بيىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى 82 جاستاعى ەنني ەرنو اپامىز «مەنى الەم تانىدى»، «زيالىمىن، كوشەدەگى ميتينگ نە تەڭىم؟!» دەپ ۇيدە جاتپاي، وتكەن جەكسەنبى كۇنى پاريج قالاسىندا وتكەن قىمباتشىلىقتى اۋىزدىقتاي الماي وتىرعان ماكرون ۇكىمەتىنە قارسى ەرەۋىلگە شىعىپتى. كۇرەسكەر جازۋشىمەن تۇسكەن فوتوسىن بيلىككە نارازى بەلسەندىلەر الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىندا جاريالاعان.

قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىم ساناتىنا جاتاتىن، كەڭەس وداعى قۇردىمعا كەتسە دە «كسرو حالىق ءارتىسى»، «لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى» دەگەن قۇرعاق اتاق، سولكەبايلارىمەن تاۋەلسىز ەلدىڭ تورىنە شىعاتىن، بيلىك پەن مەملەكەتتى، شەنەۋنىك پەن مەملەكەتشىل تۇلعانى پارىقتاي المايتىن ونەر ادامدارىنىڭ شوعىرى بار. ولاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى ەل تولقىعان كۇردەلى وقيعالاردا بيلىكتى اقتاۋمەن عانا شەكتەلەدى.

2011-جىلى جازدا استانا تويىنىڭ جارناماسى جەر جارىپ تۇردى. كونتسەرتكە انگليانىڭ ايگىلى روك جۇلدىزى ستينگ تە كەلىپ ونەر كورسەتەدى دەلىندى. مەجەلى ۋاقىت تاياعاندا ونىڭ كەلمەيتىنى ءمالىم بولدى. سول كەزدە جاڭاوزەندە مۇنايشىلار جالاقىنى كوتەرۋدى تالاپ ەتىپ ەرەۋىلدەپ جاتقان بولاتىن. ستينگ جۇمىسشىلارىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە باس قاتىرماي، توي تويلاۋدان قولى بوساماعان بيلىكتىڭ داراقى ارەكەتىنەن ءتۇڭىلىپ، ونەر كورسەتۋدەن باس تارتقان ەكەن. اقوردانىڭ پيار مەنەدجەرلەرى اعىلشىنداردا «روكەر بولۋدىڭ باستى شارتى اككوردتاردى دۇرىس ويناي ءبىلۋ دە ەمەس، ازاماتتىق پوزيتسيادا» دەگەن ناقىل بار ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟! جوعىرىدا ءبىز ءسوز ەتكەن شوعىردىڭ «جاڭاوزەن وقيعاسىندا» ەرەۋىلشىلەرگە وق اتقان بيلىكتىڭ ارەكەتىن قالاي اقتاعانى ەل ەسىندە. بۇل شوعىر قوعامدا قانشاما وقيعالار بولىپ جاتسادا سەلت ەتپەي، «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن دە ۇيرەنشىكتى ادەتتەرىنە باسىپ، جەمقورلىقپەن ايىپتالعان بۇرىنعى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇقامەديۇلىنا اراشا سۇراپ پرەزيدەنتكە حات جازدى. اراسىندا كەڭەستىك جۇلدىزداردان باستاپ، قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ساندىراقتاپ، ەفيردەن كەتكەن كىشى جۇلدىزدار دا بار.

شىدامنىڭ دا شەگى بولادى. ولاردىڭ ۇندەۋ حاتىنان كەيىن بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورىپ جاتقان قاينەكەڭ، قاينار ولجاي اعامىز اتقا قوندى. «باس پروكۋرور مەن جوعارعى سوت توراعاسىنا مۇنداي حاتتىڭ جازىلۋى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جاڭا قازاقستاندى قۇرۋىنا كەدەرگى دەپ سانايمىز. ويتكەنى، ءتاسىل تىم ەسكى. سوت ۇكىمى شىققانشا ىسكە ارالاسۋ ءجون ەمەس-اۋ. ونىڭ ۇستىنە اتاقتى ادامدارعا. ۇكىم شىققاننان كەيىن ءادىل مە، ادىلەتسىز بە، سونى ايتۋعا بولار ەدى. «ول تالانتتى جاستاردى ءسۇيدى، ونەردىڭ دامۋىن قالادى، مادەنيەت كوشىنىڭ العا جىلجۋىن ماقسات ەتتى، تاريحتىڭ تىنىسى اشىلىپ، بولاشاق ەنشىسىنە ۇلى مۇرالار اماناتىن قالدىرۋدى ارماندادى» دەيدى حاتقا قول قويعاندار. ونىڭ الدىندا «... ول قانشاما جاستى قولداپ، قامقورلىق كورسەتىپ، تالانتىمەن تانىلۋىنا جول اشقانىنا كۋامىز» دەپتى. ءبىز دە كۋامىز. بۇل كىسى مينيستر بولا سالا تۋىسى جادىرا نۇربايقىزى تويباەۆانى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنا باسشى ەتتى. ال تاسقىن نۇربايۇلى تويباەۆتى ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتو قۇجاتتار مەن دىبىس جازبالار ءارحيۆى ديرەكتورىنا تاعايىندادى.

جاس ازامات قازاقتىڭ نەبىر مارعاسقالارىنىڭ قۇجاتتارى ساقتالعان مەكەمەنى قالاي باسقارادى دەپ تاڭ قالدىق سوندا. مينيستر مۇحامەديۇلىنىڭ كەزىندە جەكە عيماراتى بار، قۇنى 1 ميلليون 777 مىڭ اقش دوللارىنا باعالانعان «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى جەكەشەلەنىپ كەتتى. ديرەكتورى – باس رەداكتورى سول – جادىرا نۇربايقىزى تويباەۆا» دەپ شىندىقتى شىرقىراتىپ جازدى قاينەكەڭ. ارتىنان انتيكور «ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنا قاتىستى تەرگەلىپ جاتقان قىلمىستىق ىستەر بويىنشا مەملەكەتكە كەلتىرىلگەن شىعىن سوماسى 7 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. تەرگەۋ – “التىن ادامنىڭ الەم مۇراجايلارى بويىنشا شەرۋى" حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزۋگە، سونداي-اق "قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كيەلى نىساندارى مەن مۋزەي قورلارىن جالپىمەملەكەتتىك فوتوگراممەتريالىق 3D-سكانەرلەۋ" جانە "قازاقستان ۇلتتىق تسيفرلىق كينوكوللەكتسياسىن تسيفرلاندىرۋ" جوبالارىنا بولىنگەن بيۋدجەت قاراجاتىن ۇرلاۋ فاكتىلەرى بويىنشا جۇرگىزىلۋدە. بۇدان بولەك، مۇحامەديۇلىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى لاۋازىمىندا بولعان كەزىندە تۋىستارىنىڭ جانە ۇلەستەس تۇلعالارىنىڭ مەنشىگىنە "سۋ جانە قولدانبالى سپورت تۇرلەرى بويىنشا رەسپۋبليكالىق جوعارى سپورت شەبەرلىگى مەكتەبى" رمقك، "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى" اق جانە "قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتى" جشس-ىن زاڭسىز بەرۋگە قاتىستىلىعى تەكسەرىلىپ جاتىر» دەپ مالىمدەمە تاراتتى. وسى مىسالداڭ-اق اتىلمىش زيالىلاردىڭ ساياسي، زاڭدىق ساۋاتىنىڭ، شىنشىلدىق دەڭگەيىنىڭ قانشالىق ەكەنىن باعامداي بەرۋگە بولادى.

قاينەكەڭنىڭ بۇدان كەيىن جەكە پاراقشاسىندا جاريالاعان «اقپاراتتىق كيللەردەن جەلىدەگى شيبورىلەرگە شەيىن» دەپ ايدارلانعان سەريالى جازباسى ءتىپتى سۇراپىل. ءوزى قىرىق جىل قالام تەربەگەن مادەني، رۋحاني كەڭىستىكتەن اتتاپ ساياساتقا، بۇگىنگى قوعامداعى ساياسي تۇيىندەرگە پىكىر بىلدىرەدى. بۇل قادامىن: «ساياساتتى ساراپتاپ ماقالا جازۋعا زاۋقىمىز سوقپايتىن. شيرەك عاسىر بۇل تاقىرىپتان الىستاپ، تەحنولوگيا، الەۋمەت، تاريح، تاعدىر، تابيعات، ونەر تۋراسىندا قالام تەربەپ كەلدىك. اقىرى ساياسات تۋرالى ءبىر رەت بولسىن جازۋ قاجەتتىگىن سەزىندىك. قازىر سمارتفوندا قىرىق ەكى ءارىپتى تەرە الاتىننىڭ ءبارى ساياساتتانۋشى بولىپ كەتكەن. ال ءبىز التىنبەك سارسەنبايۇلى، دارحان مىڭبايمەن بىرگە كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ساياسي شولۋشىلار دايارلايتىن كۋرسىندا وقىعانبىز» دەپ تۇسىندىرەدى. توسىن كوزقاراستارى ارقاۋ بولعان جازباسىنىڭ تاقىرىبىنا بايلانىستى: «التىنبەك ءبىر سۇقباتتاسقاندا اقپاراتتىق كيللەر دەگەندەر پايدا بولعانىن ايتقان. حح عاسىر سوڭى مەن ءححى عاسىر باسىندا بەلگىلى تۇلعانى سىلەيتىپ كەتەتىن سويقان ماقالانى تاپسىرىسپەن جازاتىنداردى نۇسقاعانى. جيىرما جىل ءوتىپ، ينتەرنەت ءداستۇرلى ءباسپاسوزدى ىعىستىرعاندا «جەلىدەگى شيبورىلەر» پايدا بولعانىن كورە الماي كەتتى مارقۇم. سەرىكتەرىمەن بىرگە ءوزى كيللەردىڭ وعىنان قازا تاپتى. ال قازىر جەلىدەگى شيبورىلەر بيلىككە سىن ايتقان ادامدى جاپپاي تالايتىن ادەت پايدا بولعانىن كورىپ-بىلە تۇرا وتاندىق ىشكى ساياسي جاعداي جونىندە وي تولعاۋعا بەكىندىك» دەي كەلە، «التىنبەك بيلىكتى سىناعانى ءۇشىن وققا بايلاندى. زامانبەك نۇرقادىلوۆ تە. سىناعانى ءۇشىن سوتتالعانداردى ساناۋعا ءبىر ادامنىڭ ساۋساقتارى جەتپەيدى. ماڭايىنا ءوزىن ماقتايتىنداردى، ءتىپتى اسىرا دارىپتەيتىندەردى جيناعان بۇرىنعى پرەزيدەنتتەن قانداي مۇرا قالعانى بارشاعا ءمالىم. وسىنداي كەپتى باستان كەشكەن قوعامعا «توقاەۆتى نەگە سىنايسىڭدار، ونى تەك قولداۋ كەرەك» دەگەن پىكىردى ۇسىنۋشىلار مەن ۇستانۋشىلار – مەملەكەتكە جاناشىر ەمەس. قاراقان باستارى مەن ماڭايىنا توپتاسقانداردىڭ از جىلعى مۇددەسىن ويلاۋشىلار مەن قورعاۋشىلار عانا. قالاي دەسەك تە قوعامعا، ادامعا سىن كەرەك. دامۋ ءۇشىن. ىلگەرىلەۋ ءۇشىن. توقىراپ قالماۋ ءۇشىن. الدەنەنى دۇرىس ىستەگەن ادام ودان سوڭ ماردامسىپ كەتپەۋى ءۇشىن» دەپ تۇيىندەيدى. قازىرگى ەل تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتقان پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىستى ويلارىن بىلاي دەپ بۇكپەسىز اشىق ايتادى: «بۇل ساياسي ناۋقان قۋىرشاق تەاترىنىڭ قويىلىمىنا اينالىپ كەتكەنىن ساۋاتى باردىڭ تالايى جازىپ جاتىر. توقاەۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولدايتىنداردىڭ ءوزى ونىمەن باسەكەسە تۇسەتىن كانديداتتاردان تۇڭىلۋدە. قازاقستانعا وسىنداي سايلاۋ كەرەك پە ەدى؟

بۇعان دەيىن حالىققا سان رەت «سوقىرتەكە» ويناتىلعان. كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋ مەن كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋدەن مەملەكەتتىڭ ءمۇيىزى شىعىپ بولعان.

كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە كۇتكەنىمىز بۇل ەمەس ەدى. «جاڭا قازاقستان» ەسكى سارىنعا سالۋ ارقىلى قۇرىلادى دەپ ويلاماپپىز. توقاەۆ زاڭدى ءوزىنىڭ قالاۋىنشا يلەيتىن پرەزيدەنت بولا قويماس دەپ ەدىك. 2019 جىلى سايلانعان سوڭ بەس جىل مەرزىمىن ويداعىداي وتەپ، قالاسا ودان كەيىنگى سايلاۋعا تۇسەر دەپ كۇتكەنبىز. سوندا ەسكى سوراپ قايتالانبايدى، بولاشاق ءۇشىن بۇكىل ەرەجە ساقتالاتىن ساياسي ۇلگى قالىپتاسادى دەپ ساناعانبىز.

جوق، كۇتكەنىمىز بولمادى. ونسىز دا سان رەت جامالىپ، يتپەن وينايتىن بالانىڭ البا-جۇلبا تونى سياقتى ەلەستەيتىن كونستيتۋتسياعا وزگەرىس جاسالدى. جەتى جىلدىق ءبىر مەرزىمگە پرەزيدەنتتى سايلاۋ بەلگىلەندى. قوعامنىڭ كوز الدىندا ءبىر تاباقتاعى ءبىر ۇمىتكەردىڭ سالماعى ەكىنشى تاباقتاعى وننان استام ۇمىتكەردى اسپانعا اتا سالعان تارازى پايدا بولدى.

ءتىپتى، بىرنەشەۋى تارازىنىڭ تاباعىنا ىلىگە المادى. كونستيتۋتسيادا «تۋعاندا قازاقستان ازاماتى»، تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا قازاقستاندا تۋعاندار پرەزيدەنت بولاتىنى جازىلعان.

بىزگە ارا-تۇرا تەلەفون سوعىپ، توقاەۆپەن قول الىسىپ تۇرعان فوتوسىن قويعان ۆاتساپتان حابار جولدايتىن اۋىت مۇحيبەك زامانداستىڭ پرەزيدەنت بولا الماسىنا بۇرىننان وكىنەتىنبىز. وزىنەن دە بار، توقاەۆتىڭ قولىن الىپ تۇرعاندا «مىنا كىلتيپاندى رەتتەي سالىڭىز» دەي سالماعان.

نەمەسە مونعوليادان ءتىلى شىقپاعان ءسابي كەزىندە كەلىپ، مەكتەپتى قاراعاندىدا وقىعان، استانادا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، سوناۋ ريمگە بارىپ ءبىلىمىن جەتىلگەن ەرجانار اشەيحان باۋىرىمىز دا اتا-اناسى اڭساپ جەتكەن قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولا المايدى.

نەمەسە جۋرناليست ءىنىمىز ءنۇردىلدا وراز اقش-تا وقىپ جۇرگەندە سول جاقتا ءسابيى دۇنيەگە كەلگەن. ول بالا وسىندا اتا-اجەلەرىنىڭ قولىندا وسەتىن بولسا دا، بولاشاقتا قازاقستان پرەزيدەنتى اتانا المايدى.

ءارى قاراي كانديداتتىڭ تاباعىنا ىلىگە الماعانداردىڭ ەكىنشى توبى پايدا بولدى. ولار 5 جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەمەگەن ەكەن. ءبىر عاجابى: بۇل تالاپ كونستيتۋتسيادا كورسەتىلمەگەن، تەك «سايلاۋ تۋرالى» زاڭدا بەلگىلەنگەن بولىپ شىقتى.

قۇداي-اۋ، بۇلار پرەزيدەنتتىك مانساپتى 1941 جىلى موسكۆانى فاشيستەردەن قورعاعاننان بەتەر قورعاپتى. يۆان پانفيلوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى سوعىسقان زاماندا جاۋدى وتكىزبەۋ ءۇشىن ءبىرىنشى شەپتەن كەيىن ەكىنشى شەپ جاساپ قوياتىن. تۋرا سونىڭ كەرى.

مىنە، ەكىنشى رەسپۋبليكا بولامىز دەپ تالپىنساق وسىنداي جاساندى كەدەرگىلەردى كونستيتۋتسيا مەن باسقا دا زاڭداردان الىپ تاستاۋ كەرەك ەدى. حالىق ءۇشىن، شىنايى دەموكراتيا ءۇشىن ماڭىزدىسى ءبىر مەرزىمدىك جەتى جىل ەمەس، جاڭاعىداي تالاي ازاماتتىڭ حاقىسىن شەكتەيتىن كەدەرگىلەر ەدى» دەپ تۇيىندەيدى.

قورىتا ايتقاندا قاينار اعامىز زامانداستارىنا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ۇلگىسى قالاي بولاتىنىن كورسەتتى. بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ سالماعىن سەزىندىردى. جاعىمپازدىقتىڭ، شىندىعىن جوعالتقان قوعامنىڭ قانداي  زارداپقا ۇرىناتىىن جان-جاقتىلى اشىپ بەردى. جاڭا بۋىنعا ناعىز زيالىلىقتىڭ كانداي بولاتىنىن ايگىلەدى دەپ سانايمىز.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz