«لاتىن الiپبيiنە مەملەكەتتiك تiل عانا كوشەدi»
كەشە ءماجIلIس ۇيIندە لاتىن الIپبيIنە كوشۋ ماسەلەسI تالقىلاندى
ءماجiلiسشi الدان سمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازiرگi تاڭدا قازاق تiلiن لاتىن گرافيكاسىنا بەيiمدەۋدiڭ جۇزدەن اسا جوباسى بار. جالپى، لاتىن الiپبيiنە كوشۋدە قيىنشىلىقتار جەتiپ ارتىلادى. ماسەلەن، ۇيىمداستىرۋ شارالارى شيكi. نەگiزگi ماسەلە مىنادا: ەگەر لاتىن گرافيكاسىنا تۇبەگەيلi كوشەتiن بولساق، ەرتەرەك قامدانۋىمىز قاجەت. ايتپەسە، كەيiننەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا تاپ بولۋىمىز عاجاپ ەمەس. ايتالىق، وقۋ ورىندارىندا وقىتاتىن وقىتۋشىلاردى ازiرلەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تiپتi سول ۇستازداردى وقىتاتىن ادام جوق بۇگiندە. وسى سياقتى ماسەلەلەر وتكiر. ودان قالسا وقۋ ورىندارىن قامتاماسىز ەتتiك دەگەن كۇننiڭ وزiندە، بىلايعى ەلدi قايتەمiز؟ ماسەلەن، بۇگiندە قازاقستاندا توقسان مىڭعا جۋىق قىزمەتكەر جۇمىس iستەيدi. ولاردى قالاي وقىتامىز؟ توقسان مىڭ ادامعا قانشاما وقىتۋشى كەرەك؟ سول وقىتۋشىلارعا جالاقىنى كiم وتەيدi? سۇراق كوپ، بiراق جاۋاپ جوق.
وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر تالقىعا تۇسكەندە ءماجiلiسشi گۇلنار سەيتماعانبەتوۆا بىلاي دەپ توتەسiنەن سۇراق قويدى: "كiم جاۋاپ بەرەتiنiنiن بiلمەيمiن، بiراق لاتىن ءالiپبيiن ەنگiزگەن كەزدە، ماسەلەن، ورىس مەكتەپتەرiندە قانداي ءالiپبي بولادى؟ كەيبiر باق-تا ايتىلعان اڭگiمەلەرگە قاراعاندا، ورىس مەكتەپتەرiندە كيريلليتسا جۇرە بەرەدi, ال قازاق مەكتەپتەرiندە لاتىن ءالiپبيi بولادى. سوندا بiر مەملەكەتتە ەكi ءتۇرلi ءالiپبي بولا ما؟".
كەشە ءماجIلIس ۇيIندە لاتىن الIپبيIنە كوشۋ ماسەلەسI تالقىلاندى
ءماجiلiسشi الدان سمايلوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازiرگi تاڭدا قازاق تiلiن لاتىن گرافيكاسىنا بەيiمدەۋدiڭ جۇزدەن اسا جوباسى بار. جالپى، لاتىن الiپبيiنە كوشۋدە قيىنشىلىقتار جەتiپ ارتىلادى. ماسەلەن، ۇيىمداستىرۋ شارالارى شيكi. نەگiزگi ماسەلە مىنادا: ەگەر لاتىن گرافيكاسىنا تۇبەگەيلi كوشەتiن بولساق، ەرتەرەك قامدانۋىمىز قاجەت. ايتپەسە، كەيiننەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا تاپ بولۋىمىز عاجاپ ەمەس. ايتالىق، وقۋ ورىندارىندا وقىتاتىن وقىتۋشىلاردى ازiرلەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تiپتi سول ۇستازداردى وقىتاتىن ادام جوق بۇگiندە. وسى سياقتى ماسەلەلەر وتكiر. ودان قالسا وقۋ ورىندارىن قامتاماسىز ەتتiك دەگەن كۇننiڭ وزiندە، بىلايعى ەلدi قايتەمiز؟ ماسەلەن، بۇگiندە قازاقستاندا توقسان مىڭعا جۋىق قىزمەتكەر جۇمىس iستەيدi. ولاردى قالاي وقىتامىز؟ توقسان مىڭ ادامعا قانشاما وقىتۋشى كەرەك؟ سول وقىتۋشىلارعا جالاقىنى كiم وتەيدi? سۇراق كوپ، بiراق جاۋاپ جوق.
وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر تالقىعا تۇسكەندە ءماجiلiسشi گۇلنار سەيتماعانبەتوۆا بىلاي دەپ توتەسiنەن سۇراق قويدى: "كiم جاۋاپ بەرەتiنiنiن بiلمەيمiن، بiراق لاتىن ءالiپبيiن ەنگiزگەن كەزدە، ماسەلەن، ورىس مەكتەپتەرiندە قانداي ءالiپبي بولادى؟ كەيبiر باق-تا ايتىلعان اڭگiمەلەرگە قاراعاندا، ورىس مەكتەپتەرiندە كيريلليتسا جۇرە بەرەدi, ال قازاق مەكتەپتەرiندە لاتىن ءالiپبيi بولادى. سوندا بiر مەملەكەتتە ەكi ءتۇرلi ءالiپبي بولا ما؟".
ءماجiلiسشiنiڭ بۇل ساۋالىنا مiنبەدە تۇرعان ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى تiل بiلiمi ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىرزابەرگەن مالباقوۆ: "لاتىن الiپبيiنە بۇكiل قازاقستاندىقتار كوشە مە، الدە تەك قازاقتار كوشە مە دەگەن سۇراق ساياسي جاعىنان قويىلۋدا. جاۋابىمىز، لاتىن الiپبيiنە مەملەكەتتiك تiل عانا كوشەدi. باسقالارى كەيiنگi ماسەلە", - دەپ جاۋاپ بەردi.
"وكiنiشكە قاراي، مۇندا عىلىمي جۇمىس جۇرگiزiپ جاتىرمىز دەگەننەن باسقا ەشقانداي ناقتى ۇسىنىس ايتىلمادى. سوندا ناقتى شارالار قايدا؟ ماسەلەن، مامانداردى قالاي دايىندايمىز؟.." ءماجiلiسشi گۇلنار سەيتماعانبەتوۆانىڭ بۇل ساۋالى دا جاۋاپسىز قالدى. بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگi عىلىم كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى اماندىق تولەشوۆ تاتىمدى جاۋاپ بەرە المادى. نە كەرەك، لاتىن الiپبيiنە كوشۋ ماسەلەسi اۋقىمدى تۇردە تالقىلانادى دەپ كۇتiلگەنiمەن، عالىمدار جاعىنان دا، رەسمي ورىندار تاراپىنان دا ناقتى ۇسىنىستار ەستiگەن جوقپىز.
قازاقستاننىڭ لاتىن ءالiپبيiنە كوشۋiندە باستى مىناداي سۇراقتاردىڭ باسىپ اشىپ العان ءجون: لاتىن ءالiپبيi قازاقتى ەكiگە بولمەي مە؟ لاتىن الiپبيiنە كوشسەك، مەملەكەتتiك iس قاعازدار قازiرگi قولدانىستاعى الiپبيدە جۇرگiزiلە مە، جوق الدە لاتىن الiپبيiندە مە؟ ەگەر لاتىن الiپبيiنە كوشسەك، بيلiك پەن ۇكiمەت تازا قازاق تiلiندە سويلەيدi دەپ سەنۋگە بولا ما؟
ءماجiلiسشi باقىتبەك سماعۇلدىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتiك تiل بۇل - قازاقستان مەملەكەتiنiڭ قازاق تiلi. وزگە تiلدەردە بiزدiڭ شاتاعىمىز جوق. بiز وعان ءوزگەرiس ەنگiزە المايمىز. ماسەلەن، قازاقستانداعى باق-تىڭ 70 پايىزى وزگە تiلدە بولعانىمەن، بiرتە-بiرتە السiرەيدi. ال لاتىن الiپبيiنە كوشەتiن بولساق، مەملەكەتتiك iس قاعازداردىڭ ءبارi مiندەتتi تۇردە مەملەكەتتiك تiلدە جازىلادى. ياعني، مەملەكەتتiك iس قاعازداردىڭ ءبارi لاتىن ءالiپبيiنە كوشكەن قازاق تiلiندە جۇرگiزiلەدi. بيلiك پەن ۇكiمەتتi قازاقشا سويلەتۋشi بiردەن-بiر جەتەكشi قۇرال دا - لاتىن الiپبيiنە كوشۋ.
دەسەك تە، اقىن مۇحتار شاحانوۆ لاتىن الiپبيiنە كوشۋ قازاقتى ەكiگە بولەدi دەدi. باقىتبەك سماعۇلدىڭ بۇل پiكiرگە دە ءوز ءۋاجi بار ەكەن. "دۇرىس ەمەس. مۇحتار - حالىقتىڭ ۇلى اقىنى. مۇحتاردىڭ ولەڭiن الەمنiڭ بارلىق تiلiنە اۋدارۋعا بولادى. "مەنiڭ جازعان شىعارمالارىم وقىلماي قالادى دەۋ دۇرىس ەمەس. قازاق ەكiگە بولiنبەيدi", - دەدi ول كەسiپ ايتىپ.
ال ەكس-دەپۋتات ۋاليحان قاليجانۇلىنىڭ پiكiرiنشە، كەڭەستiك پسيحولوگيادان قۇتىلۋدىڭ بiر جولى - لاتىن الiپبيiنە كوشۋ. ال ادەبي كلاسسيكالىق دۇنيەلەر ولمەيدi. ولاردىڭ ءبارi عىلىمي، ادەبي اينالىمعا قوسىلادى. الداعى 12 جىلدا قوعام، قوعامدىق قاتىناستار وزگەرەدi. قازاقستان حالىقارالىق ساياسي، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردi رەسەي ارقىلى شەشپەۋi كەرەك.
ءجون-اق. دەسەك تە، مەملەكەتتiك تiل قازاق تiلi بولعانىمەن، مەملەكەتتiك iس قاعازداردىڭ باسىم بولiگi ورىس تiلiندە جۇرەتiنi جاسىرىن ەمەس. سوندا لاتىن الiپبيiنە كوشسەك، ءدال سول ورىس تiلiندە جۇرگiزiلەتiن iسقاعازداردىڭ جايى نە بولماق؟
ەكس-دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، بارلىعىن ۇستارامەن شاش العانداي سىپىرىپ تاستاۋعا بولمايدى. ول ءۇشiن ۇلت جەتiلۋ كەرەك. قازاقتىڭ باسى بiرiگۋi كەرەك. 15-20 جىلدا اتا زاڭىمىزعا وزگەرiس ەنگiزiلۋi مۇمكiن. لاتىن ءالiپبيi ۇلتتىڭ باسىن بiرiكتiرەتiن كۇش بولسا، قازاق رەسەيدiڭ اقپاراتتىق ەكسپانتسياسىنان قۇتىلاتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتi ەكس-دەپۋتات.
ديلارا يسا،
استانا
«جاس الاش» گازەتى
