مۇحتار شاحانوۆ. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – قازاق حالقىن ەكىگە بولەدى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە،
ۇكىمەت باسشىسىنا،
پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا
«لاتىن قارپىنە كوشكەنىمىز - ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز بولدى. ءازىربايجان جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىپ جاتقان بالالار كيريلليتسانى مۇلدە بىلمەيدى. ولار وسىعان دەيىن باسىلىپ شىققان كىتاپتاردى وقي المايدى.»
ەلميرا احۋندوۆا،
باكۋ-سلاۆيان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
«قازاقستان تۇرىك الەمىنە جەتەكشى بولۋ ءۇشىن ايانىپ جۇرگەن جوق. تۇرىك اكادەمياسىن، «تۇرىكسوي» كەڭەسىن قۇردى... اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى (نەمەسە توراعاسى) قازاق عالىمى، كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەنىڭ بۇرىنعى رەكتورى شاكىر يبراەۆ. قازىر لاتىنشاعا كوشۋگە باستاماشى بولىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى سول. قازاقتار ءوز تىلدەرىن ءالى ۇيرەنىپ بولعان جوق. لاتىن الىپبيىنە كوشسە تىلدەرىن وشىرەدى.»
گوگا حيدوياتوۆ,
وزبەكستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە،
ۇكىمەت باسشىسىنا،
پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا
«لاتىن قارپىنە كوشكەنىمىز - ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز بولدى. ءازىربايجان جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىپ جاتقان بالالار كيريلليتسانى مۇلدە بىلمەيدى. ولار وسىعان دەيىن باسىلىپ شىققان كىتاپتاردى وقي المايدى.»
ەلميرا احۋندوۆا،
باكۋ-سلاۆيان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
«قازاقستان تۇرىك الەمىنە جەتەكشى بولۋ ءۇشىن ايانىپ جۇرگەن جوق. تۇرىك اكادەمياسىن، «تۇرىكسوي» كەڭەسىن قۇردى... اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى (نەمەسە توراعاسى) قازاق عالىمى، كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەنىڭ بۇرىنعى رەكتورى شاكىر يبراەۆ. قازىر لاتىنشاعا كوشۋگە باستاماشى بولىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى سول. قازاقتار ءوز تىلدەرىن ءالى ۇيرەنىپ بولعان جوق. لاتىن الىپبيىنە كوشسە تىلدەرىن وشىرەدى.»
گوگا حيدوياتوۆ,
وزبەكستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«مەنىڭشە، قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي ءىس جۇرگىزۋ تاجىريبەسىندە ونىڭ تولىققاندى قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتە الماي، لاتىنشاعا اۋىسا قويۋ، ورنى تولماس وكىنىشكە اكەلىپ سوقتىرادى. ونسىز دا ورىس تىلدىلەر مەن قازاقتىلدىلەر ەكىۇدايىلىققا ۇشىراپ جۇرگەندە، قازاق ودان ارمەن رۋحاني الشاقتىققا ۇرىنادى. قازىر ولار ءبىر-ءبىرىن ۇنەمى تۇسىنە الماي شەكىسىپ قالىپ جۇرسە، لاتىنشاعا كوشكەن قازاقتىلدىلەر مەن كيريلليتسادان ايىرىلعىسى كەلمەيتىن ورىستىلدىلەر (ورىستارمەن قوسىلىپ الىپ) ناعىز جاعا جىرتىسۋعا كوشەدى... ۇلتتىڭ رۋحاني ەكى جىككە ءبولىنۋى ودان ءارى تەرەڭدەيدى. ونسىز دا كيريلليتسا نەگىزىندەگى قازاقشاعا ەنە الماي جۇرگەن ورىستىلدىلەر لاتىنشا نەگىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ ماڭايىنا دا بارا المايتىن بولادى. ءازىربايجان مەن وزبەكستانداعىدان بىزدەگى جاعداي وزگەشە. ولاردىڭ ارتىقشىلىعى ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىندە ءبولىنۋ جوق، بىزدە بار. ەگەر لاتىنشاعا قازىر اۋىسا قويساق، بۇل ءبىزدى رۋحاني جىكتەلۋدىڭ ەڭ تەرەڭىنە باتىراتىن بولادى.»
قاناعات جۇكەشەۆ,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ەندى اباي.كز. اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان پىكىرلەرگە نازار اۋدارالىق:
كيريلليتسا ورىس ءتىلىنىڭ نەگىزىندە ەمەس، گرەك پەن بولگار تىلدەرىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلعان ءالىپبي. كەيبىر شالاعاي قازاقتار كيريلليتسانى ورىس مادەنيەتىنىڭ مەنشىگى دەپ تانيدى. سايىپ كەلگەندە، كيريلليتسا شىعىس ريم يمپەرياسىنىڭ قالدىعى...
***
ورىستاردان الفاۆيت اۋىستىرىپ قۇتىلا المايسىڭ... ءالفاۆيتتى اۋىستىرۋ - جاي ناۋقان...
***
قازاق بۇرىنعىدان دا بەتەر بىلگەنىنەن ايىرىلىپ، توپاستانىپ كەتەدى. 80 جىلدىق تاريحىمىز جوعالادى تاعى دا.
***
«لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەكى ءتۇرى بار ەكەن: لاتىنشا جانە اعىلشىنشا قارىپ. لاتىنشا قارىپ دەگەنىمىز - باسىندا ايشىعى بار نەمەسە اياعىندا قۇيرىعى بار، بىراق لاتىن قارىپتەرى. اعىلشىن قارىپ دەگەنىمىز - كادىمگى ءوزىمىز كۇندە پايدالانىپ جۇرگەن كومپيۋتەردەگى اعىلشىن قارىپتەرى.
گۇلنار تازابەكوۆا،
«ءالىپبي وزگەرتۋ وزەكتى ماسەلەلەرگە اينالۋدا»،
«ءتورتىنشى بيلىك»، 14-قاڭتار، 2013 ج.
بۇل مازمۇندى ماقسات پا ەكەن، سانامىزعا كەش كەلگەن؟
«دۇرىس، دۇرىس» دەپ جاتىر جۇرت، «لاتىنشاعا كوشكەن ءجون».
بيلىك ءسوزى زاڭ ەمەس پە، بىراق قاشان كوشەمىز؟
قانداي جولمەن تۇگەندەلەر سىرتقا كەتكەن ەسەمىز؟
«25-ءىنشى جىلدان كەيىن» دەيدى وعان ەلباسى،
وسى تالاپ بولا الا ما، ورتاق سەنىم ارناسى؟
بىرەۋ بەيىم، ءتورت-بەس جىلدان كەيىن جىلدام كوشۋگە،
ال، بىرەۋلەر، ءتىپتى، «ەرتەڭ كوشەيىك» دەپ بوسۋدە.
كەي دايىنسىز پايىمسىزدار «بۇل ءىس جەڭىل» دەسە دە،
ناق وسى ىستە بۇعىپ جاتىر وتە ۇلكەن ماسەلە.
ءدال بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەل مۇڭىنا اشىنعان،
زەرتتەۋ، تولعاۋ، ماقالالار ميعا ۇلەس بوپ قوسىلعان،
تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرى ۇلتتىڭ داڭقىن اسىرعان،
سان ميلليون اتپەن دارا كىتاپ بولىپ باسىلعان.
سونىڭ ءبارى كيريلليتسا اياسىندا قالا ما،
كىم اۋدارىپ بەرمەك ونى ەرتەڭگى وسەر بالاعا؟
لاتىنشاعا وزبەك، تۇرىكمەن، ءازىربايجان اۋىستى،
سان تاريحى سىرتتا قالىپ، قامسىزدىقپەن قاۋىشتى.
بيلىك جاعى ونەگەلى ءىس دەپ ۇقسا ەكپىندى،
كوپ تۇلعاسى ونى «اداسۋ»، «رۋحتى زورلاۋ» دەپ ءبىلدى.
ءجا، عالامتور بۇل اراعا ءوز ۇلەسىن سالا ما؟
الدە «تاريح قاجەت ەمەس» دەگەن ءۇمىت جانا ما؟
باستى ماقسات كىتاپتاردىڭ قاجەتتىسىن الۋ ما؟
كوپ ميلليارد قارجى كەرەك، بۇل زور ىسكە بارۋعا.
ەرتەڭ ءتۇسىپ قالمايمىز با، رۋحسىز، ساراڭ قاقپانعا،
قازىر ۇلتتىق يگى ىستەرگە اقشا تاپپاي جاتقاندا؟
ويدا-جوقتا كولەگەيلەپ پەندەلىكتىڭ بورانى،
ءبىر ماڭىزدى سۇراق تاعى الدىمىزدى ورادى.
لاتىنشاعا قازاقستان مەملەكەت بوپ بارماق پا؟
قانشاما ۇلت، سان باسىلىم ورتاق مىندەت الماق پا؟
وندا جاقسى... بىراق قاماپ قويعانداي عىپ شارباققا،
جالعىز قازاق ءتىلى عانا ىلىنبەك قوي قارماققا؟
راس، قازاق جىلدام اشسىن عالامتورلىق قۇلىپتى.
كومپيۋتەرگە بولا سوندا جويامىز با ۇلتتى؟
لاتىن قارپىن مەڭگەرۋدى مىندەت ەتىپ قويۋعا،
بولمايدى ما، قيىن با الدە، سولاي قانات جايۋعا؟
ۇلتسىزدانۋ جاعىنان ءبىز تۇرمىز جاردىڭ شەتىندە،
قازاقتاي كوپ ورىستانعان ۇلت جوق جەردىڭ بەتىندە.
ءازىربايجان، وزبەكتەردەن ايىرمامىز وسىندا،
سوندىقتان دا، زور قاسىرەت قول بۇلعاپ تۇر قاسىڭدا.
ءوز تىلىندە وي قورىتىپ، ءوز تىلىندە وي كەسسىن،
«ءاربىر قازاق قازاقپەنەن تەك قازاقشا سويلەسسىن!»
وسى ءسوزدى ەلباسى دا قايتالادى سان رەت،
بىراق ءسوزى ىسىمەنەن شىقپاي جاتىر دالىرەك.
ۇزاي الماي كەڭەس رۋحتى ەسكى قۇنىس كۇندەردەن،
ءوزى ورىسشا سويلەسەدى قازاق مينيسترلەرمەنەن...
ال ۇلت ءۇشىن لاتىنشاعا كوشۋدىڭ ەش ءمانى جوق.
كىمدەر وندا ۇلتقا مۇنداي جۇمباق شىدەر تاستادى؟
ءوز تىلىندە ويلاي الماس،
ءوز تىلىندە سويلەي الماس،
ءھام جازا الماس، قازاقتىڭ تەڭ جارىمىنان استامى.
سەكىلدەنىپ «ۇلتسىزدانعان بولەك قازاق ارالى»،
ولار تۇگەل كيريلليتسا اۋماعىندا قالادى.
ورتاق ەلدىك مۇددەلەردى تاستاپ جەلدىڭ وتىنە،
ءسويتىپ قازاق اشىق تۇردە بولىنەدى ەكىگە.
رۋح پارقى از باسىلىپ جاتقان جوق قوي تابانعا،
سونشا نەگە قۇشتار بولدىق ۇلت جەڭىلەر قادامعا؟
Abai.kz
