جاھاندانۋ ءداۋىرى جانە تۇركى الەمى تۋرالى

جاھاندانۋ ءداۋىرى جانە تۇركى الەمى تۋرالى

جالپى، تۇركى الەمىندە 40-تاي تىلدە سويلەيتىن 200 ميلليونداي ادام ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تۇركى الەمىنىڭ تىلدىك كورىنىسىن ايقىنداۋ ءۇشىن تسيفرلارعا ءسوز بەرەيىك. سول 200 ميلليون حالىقتىڭ 40 پايىزدايى ءبىر، 70 پايىزدايى 6 تىلدە، ال قالعان 30 پايىزى 34 تىلدە سويلەيدى ەكەن. حالقىنىڭ سانى جاعىنان العاشقى وندىقتى 80 ملن. تۇرىك، 35 ملن. ءازىربايجان، 30 ملن. وزبەك، 12 ملن. قازاق، 9 ملن. ۇيعىر، 7 ملن. تۇركىمەن، 6,5 ملن. تاتار، 4,5 ملن. قىرعىز، 2,2 ملن. باشقۇرت، 1,5 ملن. قاشقاي تىلدەرى قۇرايدى. سانى ەڭ ازى - 2 500 ادامدىق شۇلىم، 5 000 ادام سويلەيتىن دولعان جانە جۇعىر، 7 000 ادامنان تۇراتىن اينۋ تىلدەرى. قارايىم مەن توفا تىلدەرىن بىردە ەسەپكە الىپ، ەندى بىردە ءولى تىلگە جاتقىزىپ ءجۇر.

قىرىقتاي ءتىل دەگەنىمىزبەن، بۇلاردىڭ ءتۇبى ءبىر، ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىسە الاتىنداي جاقىن; كورشىلەرى ءوزارا سويلەسكەندە، ەركىن ۇعىنىسا الادى دا، تۇراعى قاشىقتاعان سا­يىن ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن بولعان ايىرماشىلىقتار سەزىلە باس­تايدى. سول جاقىن-قاشىقتىعىنا قاراي تۇركى تىلدەرى نەگىزىنەن قىپشاق، وعىز، ۇيعىر، ءسىبىر توپتارىنا بولىنەدى. بۇلارعا رەسەيدە تۇراتىن 2 ميلليونداي حالقى بار شۋاشتار مەن يرانداعى 42 مىڭداي ھالاج قوسىلمايدى. وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق، ءازىربايجان، قىرعىز، وزبەك، تۇرىك، تۇركىمەن ۇلتتارى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىگىن قۇرىپ، تىلدەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرىپ، دامۋىنا جان-جاقتى جاعدايلار جاساپ وتىر. مەملەكەتتىك تۇرعىدان قورعالىپ وتىرعان بۇل تىلدەرگە ءدال قازىر ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ جولى ءبىرشاما جابىق دەۋگە بولادى.
ال ەكىنشى توپقا التاي، باشقۇرت، بالقار، قاراشاي، قۇمىق، ساحا، تاتار، تىۋا، ۇيعىر، شۋاش، حاقاس تىلدەرى جاتادى. بۇل حالىقتاردىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى جوق، سوندىقتان دا تىلدەرىنىڭ تىرشىلىك ەركىندىگى شەكتەۋلى. رەسەي مەن قىتايدىڭ قۇرامىنداعى بۇل ەلدەردىڭ ساياسي حۇقى اۆتونوميامەن شەكتەلىپ، تىلدەرىنە جەرگىلىكتى رەسمي ءتىل دارەجەسى بەرىلگەن. بۇل تىلدەر جەرگىلىكتى اۆتونوميالىق وبلىس، اۋدان اۋماعىندا عانا.
ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل توپتاعى تىلدەردىڭ بولاشاعى جارقىراپ تۇرعان جوق; ءتىپتى ونىڭ دامۋىنا كەدەرگىلەر، قىسپاقتار كوبەيۋدە. رەسمي جاعىنان ءتىل ەركىندىگىنە قاراماستان ءىس جۇزىندە قوعامدىق ومىردە قولدانىلۋ اياسى تارىلا تۇسۋدە. وسىنداي جاعدايلاردىڭ سالدارىنان از ساندى حالىقتار تۇگىلى، 7 ميلليونداي تاتار مەن 3 ميلليوننان استام باشقۇرت حالىقتارى دا ۇلتتىق دامۋ جاعىنان قىسىم كورىپ وتىرعانى انىق بايقالۋدا.
«بۇگىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەس­پۋبليكالاردىڭ انا ءتىلىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. جالپى، بۇگىنگە دەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان ۇلتتاردىڭ ءبىرازى فۋزيالىق ارەكەتتىڭ قۇربانى بولدى. ەڭ الدىمەن ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى جوعالىپ، كەيىننەن ۇلتتىڭ ءوزىن تولىعىمەن ءسىڭىرىپ جىبەردى. ەندىگى كەزەك تاتار مەن باشقۇرتقا كەلگەن سەكىلدى. قازىرگى كەزدە باشقۇرت، تاتار ۇلتتارى ءوز انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە. بۇل ۇلتتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىرعان ماسەلەسى - انا تىلدەرىنىڭ قولدانىس اياسىن بارىنشا كەڭەيتۋ، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن انا ءتىلىن ۇيرەتۋ. ولار انا ءتىلىن سوناۋ بالاباقشادان باستاپ دامىتىپ، ونى قاراپايىم كىتاپ شىعارۋدان باس­تاۋدى، كەشكى تەگىن ءتىل كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋدى، تەلەارنالاردى بارىنشا انا تىلىندە سويلەتۋدى قولعا الۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. الايدا ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە كەيبىر تاتار جۋرناليستەرىنىڭ ءبىر مامىلەگە كەلە الماي جاتقان تۇستارى دا بار. وعان سەبەپ: مەكتەپ قابىرعاسىن بىتىرگەن تۇلەكتىڭ ءوز انا تىلىنە ەمەس، وزگە تىلگە مۇقتاجدىعىنىڭ باسىم بولۋى. ەگەر ۋنيۆەرسيتەتكە تاپسىرعاندا، بىرىنشىدەن، ورىس تىلىنەن، ەكىنشىدەن، ماتەماتيكا سەكىلدى پاندەردەن ورىسشا ەمتيحان تاپسىرۋ مىندەتتى بولعاندىقتان، تاتار ءتىلىنىڭ قاجەتى از دەگەن ساۋال قويادى. وسى ماسەلەنى شەشۋ جونىنىدە رەسەي وكىمەتىنە ارنايى حات جولداپ، جوو-عا ءتۇسۋ ءۇشىن تالاپكەرلەرگە ەرىك بەرۋىن، تاڭداۋ حۇقىعىن الدىعا شىعارۋدى، ءوز انا تىلدەرىندە ەمتيحان تاپسىرۋدى سۇراماقشى» (تاتار، باشقۇرتتاردىڭ انا ءتىلى ءۇشىن جانتالاسى. «قازاقستان-زامان»، 28.02.2013). بۇل جولداردان تاتار، باشقۇرت تىلدەرىنىڭ بۇگىنگى حال-جاعدايى، تىنىس-تىرشىلىگى انىق كورىنەدى.
ال اۆتونوميالى شۋاشتاردىڭ ۇلتتىق جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. پاتشالى رەسەي كەزىندە كۇشپەن جاپپاي شوقىندىرىلىپ، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان حالىقتىڭ انا ءتىلى تەك اۋىلداعى اعا بۋىننىڭ عانا تىلىنە اينالعان. مەكتەپتەگى وقۋدىڭ، بارلىق ءىس-قاعازدارىنىڭ، رەسمي جيىنداردىڭ ورىس تىلىندە ءجۇرۋى سالدارىنان، ياعني ومىرلىك قاجەتتىلىگى جوقتىقتان شۋاشتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى انا تىلىنەن ايرىلىپ قالعان. جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ەندى ەكى، ءۇش ۇرپاقتان سوڭ شۋاش تىلىندە سويلەيتىن ادامدى تابۋدىڭ ءوزى قيىنعا اينالۋى مۇمكىن.
رەسەيدىڭ قۇرامىندا اۆتونوميالى رەسپۋبليكا سانالاتىن ياكۋتيادا ميلليونعا جۋىق حالىق تۇراتىن بولسا، سونىڭ 462 492-ءسى، ياعني جارىمى - ساحالار. جەرىنە بەس فرانتسيا سىيىپ كەتەتىندەي ۇلان-عايىر، تابيعاتى قاتال وڭىردە تۇرىپ جاتقان ساحالار سان جاعىنان ازداپ ءوسىپ جاتقانىمەن دە ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى تارىلىپ بارا جاتىر. تۇركى تەكتەس حالىقتاردان قاشىقتا، ونىڭ ۇستىنە حريستياندىق مادەنيەتتىڭ اياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان دا ۇلتتىق بولمىسىنىڭ تۇركىلىك سىپاتى كەمي تۇسكەن.
نەگىزىنەن قىتايدا (8,2 ملن), قىرعىزستاندا (500 مىڭ), قازاقستاندا (300 مىڭ) ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جالپى سانى 9 ميلليوننان اساتىن ۇيعىرلاردىڭ دا تىلدىك جاعىنان دامۋى ويداعىداي ەمەس. نەگىزگى دياسپوراسى شىعىس تۇركىستاندا تۇراتىن ۇيعىرلاردىڭ رەسمي تۇردە اۆتونوميالىق حۇقى بار بولعانىمەن دە ولكەدە قىتايلاردىڭ ۇلەسى سالماعى جەرگىلىكتى ۇلتتان كوپ بولعاندىقتان دا ۇيعىر ءتىلىن قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانۋعا كەلگەندە، بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋىنداپ وتىر. مۇنىڭ اياعى كەي كەزدەردە ۋشىعىپ، قارۋلى قاقتىعىستارعا دا اپارىپ سوقتىردى.
جوعارىداعىلارمەن سالىس­تىرعاندا، وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا كىرەتىن 400 مىڭنان اساتىن قارا­قالپاقتاردىڭ جاعدايى مۇلدەم وزگەشە. وزبەك ءتىلىنىڭ دە قاراقالپاق ءتىلى سەكىلدى تۇركى تىلدەرى توبىنا جاتۋى بۇلاردىڭ اراقاتىناسىندا اگرەسسياشىلدىق تۋعىزباي، كەرىسىنشە ءبىر باعىتتا ۇيلەسىمدى دامۋىنا جاعداي جاساۋدا. مۇنىڭ ءوزى ەكى ءتىلدىڭ كوبىنە جات سوزدەرمەن ەمەس، بىرىندە جوق بولسا، ەكىنشىسىندە بار ءتۇبىرى ورتاق سوزدەرمەن تولىعىپ، تۇركىلىك نەگىزدە جاقىنداسا تۇسۋىنە مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر.
التاي، بالقار، قاراشاي، قۇمىق، تىۋا، حاقاس حالىقتارى رەسەيدىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق اۆتونوميا مارتەبەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمەن دە كوپشىلىگى ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن، ۇلتتىق بولمىسى السىرەگەن حالىقتارعا اينالىپ بارادى. مەملەكەتتىك مارتەبەدەگى ورىس ءتىلىنىڭ تىقسىرۋىمەن باسقا از حالىقتاردىڭ تىلدەرى تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قالىپ، مەكتەپتەگى، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقۋدان باستاپ، قوعامدىق، ساياسي، عىلىمي، ەكونوميكالىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا دەرلىك قولدانىلۋدان شىعىپ قالۋى ولاردىڭ تامىرىنا بالتا شاپقانمەن بىردەي بولىپ وتىر. ۇلتتىق اۆتونوميا اياسىندا ۇلتتىق تىلدەردى دامىتۋعا ارنالعان ءتۇرلى شارالار قولعا الىنىپ جاتسا دا، وندا ءتىل دامۋىنىڭ باستى ماسەلەسى شەشىلمەگەندىكتەن دە وڭ ناتيجەلەر بەرىپ جاتقان جوق; كەرىسىنشە از ۇلتتاردىڭ تىلدىك دامۋىنىڭ قۇلدىراۋى كۇشەيە تۇسۋدە. مىسالى، 75 مىڭنان اساتىن التايلىقتاردىڭ شامامەن 2 پايىزدايى عانا انا تىلىندە سويلەي الادى. داعىستانعا كىرەتىن 500 مىڭداي قۇمىقتىڭ، ءبىرى شەركەستەرمەن، ەندى ءبىرى كابارديندەرمەن قوسىلىپ، اۆتونوميا قۇرعان 250 مىڭ قاراشاي-بالقاردىڭ، 65 مىڭداي حاقاستىڭ، 260 مىڭ تىۋانىڭ تىلدىك جاعدايلارى دا وسى دەڭگەيدەن الىس ەمەس.
«جالپى، رەسەي مەملەكەتىندە ءتىل جاعدايى اسا ءماز ەمەس. عىلىمي نەگىزدە الەم تىلدەرى پايدالانىلۋ دارەجەسىنە قاراي 6 توپقا توپتاستىرىلاتىنىن ەسكەرسەك، رەسەي­دىڭ قولدانىستاعى تىلدەرىنىڭ «قاۋىپسىزدەر» توبىنا ورىس، تاتار، ۋكراين، «جوعالۋى مۇمكىن» دەگەن بولجام قاتارىنا 20, «وتە قاۋىپتىلەرگە» 29, «ناشار جاعدايداعىلارعا» 22, ال «جوعالعاندار» ساناتىنا 20 ءتىل جاتادى» (ا. قۇلتاي. قازاق ءتىلىنىڭ قاۋقارى قانداي؟ «جاس قازاق ءۇنى»، 29.03.2011-04.04.2011).
قىرىقتاي تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە التاۋىنىڭ عانا مەملەكەتتىك ءتىل، ون ەكىسىنىڭ مەملەكەت ىشىندەگى اۆتونوميالىق ءتىل مارتەبەسى بار بولسا، مۇنىڭ ءوزى مۇمكىندىگىنە، زاڭدىق كۇشىنە وراي سول تىلدەردىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋىن ارقالاي قامتاماسىز ەتىپ وتىرسا، قالعاندارىن قورعانسىز تىلدەر قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ السىرەگەنى سونشالىق، سول تىلدە سويلەيتىن ساناۋلى ادامدار عانا قالعان. مىسالى، قارايىم تىلىندە ليتۆادا 20, ۋكراينادا 10, پولشادا 10 ادام عانا سويلەيدى. وسى قىرىقتاي ادام ومىردەن وتسە، قارايىم ءتىلى دە ولەدى. دەمەك، قارايىم ءتىلى قازىر حال ۇستىندە. مۇنىڭ ءوزى ەرتەڭگى كۇنى قارايىم ءتىلى عانا ەمەس، سول تىلدە سويلەگەن تۇتاس ءبىر حالىق، ياعني ءبىر كەزدەرى ەۋرازيانىڭ تىنىق مۇحيتتان اتلانت مۇحيتىنا دەيىنگى ارالىعىندا ات ويناتىپ، بيلىك جۇرگىزگەن كوك تۇرىك ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر اۋلەتى، سول تىلدە جاسالىنعان تۇتاس ءبىر رۋحاني الەم دە بۇل ومىرمەن قوشتاسادى دەگەن ءسوز.
قارايىم ءتىلى سياقتى يراندا تۇراتىن 7 مىڭداي ايناللى، قىتايداعى 5 مىڭ جۇعىر مەن 7 مىڭ اينۋ، رەسەيدەگى 5 مىڭداي دولعان، 2 جارىم مىڭداي شۇلىم، 10 مىڭداي شور تىلدەرىنە دە قاۋىپتىڭ قارا بۇلتى ءۇيىرىلىپ تۇر. ال توفا ءتىلىن عالىمدار قازىردىڭ وزىندە-اق ءولى تىلگە جاتقىزىپ قويعان.
ۋكراينادا (200 000), وزبەكستاندا (190 000), قىرعىزستاندا (40 000) تۇراتىن 500 مىڭداي قىرىم تاتارىنىڭ، مولداۆيادا (170 000), بالقاندا (130 000), ۋكراينادا (20 000), بولگاريادا (10 000) تۇراتىن، جالپى سانى 330 مىڭداي گاگاۋىزدىڭ، يرانداعى 400 مىڭ حوراساننىڭ، 1,5 ميلليونداي قاشقايدىڭ، 42 مىڭ ھالاجدىڭ، اۋعانستانداعى 300 مىڭداي افشاردىڭ، قىتايداعى 55 مىڭ سالاردىڭ، سولتۇستىك كاۆكازداعى 70 مىڭداي نوعايدىڭ رەسمي تۇردە تاۋەلسىزدىكتەرى بولماعاندىقتان دا ۇلت رەتىندە دامۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى قالپىندا قالىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ تىلدەرىن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتەرىندەگى رەسمي تىلدەردىڭ قىسىمىنا ۇشىراتىپ، قولدانىلۋ اياسىن تارىلتا تۇسۋدە.
ومىردە ماڭگىلىك ەشنارسە جوق، ءبارى دە - وتكىنشى. سول سياقتى ۇلت تا، ءتىل دە ماڭگىلىك ەمەس. ءتىل دە ءومىر زاڭدارىنا سايكەس پايدا بولىپ، ءوسىپ-وركەندەپ، السىرەپ، جوعالىپ نەمەسە باسقا تىلگە اينالىپ وتىرادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىنشا، ءتىل ورتا ەسەپپەن ءبىر جارىم مىڭ جىل جاسايدى ەكەن. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلىپ، عالىمدار تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا بۇلعار، عۇن، حازار، ابار، كونە تۇركى، ايني، شاعاتاي، قۇمان، قىپشاق، پەچەنەگ، ەجەلگى تاتار، قىرىملى، وسمانلى تىلدەرى بولدى دەپ، بۇلاردى ءولى تىلدەرگە جاتقىزىپ ءجۇر.
باسەكەلەستىككە نەگىزدەلگەن قوعامدىق ءومىردىڭ دامۋ زاڭى اسا قاتال، وعان ەشكىم قارسى شىعا المايدى دەسەك تە، مىناداي جاعدايلارعا نازار اۋدارعان ءجون سەكىلدى. ومىرگە كەلگەن ءاربىر ادامنىڭ ءومىر سۇرۋگە حۇقى بار، ودان ونى ءبىر اللادان باسقا ەشكىمنىڭ ايىرۋعا حاقى جوق. سول سياقتى سول ادامداردان تۇراتىن ۇلتتار مەن سول ۇلتتاعى ادامدار سويلەيتىن تىلدەر دە ءومىر سۇرۋگە حۇقىلى. ءتىل مايدانىندا ءجۇرىپ جاتقان ماڭگىلىك مايداندى ەشكىم توقتاتا المايدى، وعان ەشكىم دە قارسى ەمەس. قارسىلىق وسى باسەكەلەستىك بارىسىندا جاساندى تۇردە وپاسىزدىقپەن قولدان جاسالىنعان كەدەرگىلەردەن، زۇلىمدىقپەن قاساقانا ىستەلىنگەن قاستاندىقتاردان، ارام نيەتپەن قازىلعان ورلاردان، جالپى جەكە دارا بيلەپ توستەۋشىلىككە ۇمتىلعان تىلدەردىڭ وكتەمدىگىنەن تۋىندايدى.
جوعارىدا ءبىز قاراستىرىپ وتكەن كەيبىر تۇركى تىلدەرىنىڭ مۇشكىل ءحالى ەڭ الدىمەن، ولاردىڭ وزدەرىن زامانعا وراي، ۇلت رەتىندە ساقتاپ، قورعاپ، قوعامدىق دامۋعا ىلەسە الماعاندىقتارىنان، شامالارى كەلمەگەندىكتەرىنەن، ەڭ باستىسى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە بىلمەگەن قابىلەتسىزدىكتەرىنەن دەسەك تە، كوپشىلىگى ءتۇرلى ساياسي وزبىرلىقتاردىڭ سالدارىنان ەكەندىگى دە انىق.
دەسەك تە سالماقتىڭ اۋىرى سول ۇلتتىڭ وزىنە تۇسەدى. ءتىلدى ساقتاي ءبىلۋ نەگىزىنەن سول تىلدە سويلەيتىندەردىڭ سانىنا ەمەس، ساپاسىنا، ياعني ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ەكەندىگىنە بايلانىستىلىعىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. حالقىنىڭ سانى ميلليوننان ءسال-اق اساتىن ەستون، لاتىش، ليتوۆتاردىڭ وزدەرىنىڭ تىلدەرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ەش تىلدەن كەم قىلماي ماپەلەپ وتىرعانى - بۇل ايتقاندارىمىزعا دالەل.
ال ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق رۋح كۇشتى بولسا، ونىڭ المايتىن قامالى جوقتىعىن ەۆرەيلەر الەمگە پاش ەتتى. ولار ءولىپ قالعان يۆريت ءتىلىن ون توعىز عاسىردان سوڭ قايتا ءتىرىلتىپ، ءيزرايلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە اينالدىردى. يۆريت ءتىلىن جانداندىرۋدى پروفەسسور بەن-يەحۋدە 1881 جىلى قولعا الىپ، بۇل ءتىلدى الدىمەن بالالارىنا وقىتۋدان باستاپ، سودان كەيىن وزگەلەرگە ناسيحاتتاپ، ناتيجەسىندە جاپپاي ۇيرەنۋ باستالدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ساناۋلى-اق ادام سويلەگەن يۆريت ءتىلى 1918 جىلى ەۆرەي حالقىنىڭ 40 پايىزىنىڭ انا تىلىنە، 1921 جىلى اعىلشىن، اراب تىلدەرىمەن بىرگە پالەستينانىڭ رەسمي تىلىنە اينالدى. 1949 جىلى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعاندا، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ جاريالاندى. قازىر يزرايلدە بار تىرشىلىك يۆريت تىلىندە تىنىستاپ تۇر. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەن ادام ول ەلدە ءومىر سۇرمەك تۇگىلى، ازاماتىعىن دا الا المايدى. يۆريت ءتىلى الەمنىڭ 500-دەن استام ۋنيۆەرسيتەتىندە شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىلادى.
قازىر بۇكىل الەمدە تابيعاتتى قورعاۋ قوزعالىسى ءورىس الۋدا. مۇنىڭ ءمانى - تابيعاتقا ءبىلىپ، نەمەسە بىلمەستىكپەن جاسالىنعان زيان­كەستىكتەردىڭ سالدارىنان قۇرىپ بارا جاتقان فاۋنا مەن فلورانى ساقتاپ قالۋ. قوزعالىس قازىر بۇكىلالەمدىك قولداۋعا يە بولىپ، جەر-جەرلەردە تۇقىمى قۇرىپ بارا جاتقان اڭدار مەن وسىمدىكتەردى جو­يىلىپ كەتۋدەن قۇتقارۋ، ساقتاۋ ءۇشىن ولارعا بارلىق جاعدايلار جاسالىنۋدا. ولاردىڭ اتتارى «قىزىل كىتاپقا» جازىلىپ، مۇنى ورىنداۋ ءاربىر ادامنىڭ ازاماتتىق پارىزىنا اينالىپ وتىر. سوندا اڭ-قۇسقا، وسىمدىكتەرگە، ەسكىنىڭ كوزى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە جاسالىنىپ جاتقان قامقورلىق نەگە ادام بالاسىنا، سول ادامداردان تۇراتىن از ۇلتتارعا، ولاردىڭ تىلىنە جاسالمايدى دەگەن ساۋالداردىڭ تۋىنداۋى دا زاڭدى.
تابيعات جەر بەدەرىمەن، سول جەر بەتىندە جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان قىزىلدى-جاسىلدى قۇلپىرىپ تۇرعان كوگەرىش كورپەسىمەن، تاۋ-تاستىڭ، ورمان-توعايدىڭ اراسىندا، وزەن-كولدىڭ جاعاسىندا مىڭعىرىپ جاتقان اڭ-قۇسىمەن، مالىمەن سۇلۋ بولسا، ادامزات قوعامى دا سول جەر-انانىڭ ۇستىندە ءومىر ءسۇرىپ، ءتۇرلى تىلدە ويلاپ، سويلەپ، ءان سالىپ، توي تويلاپ، وزىنشە تىرشىلىك جاساپ، تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشىپ جاتقان ءار ءتۇرلى ۇلتتارىمەن - كوركەم.
اۋرۋدى ەمدەيدى. قوعامدىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەر سالدارىنان اۋىر حالگە تۇسكەن تىلدەرگە قول ۇشىن سوزىپ، قوعامدىق كەسەلدەرگە قارسى شارا قولدانسا، ولاردىڭ ساۋىعىپ، تابيعي دامۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتەرى انىق. بۇلاي ىستەۋ - حح1 عاسىردا دەموكراتيالىق جولمەن ادىلەتتى قوعام ورناتامىز دەپ جاتقان ادامزات قوعامىنا ۇلكەن سىن.

دانداي ىسقاقۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz