تۇركىلەردىڭ  تانىمىمەن تانىسقان سايىن قىزىق جايتقا تاپ بولاسىڭ. سونىڭ ءبىرى - كەڭىستىكتى باعدارلاۋ. بەلگىلى عالىم سارتقوجا قارجاۋبايۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، تۇركىلەر سولتۇستىكتەن تىكسىنگەن، ونى قارا بوياۋعا قاتىستى اتاعان. عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن (س. قارجاۋباي. ورحون مۇرالارى. 1 كىتاپ. تاريحي - تانىمدىق ەتنوگرافيالىق ادەبيەت. استانا. 2003. 38-39 بەتتەر.) ءۇزىندىنى اتالمىش دۇنيەتانىممەن تانىسۋ ءۇشىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

تەركىن ەسكەرتكىشى تەركىن وزەنىنىڭ سولتۇستىگىنە ورنالاسقان.

بۇل دۇنيەدەن و دۇنيەگە وتكەن ۇلى ادامدارىنىڭ بارىقتارىن (حرام), كيەلى ورىندارىن وسىلايشا وزەننىڭ، بۇلاقتىڭ سولتۇستىك بەتىنە بايىرعى تۇركىلەر ورناتىپ كەلگەن.

بارىقتار (حرام) - ول دۇنيەلىك بولعان ارۋاقتارعا ارنالعان ورىن. ونىڭ ىشىندە سول ادامنىڭ ءوزىنىڭ، ايەلىنىڭ (قاتىن) ءمۇسىنى ورنالاستىرىلعان. تۇركىلەر سول ارۋاقتارى ارقىلى تاڭىرگە قۇلشىلىك ەتىپ، سىيىنىپ، تابىنادى.

تۇركىلەردىڭ  تانىمىمەن تانىسقان سايىن قىزىق جايتقا تاپ بولاسىڭ. سونىڭ ءبىرى - كەڭىستىكتى باعدارلاۋ. بەلگىلى عالىم سارتقوجا قارجاۋبايۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، تۇركىلەر سولتۇستىكتەن تىكسىنگەن، ونى قارا بوياۋعا قاتىستى اتاعان. عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن (س. قارجاۋباي. ورحون مۇرالارى. 1 كىتاپ. تاريحي - تانىمدىق ەتنوگرافيالىق ادەبيەت. استانا. 2003. 38-39 بەتتەر.) ءۇزىندىنى اتالمىش دۇنيەتانىممەن تانىسۋ ءۇشىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

تەركىن ەسكەرتكىشى تەركىن وزەنىنىڭ سولتۇستىگىنە ورنالاسقان.

بۇل دۇنيەدەن و دۇنيەگە وتكەن ۇلى ادامدارىنىڭ بارىقتارىن (حرام), كيەلى ورىندارىن وسىلايشا وزەننىڭ، بۇلاقتىڭ سولتۇستىك بەتىنە بايىرعى تۇركىلەر ورناتىپ كەلگەن.

بارىقتار (حرام) - ول دۇنيەلىك بولعان ارۋاقتارعا ارنالعان ورىن. ونىڭ ىشىندە سول ادامنىڭ ءوزىنىڭ، ايەلىنىڭ (قاتىن) ءمۇسىنى ورنالاستىرىلعان. تۇركىلەر سول ارۋاقتارى ارقىلى تاڭىرگە قۇلشىلىك ەتىپ، سىيىنىپ، تابىنادى.

م.قاشقاري دە ادام مۇردەسىن كومگەن بەيىتتى «qara orun» (قارا ورىن) (15. 111.222; 70.423) دەپ اتاعان. تاڭىرلىك ءدىننىڭ قالدىعى جاقسى ساقتالعان موڭعولدار «زۇگين مۋ حويت زۇگ» (باعىتتىڭ قورقىنىشتىسى تەرىستىك بەت) دەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىرىمدايدى. حۋننۋدىڭ مودە-تاڭىرقۇتى قىتايلارمەن سوعىسقاندا (ب.ز.د. 200 جىلى) ارميانىڭ باتىس شەبىن اق، شىعىس شەبىن كوك، وڭتۇستىك شەبىن كۇرەڭ (قىزىل), سولتۇستىك شەبىن، قارا اتتىلارمەن جاساقتايدى (32.1.51). بايىرعى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە سولتۇستىكتەگى حالىقتاردى «تün ەlى» ء(تۇن ەلى-قاراڭعىلىقتاعى ەل) دەپ اتاسا سولتۇستىكتى «tün ortu» ء(تۇن ورتاسى-سولتۇستىك) (كت.ءىىى.2) دەپ اتاعان.

ال ورتالىقتى (تسەنتر) -«saryˠ» (سارى) دەپ اتاعان. مشۋ ۇستىنىنىڭ

وڭتۇستىك بەتىنىڭ 8-جولىندا «اqsaryˠordu, örög» (اقسارى وردا، ورگە (قاعاننىڭ ءۇيى) دەپ كورسەتكەن (138.74). قاعان ورداسى، ونىڭ جاتىن ءۇيى - قاعاناتتىڭ كىندىگى. مىنە، وسى كىندىك ورتالىقتى سارى تۇسپەن بەلگىلەگەن.

بۇل دەرەكتەر بايىرعى تۇركىلەردىڭ قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن بايلانىسى، ولاردىڭ داستۇرلىك ەتيكالىق نورمالارى مەن دۇنيەتانىمىن تانىپ بىلۋگە جول اشادى. جوعارداعى تاريحي دەرەككە جۇگىنسەك، ب.ز.د. 200 جىلدان ب.ز. XI عاسىر ارالىعىندا بايىرعى تۇركىلەر الەمنىڭ ءتورت باعىتىن رەڭدى تۇسپەن بەلگىلەگەن. تابيعي ءتۇستى ء(وڭدى) سيمۆوليكاعا اينالدىرىپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق-تۇرىكتىك سالت-ساناسىنا ءسىڭىرىپ، رۋحاني بايلىعىن بايىتىپ كەلگەنىنە كۋا بولامىز.

تۇرىكتەر شىعىستى كوك، وڭتۇستىكتى قىزىل (قوڭىر), باتىستى اق، سولتۇستىكتى قارا، ورتالىقتى سارى تۇسپەن وسىلايشا بەلگىلەگەن. كوك ءتاڭىردىڭ تۇراعى بولعان كوك - اسپاننىڭ ءوڭى. ءوسىپ-ءونۋدىڭ سيمۆوليكاسى. قىزىل - تولىعۋدىڭ، اق - جەتىلىپ، تولىقسۋدىڭ، قارا - دۇنيەنىڭ سيمۆوليكاسى.

بۇل سيمۆوليكا تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق ەتنوپسيحولوگياسىنا مىقتاپ ءسىڭىپ، حالىقتىڭ داستۇرىنە اينالعان. قازاق جەرىندەگى ورتاعاسىرلىق حاندىقتار اق وردا، كوك وردا، سارى (اق) وردا اتالۋى وسىنىڭ بىردەن ءبىر دالەلى بولماق.

وسىلايشا بايىرعى تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنان تامىرلانىپ قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرىن قاراپايىم قارا حالقىنان قاعانعا دەيىن ءومىر تىرشىلىگىنىڭ ءاربىر ساتىندە قولدانىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تۇركىلىك سالت-سانانى ءسىڭىرىپ، عاسىرلار بويى جەتىلدىرىپ كەلگەن.

ولار الەمدى «ءتورت بۇرىش» (tört buluη) دەپ ءتۇسىنىپ، ءتورت باعىت سيمۆوليكاسىن جاساپ، ونىمەن قاتىناسۋ نورمالارىن قاتاڭ بەلگىلەپ وتىرعان. سولتۇستىككە (قارا ءتۇس) ول دۇنيەلىك ءىس-ارەكەتتەر، جورا-جوسىندار ارنالىپ وتىرسا، وڭتۇستىك، شىعىس، باتىس باعىتتا تىرلىك، تىرشىلىكتىك ءىس-قيمىلدار، جورا-جوسىندار جاسالىپ وتىرعان.

مىسالى: بايىرعى تۇركىلەر مايدا جازۋلاردى جارتاستىڭ شىعىس، وڭتۇستىك، باتىس بەتتەرىنە جازىپ قالدىرىپ وتىرعان. كوبىندە جارتاستىڭ وڭتۇستىك بەتىن پايدالانعان. مىسالى تايحار-چۋلۋ جارتاسىنداعى 30-دان استام مايدا جازۋدىڭ 80 پايىزى وڭتۇستىك بەتىنە جازىلعان.

حانگيداي - حات، قۇتۇع - ۋلا، حاتۋ، تساعان - تولعوي ت.ت. س مايدا جازۋلار جارتاستىڭ وڭتۇستىك جانە شىعىس بەتىنە جازىلعان. 18 جىل بويى دالالىق ەسپەديتسيادا بولىپ، تاس بەتىنە جازىلعان بايىرعى تۇركى جازۋلارىن ىزدەستىرگەنىمىزدە، جارتاستىڭ سولتۇستىك بەتىنە جازىلعان ءبىر دە ءبىر ءماتىن كەزدەستىرمەدىك.

مايدا جازۋلاردى بايىرعى تۇركىلەر جارتاستىڭ ادام بويى جەتەر تومەنگى جاعىنا جازىپ قالدىرعان. ونىمەن قاتار ادامدار كوپ جۇرەتىن، كىسىنىڭ كوزىنە تۇسەتىن، ىڭعايلى جەرگە جازىلعان.

ەرتە ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردىڭ تابيعي ورتامەن قاتىناسىن، ۇلتتىق جادىن وسى دەرەكتەر انىقتاۋعا كومەكتەسەدى.

Abai.kz