشكەنت پويىزىنىڭ ۆاگونىندا ارنايى سۇيەمەلدەۋمەن تاسىمالدانعان التى رەتسيديۆيست قايراۋ قۇرالدارىمەن ساقشىلارعا شابۋىل جاساپ، وق-دارىلەرى بار سەگىز تاپانشانى تارتىپ الىپ، قاشىپ كەتتى. توپتان ءبولىنىپ شىققانداردىڭ ءبىرى تەز ارادا قولعا ءتۇستى. قالعان بەسەۋى جوسپارلانعان «يكارۋس» كولىگىمەن قىزىلورداعا اتتاندى. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ولاردى تاپقان كەزدە قارۋ قولدانعان: بىرەۋى ءولتىرىلدى، ەكەۋى ۇستالدى. الايدا، قالعان ەكى قىلمىسكەر اۆتوبۋستاعى وننان استام ادامدى كەپىلگە العان. كەلىسسوزدەر بارىسىندا ولار شەتەل ۆاليۋتاسىندا قۇن تولەۋدى جانە شەتەلگە ۇشۋعا مۇمكىندىك بەرۋدى تالاپ ەتكەن. ولار شەتەلگە ۇشۋعا بولاتىن شىمكەنت قالاسىنىڭ اۋەجايىنا باردى. «ا» بولىمشەسى ارنايى وپەراتسيالاردى دايىنداۋعا كىرىستى. ارنايى وپەراتسيا جاۋىنگەرلىك شىعىنسىز ءساتتى ءوتتى، قىلمىسكەرلەر زالالسىزداندىرىلدى، كەپىلگە الىنعاندار بوساتىلدى. ارنايى كۇشتەردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. «ارىستانعا» قىلمىسكەرلەرمەن 1999 جىلى كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى، ول كەزدە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ون جەتى ادام استانانىڭ ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىندا ءۇش كۇزەتشىنى كەپىلگە العان بولاتىن.

نەگىزگى مىندەت – لاڭكەستەرگە قارسى كۇرەستەن باسقا، «ارىستاننىڭ» اسا قاۋىپتى قىلمىسكەرلەردى ۇستاۋ، كونترابانداشىلار مەن قارۋ-جاراق ساتۋشىلاردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ جولىن كەسۋ بولفپ تابىلادى.

تاعى ءبىر ارنايى جاساق تۇرلەرى قازاقستاننىڭ شەكارا قىزمەتىنە قاتىستى. قازاقستاننىڭ شەكارا قىزمەتى بىرنەشە رەت رەفورمالانىپ، قايتا تاعايىندالدى - بارلىعى وننان استام ۇيىمدىق وزگەرىستەر بولدى. بۇل شەكارا اسكەرلەرى مەن ولاردىڭ قۇرامىنداعى ارنايى جاساقتاردىڭ قالىپتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىردى.

بۇگىنگى تاڭدا ۇقك شەكارا قىزمەتى شەكارا اسكەرلەرىنىڭ ءتورت وڭىرلىك باسقارماسىنان تۇرادى: «شىعىس»، «باتىس»، «وڭتۇستىك» جانە «سولتۇستىك». ولارعا شەكارا وتريادتارى، شەكارا زاستاۆالارى، شەكارا كومەنداتۋرالارى مەن شەكارالىق باقىلاۋ بەكەتتەرى كىرەدى، ال كاسپي جاعالاۋىندا اسكەري-تەڭىز بولىمشەلەرى دە بار. شەكارا قىزمەتىنىڭ قۇرامىندا ورتالىق باعىنىستى بولىمشەلەر مەن كۇشەيتۋ بولىمشەلەرى (اۆياتسيا، ساپەر، بايلانىس) بار. ولاردىڭ قاتارىندا شەكارا قىزمەتىنىڭ ارنايى جاساقتارى – «بوران» (ورتالىق باعىنىستى) جانە «ورلان» («وڭتۇستىك» وڭىرلىك باسقارماسى) دەسانتتىق-شابۋىلداۋشى، مانەۆرلىك جاساقتارى، سونداي-اق «اق-بارىس» اۋە-دەسانتتىق زاستاۆاسى بار.

ۇقك «بوران» دەسانتتىق-شابۋىلداۋ-مانەۆر توبى قازاقستاننىڭ بۇرىنعى كسرو-داعى كورشىلەرىمەن ءالى دە دامىماعان شەكاراسىنىڭ ۇزاق ۋچاسكەلەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ادەتتەگى شەكاراشىلاردىڭ تىعىزدىعى تومەن بولعاندىقتان ەرەكشە ماڭىزعا يە. 2005 جىلدىڭ 12-17 قىركۇيەگىندە قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي جانە تاجىكستاننىڭ شەكارا ۆەدومستۆولارى بىرلەسكەن «شەكارا باۋىرلاستىعى-2005» ارنايى وپەراتسياسىن جۇرگىزدى. سول 2005 جىلى 20 ءساۋىر مەن 10 مامىر جانە 12 قىركۇيەك پەن 30 قىركۇيەك ارالىعىندا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكارا قىزمەتتەرى «تولقىن-2005» بىرلەسكەن وپەراتسياسىن جۇرگىزدى. بۇل ىستەرگە ءبىرىنشى كەزەكتە ارنايى بولىمشەلەر مەن جىلجىمالى رەزەرۆتەر بەلسەندى تۇردە تارتىلدى. ارنايى جاساقتار وزدەرىنىڭ ۇزدىك ەكەنىن كورسەتتى.

2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىنەن كەيىن ارميانىڭ ارنايى جاساقتارىنىڭ ناقتى جاندانۋى باستالدى. بىرقاتار وزگەرىستەردەن كەيىن قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى ءۇش ءتۇرلى كلاسسيكالىق قۇرىلىمعا يە بولدى. جوعارعى باس قولباسشىنىڭ (پرەزيدەنتتىڭ) رەزەرۆى رەتىندە اسكەرلەردىڭ (كۇشتەردىڭ) دەربەس تارماعى – اەروۇتقىر اسكەرلەرى قۇرىلدى. ولار ەكى دەسانتتىق-شابۋىلداۋ بريگاداسى جانە ارنايى ماقساتتاعى بريگادا نەگىزىندە قۇرىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا «قازبات» بىتىمگەرشىلىك باتالونى دا بولدى.

اەروۇتقىر اسكەرلەرىنىڭ شتاب-پاتەرى الماتىدا ورنالاسقان. ولاردىڭ جالپى سانى شامامەن 6 مىڭ ادام. قازاقستان ارمياسىنىڭ اەروۇتقىر اسكەرلەرى ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىنىڭ قازاقستاندىق قۇرامداس بولىگىن قالىپتاستىردى.

سوڭعى جىلدارى ارميانىڭ ارنايى جاساقتارى، جالپى قارۋلى كۇشتەر سياقتى، جاقسى دامىپ كەلەدى، بىراق قارۋلى كۇشتەردىڭ ارنايى جاساقتارىندا تىكەلەي ۇرىس تاجىريبەسى جوق. راس، «قازبات» باتالونىنىڭ قۇرلىق اسكەرلەرى روتاسىنىڭ قۇرامىندا تاجىكستانداعى ۇجىمدىق بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنا قاتىسقان وفيتسەرلەردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە تاججىريبە بار، الايدا ول ازدىق ەتەدى.

ارنايى جاساقتار ەل قورعانىسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. الەمدە گەوساياسي احۋال قيىنداعان سايىن، ماڭىزى دا ارتا بەرمەك.

Abai.kz