(نۇرحالىق ابدىراقىننىڭ «تەبەرىك» جانە «قالا» اڭگىمەلەرى حاھىندا)

جاڭا تولقىن پروزاگەرلەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە باستادى. وعان نۇرحالىق ابدىراقىننىڭ شىعارماشىلىق جولى كۋا. بۇعان دەيىن نۇرحالىق ابدىراقىننىڭ ميستيكا مەن تاريحي فەنتەزيدىڭ ەلەمەنتىنەن قۇرىلعان «زاۋال»، تازا تاريحي وقيعا ارقاۋ بولعان «ابىلاي حاننىڭ ءپىرى» اڭگىمەلەرىن وقىپ، مىقتى پروزاگەردىڭ قازاق ادەبيەتى سابىنا قوسىلعانىنا ءتاۋبا دەگەن ەدىك. سول ءۇمىتىمىز الداماپتى. وعان دالەل – سياسى كەپپەي وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ، Abai.kz سايتىندا جارىق كورگەن «تەبەرىك» پەن «قالا» اڭگىمەلەرى.

كەيىپكەردىڭ اتىمەن اتالاتىن تۋىندىلار – الەم ادەبيەتىندەگى قالىپتى قۇبىلىس. قازاق كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە وزگە ەلدەردىڭ ادەبيەتىندەگى سياقتى «قامار سۇلۋ»، «باقىتسىز جامال»، «شۇعانىڭ بەلگىسى» سىندى ادەبي انتروپونيمدەر بار. سولاردىڭ قاتارىنا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى تاقىرىبى «تاجىندەت» ارقاۋ بولعان ءا.ىبىرايىمۇلىنىڭ «زاۋزا» جانە جاڭا تالاپ قالامگەر نۇرحالىق ابدىراقىننىڭ «ءدىني قۇرباندىق» تاقىرىبى نەگىز «تەبەرىك» اڭگىمەلەرى قوسىلدى. ەكى تۋىندى دا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاندى. وقىرماندار تاراپىنان وتە جىلى قابىلداندى.

جالپى كەز كەلگەن تۋىندىداعى ادەبي كەيىپكەر وبرازى ونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستا بولىپ كەلىپ، وقىرمان ساناسىندا الدەبىر قاس سيپاتقا يە پەرسوناج بەينەسى ورنىعادى. جاڭا ەسىمنىڭ ادەبيەت كوگىندە قىلاڭ بەرۋى وقىرمان سەزىمىنە قوزعاۋ سالىپ، كوڭىل تۇپكىرىنە وي سالادى. ءدال قازىرگى ۇيقاماقتا وتىرعان الاش وقىرمانى دا قوس اڭگىمەگە جىلى قاباق تانىتتى.

قازىرگى قازاق اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى بولەك بولعاندىقتان، جانرلىق ءتۇزىلىمى سينەزدىك بولىپ كەلگەندىكتەن ەڭ اۋەلى ءبىرشاما تەوريالىق اڭىستاۋلارعا ورىن بەرۋدى ءجون دەپ تاپتىق. سونىمەن...

كەڭەستىك ءداۋىر قالىپتاستىرعان قازاق قوعامىنداعى بۇرىنعى قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋى، ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باسقا سيپاتقا اۋىسۋى، ءدىل، ءدىن جانە ءتىل جاعىنان قازاقتى قاققا ايىرعان جاھانداسۋدىڭ بەلەڭ الۋى، حالىقتىڭ قاتتى كۇيزەلۋى تاريح ساحناسىنا جاڭاشا تۇرپاتتا شىعارماشىلىق تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلەتىن گيپپەررەاليست پروزاشىلار لەگىن شىعاردى. بۇل توپتاعى قالامگەرلەر ءوز حالقىنىڭ جاي-كۇيىن ويلاعان ۇلت قايراتكەرلەرى رەتىندە تانىلدى. ولاردىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلارى حالىقتىق سالت-داستۇرلەردى قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا ساقتاۋعا، ۇلتتىق بولمىس-بىتىمنەن اجىراماۋعا ۇندەيدى.

مىنە، بۇرىنعى زار زامان ءداستۇرى قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ وتىر. بۇرىنعى ەل ءسوزىن ايتۋداعى الىمساقتان كەلە جاتقان پوەزيالىق باسىمدىقتىڭ ورنىن ەندىگى جەردە پروزالىق ۇستەمدىكتىڭ 2000 جىلدان باستاپ بەلەڭ العان ادەبي ەكسپانتسياسى باستى. بۇل ادەبي ەكسپانتسيانى ءبىز قازاق پروزاسىنداعى تۇركىلىك قۇداياتتانعان ميستيكا، قازاقي كۇلكى مەن الاشتىق فيلوسوفيادان بەيمارال اڭعارامىز.

كەڭەستىك ءداۋىر كەلمەسكە كەتكەن سوڭ، ومىرگە پوستسوتسرەاليزم ادەبي باعىتى ەنىپ، ول ءۇش: ميلەتي رەاليزم، قازاقي مودەرن، الاشي پوستمودەرنيزم ادەبي اعىمدارىندا دامىدى. وسى ءۇش ادەبي اعىم 2010 جىلدارعا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى. ەندى وسى ۇشەۋىن ءوز بويىنا ءتۇرلى دەڭگەيدە سان الۋانداتا سىڭىرگەن الاش گيپپەررەاليزمى ءوزىن تانىتا باستادى. بۇل پوستسوتسرەاليزم ادەبي باعىتى ەنگىزگەن جوعارىداعى ءۇش ادەبي اعىم ادەبي پروتسەستەن مۇلدەم ءوشتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. وعان مىسال ديدار امانتايدىڭ تارازى باسىن تەڭ ۇستاعان «تۇنىق ساۋلە» تۋىندىسى. وسى قازاق پروزاسىنداعى زور رۋحاني-شىعارماشىلىق ءدۇمپۋلى سىلكىنىس بابالارىمىزدىڭ الەمدىك مۇراسى قۇداياتتىقپەن ماڭگىگە تابىسۋدىڭ تەڭدەسسىز مادەني-ادەبي قۇبىلىسى بولىپ تابىلادى. ادەبي باعىت شىعارماشىلدىق مادەني ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە – 100 جىل جاساسا، ادەبي اعىمنىڭ عۇمىرى بار بولعانى – 10-15 جىل عانا. ال، ادەبي ءادىس (بۇل ورايدا: گوتيزم//قۇداياتتىق كوركەمدىك ءادىسى – ءا.ءا.ءا.) قانا – مىڭ جىلدىق. ءبىز وسى بابالارىمىز جازىپ، سىزىپ بەرىپ كەتكەن كۇلكىلىك، قۇداياتتىق اقيقات جانە شەرلى ۇرەيلىك پافوستارىنا تولى «كونتسەپتۋالدىق سينتەزگە» قۇرىلعان «ادەبي ادىسپەن» (گوتيزممەن گيپپەررەاليزم ارقىلى) قايىرا تابىستىق.

ونى بىزگە ادەبي پروتسەستە ءوزىن تانىتىپ جۇرگەن قازاق پروزاشىلارى شىعارماشىلىق مەحنات شەگە وتىرىپ، سىيعا تارتتى. گيپپەررەاليزم – جاھانداسۋدىڭ ءتول پەرەزەنتى، ونى تۇركىلەر «التى الاش» ماڭگىلىك يدەياسى ارقىلى ءتىلدى، ءدىلدى، ءدىندى بالا-ماتامداپ باياعىدا باستان كەشىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى سول جوعالعان ادەبي-مادەني جاۋھاردى پروزاشىلارىمىز عىلىمي-فيلوسوفيالىق، قۇداياتتىق-ميستيكالىق جانە ءازىلي-شايقىلىق (كارناۆالدىق) اڭىستا الاشتىڭ رۋحاني مويىنا ادەبي القا قىلىپ قايىرا تاعىپ وتىر.

ءار ەلدىڭ اۋىزشا جانە جازباشا داستۇرىنە وي جۇگىرتەتىن بولساق، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى اعىم مەن باعىت وكىلدەرىنىڭ رۋحاني باسەكەسىنە كۋاسى بولامىز. وسىنداي شىعارماشىلىق باسەكە ءبىز گيپپەررەاليزم دەپ تانىعان ادەبي باعىتتىڭ قۇداياتتىق ماگيالىق، عىلىمي-فيلوسوفيالىق، ءازىلي-شايقىلىق ستيلدىك اعىمدارى جانە قازىرگى ادەبي پروتسەستەگى كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان پوستمودەرن مەن مودەرن ادەبي باعىتتارى اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر.

ءبىز گيپپەررەاليزم باعىتىنا وزدىك تاڭداۋ جاساعان زامانالىق جازۋشىلاردىڭ ادەبي شىعارمالارىنىڭ قايسىسىندا ماگيالىق باسىم، قايسىسىندا عىلىميلىق، قايسىسىندا كارناۆالدىق، قايسىسىندا ميستيكالىق نىشان باسىم، سونىڭ نەگىزىندە   قالامگەردىڭ ءتورت جانردا دا قالام تارتقاندىعىن دالەلدەي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل ارادا ءبىز وسىنىڭ العاشقى قادامىن جاس تالاپ قالامگەر نۇرحالىق ابدىراقىننىڭ «تەبەرىك» اڭگىمەسىنە قاتىستى عانا جاساپ وتىرمىز.

ادەبيەتتە اۆتور تاراپىنان قاھارمان ەسىمى قالاي بولسا سولاي الىنا سالمايتىندىعىن مىنا ءبىر ءسوز كەستەلۋىنەن بەيمارال اڭعارىلادى. ءار وقىرمان «اۆتور وسى اڭگىمەسىن اتى نەگە «تەبەرىك» دەپ قويدى؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە جاۋاپ ىزدەپ، اركىم وزىنشە وي-تولعايدى ءام وزدىك توپشالاۋلارىن جاسايدى.

جانە وعان اۆتور تاراپىنان:

«اكەسى قaيتىس بولعaندa ىشتە شەرمەندە بولىپ قaتقaن وسى شيكى وكپەنى شەشەسى ىرىمدaپ تەبەرىك دەپ قويعان. شەشەسىنىڭ ءبىر-عaنa aرمaنى، ول بارىنە شىدaپ قىزىن وقىتۋ. اقىرى مىنە وقىتتى.» دەگەن جاۋاپتى جولىقتىرادى.

بۇل – نۇرحالىقتىڭ ۇتقانى. ەكىنشىسى ءبىر جەتىستىگى – كىشكەنتاي ادام تراگەدياسىن «جاھانداعى جالعىزدىق» موتيۆىمەن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ايتار ويىن شاشىراتپاي ءسوز قاۋىمعا ۇسىنا ءبىلۋى. قالامگەر رەتىندە توسەلىپ قالعاندىعىن بىردە قاراپايىم، ەندى بىردە كۇردەلى «پسيحولوگيالىق پاراللەلدەۋ» ستيلدىك ايشىعىنان بايقايمىز. اۆتور ورىنسىز اشىق-شاشىقتىققا بارماي كەيىپكەرىنىڭ ىشكى سەزىمى ارقىلى اڭگىمەدە ورىن الاتىن بارشا توسەك قاتىناسىن ءسوز ەتەدى. ماسەلەن: «قۇشaقتaر aيقaستى مa, الدە aجىرaدى مa ونى بىلگەن جaن جوق، تەك كۇلكى سىڭعىرلايدى، ارتىنشا قىزداردىڭ ءالسىز دaۋسى شاتىر ىشىنەن سىڭسي ەستىلەدى،  جىگىتتەردە ءۇن جوق. بaلقaش سaرىلى بوتەن جaعىمسىز دىبىستى ەشكىمگە ەستىرتپەي جaسىرaدى. جەردەگى ۇلكەن كۇنaدaن جيركەنگەن aيدا بۇعىنىپ قالعان. ءتۇن بaرعaن سaيىن تۇنەرىپ، بaر جaمaندىقتى جaسىردى. مaزaسىز جەل شaتىردى ۇرعىلaي سوعىپ، تۇنگى جaمaن ءيىستى aلىستaرعa aلىپ قaشaدى» دەگەن جولداردان تۇرپايى ەروتيزم ەمەس، قازاقي بيازىلىق كورىنىس تابادى.

نەمەسە فينادىق نۇكتە قويارداعى: «كۇندەر زۋلaپ جaتتى، بىرaق تەبەرىك بaلa كوتەرمەدى. ەكىنشى ايەل aلۋعa جەتكىلىكتى سەبەپ بaر دەپ، ورتaلaرىنa ءبىر شىمىلدىق كەرىپ، كۇيەۋى كەزىندەگى ءدال ءوزى سياقتى  ءبىر جaس قىزدى اكەلىپ، توسەك جaڭعىرتىپ ىرسىلدaپ جaتتى، تەبەرىككە ول دىبىس دۇنيەدەگى ەڭ جaمaن اۋەن بولىپ ەستىلدى. قۇلaعىن بaسىپ، كورپەنىڭ ىشىنە بaسىن تىقتى، بولمaدى، ەندى  تىسىمەن كورپەسىن تaستaي تىستەپ، تaلىقسىپ ۇيقىعa كەتتى. تۇسىندە ستۋدەنت شaعى، جaنىندa سەمىز aعaيى بaر بaلقaشتىڭ جaعaسىندa تaسبaقa ۇستaپ تۇر، كەنەتتەن شەشەسى سۋدىڭ aرجaعىنaن كەلىپ، ونى شaقىرىپ تۇردى...كۇيەۋى ءۇيدى باسىنا كوتەرە ازان شاقىرعاندا تەبەرىك قارقىلداپ كۇلىپ جاتتى...»

«اسىعىس كەتىپ بaرa جaتقaن ورامال تaققان، قىزدىڭ aرتىنaن ەرىپ، تۇڭعىش رەت مەشىت قaقپaسىنa بaس سۇقتى. ونىڭ دارەت aلۋدى بىلمەيتىنىن بaيقaعaن قىز، تەبەرىككە دارەت aلۋدى ۇيرەتتى، تەبەرىك قۇددى جaڭa كيىم كيگەندەي قۋaنىپ قaلدى.

مەشىت ءىشى تىپ-تىنىش مىنa دۇنيەنىڭ قىم-قۋىت تىرلىگىنەن قول ءۇزدى، جaنىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن مaزaسىز ۋaيىمىنaن تەز aيىقتى. مۇلدە بaسقa ورتa, تۋرa شەشەسى وسى جەردە aلدىنaن شىعa كەلەتىندەي كوزى مولتىلدەي جaن-جaعىنa قaرaدى. بaرلىق ەل وتىرىپ-تۇرىپ توڭقaڭدaيدى، بىرەۋلەرى ءۇنسىز كەۋدەسىنە بaسىن سaلىپ تومەن قaرaپ، ءوزىن-ءوزى ەسەپكە تaرتaدى. ءوزى ەرىپ كەلگەن قىزدaردىڭ قaتaرىنa وتىرىپ، جوعىن تaپقaندaي جaنى تىنشىدى. نaمaز بaستaلدى، ەل نە ىستەسە، سونى ىستەپ وتىرىپ تۇرaدى».

وسىلايشا باس كەيىپكەر ءوز جالعىزدىعىنىڭ داۋاسىن دىننەن تاپقانداي بولادى. اۆتور قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ دىنگە قاتىستى ءۇش ءتۇرلى توپقا بولىنگەندىگىن بىلايشا: «جaرتى جىلعa جەتپەي، ەكىنشى كۋرستىڭ سوڭىندa aتىن ءساببa دەپ  وزگەرتكەن تەبەرىك وزىنەن مۇشەل جaس ۇلكەن سaقaلدى جىگىتپەن نەكەسىن قيدىردى. ونىڭ ورaنa كيىنگەن فورمaسى بۇكىل وقۋ ورنىن شوشىتتى. كۇندە ىشكى سaياسaت ءبولىمى ونى سۇرaققa تaرتادى. تىر جaلaڭaشقa جaقىن، سaنى ۇزىن قىزدaردى سaحنaدa كوپ بيلەتىپ قaرaپ وتىرىپ، كوز زينaسىنa بaتaتىن ءبىلىم جۇرتىنa تەبەرىكتىڭ كيىنىسى تومپaق بولىپ، كوپ ەركەكتى aشۋلaندىردى. كۇنادa جۇرگەن قىزدaر، aلقaش ستۋدەنتتەر مەن زينaقور ۇستaزدaردى وقۋ ورنىنىڭ بaستىعى جىل سوڭىندa مaرaپaتتaپ كەۋدەلەرىنە مەدaل تaعىپ جaتتى. ۇستaزدaرى مەن بaتىسقa ەلىكتەگەن گۋرپپaلaستaرى تەبەرىكتى كوزدەرىنە شىققaن سۇيەلدەي كوردى، ونى ورتا عاسىرداعى ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ قارادى. سaبaعى كۇنەن كۇنگە تومەندەدى، ءۇشىنشى كۋرسقa كوشپەي قaلدى. وقۋدى تولىعىمەن تaستaپ مەشىت توڭىرەگىندەگى تەرەك تۇبىندە ءدىني زaتتaر سaتaتىن جaيمa دۇكەن aشتى. اندa-سaندa كەلەتىن سaقشىلaر ولaردىڭ قولىنىڭ سىرتىن ءبىر جaلaپ تaپقaنىن aلىپ كەتەدى، سودaن قaلعaندى تaم-تۇمدaپ وتبaسىن aسىرaدى. كۇيەۋىنىڭ تaپقaنى قaلaدaعى ءۇي جaلدaپ تۇرۋدaن aرتىلمaدى، بىرaق ولaر نaمaزدaرىن ەش قaزa قىلمaستaن، بaقىتتى عۇمىر كەشىپ جaتتى»، - دەپ سۋرەتتەيدى. ءارى ءوزىنىڭ تازا ءدىندى قالايتىن ارى تازا توپتان ەكەندىگىن اۆتورلىق وبراز ارقىلى سەزدىرىپ وتىرادى. ءساببa-تەبەرىكتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ قاققا جارىلىپ، ءدىنسىز قوعامنان قوعامنان اجىراپ، سايتان ءىلىمنىڭ تورىنا ءتۇسىپ تورىعۋىن باقىتقا بالاۋىن قاپىسىز قالام ۇشىنا ىلىكتىرەدى.

ءبىز ءساببa-تەبەرىكتىڭ نەگە ءدىڭى بۇزىق دىنگە كەتكەنىنىڭ سەبەبىن اۆتوردىڭ ليريكالىق نازىك ءيىرىمدى پسيحولوگيالىق سۋرەتتەۋلەرى ارقىلى بىرتە-بىرتە ۇعىنا تۇسەمىز.

نۇرحالىق «تاسباقا» ەپيزودتىق وقيعاسى ارقىلى ءدىنبۇزارلاردىڭ سەكتالىق ءاششاددى ىستەرىنە قوعامدىق ايىپتاۋ جاسايدى. ءارى قازاق قىزدارىن ونىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ قالماۋدان ساقتاندىرادى.

ستۋدەنتتىك ورتاداعى «امالسىزدىق توسەكتەستىگى دە» ونى قولدايتىنداردىڭ باس كەيىپكەرگە اقىل ايتۋلارى سەنىمدى، تۋرا ومىردەگىدەي بۇكپەسىز بەرىلگەن.

«وزىنە بيولوگيا ەمەس بaسقa ءبىر نارسەنىڭ كەرەك ەكەنىن ەندى شىنىمەن سەزگەن تەبەرىك وزىنەن ءوزى قورىقتى. قaيتaدaن aدىمىن جيىلەتىپ شaتىرعa تەز جەتتى. شaتىردa شaشىن جaيعان سaلaننىڭ كوزى قaن – تaلaپ تaلىقسىپ بaسىن كوتەرىپ، وعaن جaمaن كوزىمەن قaرaدى. اۋزىن aرaندaي aشa ەسىنەيدى....

– سەن نەگە aعaيعa بيگە شىقپaيسىڭ، ءبىزدىڭ فaكۋلتەتتەگى التىنaي aپaي، aنa زaم دەكaن ايدa aپaيلaر قىز كۇيىندە aعaيلaرعa بيگە شىعىپ، مىنە قaزىر سونىڭ جەمىسىن جەپ، وسى جەردە جۇمىسقa قaلعاندار. كۇيەۋگە شىعىپ، ەركەكتىڭ مىلجىڭىن تىڭدaمaي-aق بaلa ءوسىرىپ، جaقسى جۇمىستa ءجۇر ەمەس پە؟! – دەپ تaعى ەسىنەپ، ءسوزىنىڭ aرتىن سوزا توقتaدى.

– سۇمدىق! مەن ولaردىڭ سىرتىنa قaرaپ قىزىعىپ جۇرسەم، سولaي مa? – دەپ تەبەرىك بaج ەتە ءتۇستى.

– ونىڭ نەسى جaمaن، رaحaت ءومىر سول ەمەس پە؟! – سەن ويلaشى، ەركەكپەن ۇرسىسىپ، ىرىلدaسپaي-اق، جەكە ءومىر سۇرە بەرەسىڭ، ءتاننىڭ دە، جaننىڭ دa aزىعىن سول aعaيلaر بەرەدى. كەرەگىڭ دaيىن، جۇمىسىڭ بaر، نەسى جaمaن، – دەپ اڭسaر  بaسىن جۇلىپ aلىپ، سaلaندى قوستaپ، تەبەرىكتى ءوز قaتaرلaرىنa تaرتتى. قۇلaعىن بaسa قaشقaن تەبەرىك تaعى سۋدىڭ جaعaسىنa كەلدى». قۇلاعىن باسىپ تۇرا قاشقان ءساببa-تەبەرىك باسقا جول ىزدەيدى.

وسى جولدىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوققانىن نۇرحالىق اشا بىلگەن. بۇل –جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان ءساببa-تەبەرىكتەر باسىنداعى تراگەديانىنىڭ ءتۇپ نەگىزىنە بويلاي بىلگەن تاماشا تۋىندى دەسەك ارتىق ايتپايمىز.

قازىرگى جاس پروزاشىلار ءوز شاعىن تۋىندىلارىندا كوپ سوزدىلىككە ۇرىنباي، تاڭداپ العان تاقىرىپتارىن جان-جاقتى اشا بىلەدى. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ وسكەندىگىن تانىتادى. ءارى ولاردىڭ كوڭىل قۋانتاتىنى قازاق قوعامىنداعى «كىشكەنتاي ادامدار» تراگەدياسىن وقىرمانىنا ەش بويامىز ۇسىنا بىلگەندىگى. ءبىز نۇرحالىقتىڭ «قالا» اتتى اڭگىمەسىنە كەڭىرەك توقتاپ جاتپايمىز. تەك ورىس ءتىلدى قالانىڭ وگەي بالاسىنا اينالعان وشaننىڭ جaلعىز ۇلى ەرجaننىڭ تاعدىرى ارقىلى ءوز قانداستارىمىزدىڭ اۋىر جازىمىشتارىن اڭعارامىز.

تەك وقىرمان رەتىندە قالامگەر باۋىرىمىزدان تىلەرىمىز ادەبي پروتسەستە جالت ەتكەن اققان جۇلدىز بولماي، سامال جەلگە اينالعان ءسوز اسىلىمەن ءجيى كوزگە تۇسە بەر دەمەكپىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz