ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: مۇحتار تايجان (جالعاسى)
كونفەرەنتسيا قوناعى - مۇحتار تايجان وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ دى قولعا الۋعا بايلانىستى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلە مۇحتار بولاتحانۇلى بىلاي دەيدى: «ول ءۇشىن ءاربىر قازاق ازاماتى بەلسەندى بولۋى كەرەك. ادەتتە، ءبىز، ءبىر كوسەمدى تاڭداپ الامىز. ول كوسەم بىزگە ءبارىن شەشىپ، دايىنداپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرەمىز. سوسىن ول كوسەمگە ونداي ىسكە كۇشى جەتپەيتىنى انىق بولادى. ءسويتىپ، الگى كوسەمگە ەل وكپەلەيدى، ىزا بولادى. ءسويتىپ، ول كوسەمنەن كۇدەرىن ءۇزىپ، كەلەسى كوسەمدى كۇتىپ وتىرا بەرەدى. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءار ىستە بەلسەندىلىك تانىتپاسا، ەشنارسە وزگەرمەيدى. ەگەر حالىق بەلسەندى بولماسا، ءتىپتى قوعامداعى باس كوتەرەر ازاماتتاردى ەشنارسەنى وزگەرتە المايدى».
- ۇلتشىلدار بيلىكتى سىرتىنان وزگەرتۋى كەرەك پە, الدە بيلىككە كوپتەپ قاتىسىپ, ىشىنەن وزگەرتۋى كەرەك پە?
- وتانىمىزداعى ساياسي جۇيەنى سىرتىنان دا، ىشىنەن دە وزگەرتۋىمىز كەرەك.
- ءتىلىمىزدى قىسقا مەرزىم ىشىندە مەملەكەتتىك دارەجەگە قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟
كونفەرەنتسيا قوناعى - مۇحتار تايجان وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ دى قولعا الۋعا بايلانىستى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەلە مۇحتار بولاتحانۇلى بىلاي دەيدى: «ول ءۇشىن ءاربىر قازاق ازاماتى بەلسەندى بولۋى كەرەك. ادەتتە، ءبىز، ءبىر كوسەمدى تاڭداپ الامىز. ول كوسەم بىزگە ءبارىن شەشىپ، دايىنداپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرەمىز. سوسىن ول كوسەمگە ونداي ىسكە كۇشى جەتپەيتىنى انىق بولادى. ءسويتىپ، الگى كوسەمگە ەل وكپەلەيدى، ىزا بولادى. ءسويتىپ، ول كوسەمنەن كۇدەرىن ءۇزىپ، كەلەسى كوسەمدى كۇتىپ وتىرا بەرەدى. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءار ىستە بەلسەندىلىك تانىتپاسا، ەشنارسە وزگەرمەيدى. ەگەر حالىق بەلسەندى بولماسا، ءتىپتى قوعامداعى باس كوتەرەر ازاماتتاردى ەشنارسەنى وزگەرتە المايدى».
- ۇلتشىلدار بيلىكتى سىرتىنان وزگەرتۋى كەرەك پە, الدە بيلىككە كوپتەپ قاتىسىپ, ىشىنەن وزگەرتۋى كەرەك پە?
- وتانىمىزداعى ساياسي جۇيەنى سىرتىنان دا، ىشىنەن دە وزگەرتۋىمىز كەرەك.
- ءتىلىمىزدى قىسقا مەرزىم ىشىندە مەملەكەتتىك دارەجەگە قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟
- ول بيلىكتىڭ نيەتىنە بايلانىستى. اكەم ايتقانداي، نازارباەۆ تۇسكە دەيىن تەك قانا قازاقشا سويلەسە، تۇستەن كەيىن بارلىق بيلىك جۇيەسى قازاقشا سويلەمەسە دە، قازاقشا ماڭىراي باستايدى.
قازاق ءتىلىن مەملەكەت دارەجەدە وزگەرتۋگە قولايلى بارلىق جاعداي بار. حالقىمىزدىڭ سانى – 70 پايىز. ءتىل تۋرالى زاڭ بار. ال، اقپاراتتىق ساياساتتى دا وزگەرتۋگە بولادى. ءبىز، حالىق دايىنبىز. وسىنىڭ بارىنە تەك نيەت قانا قاجەت.
- ەلىمىزدەگى باسقا حالىقتاردى قالاي قازاقتاندىرامىز؟
- كۇشپەن قازاقتاندىرامىز دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى، ول - جالعان جول. ولارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن قولعا الۋىمىز شارت. سەبەبى، وسىعان دەيىن بيلىك مۇنداي ءىستى جاساعان ەمەس. جاساعانى بىلاي تۇرسىن، ءبىر باياندامانىڭ ءوزىن ەكى ءتۇرلى ايتادى: قازاقشاسى باسقا، ورىسشاسى ءبىر بولەك.
قازاقتاندىرۋ، قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە وزگە ۇلتتاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن ارەكەتتەرگە بارۋ كەرەك. مىسالى، جەكەلەگەن ادامدار مەن كومپانيا، فيرمالارعا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، مەملەكەتتىك تىلگە كوشسە، سالىقتان جەڭىلدىك جاساۋعا بولادى. مۇنداي ءادىس حالىقارالىق تاجىربيەدە بار. سوسىن بىزگە تىلدىك ورتا قالىپتاستىرۋ قاجەت. ماسەلەن، ساپالى وقۋلىقتار، مۋلتيمەديالىق قۇرالدار شىعارىپ، گولليۆۋدتىڭ جاڭا شىعىپ جاتقان فيلمدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ەۋروپانىڭ ءارتۇرلى باعىتتاعى تەلەارنالارىن قازاقشا سويلەتۋگە ءتيىسپىز. مۇنىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك. ال، ول قاراجات ءبىزدىڭ ەلدە بار. مىسالى، ەۋروپانىڭ ءبىز ورىسشا كورىپ وتىرعان ارنالارى پولشادا، گرۋزيادا سول ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە عانا كورسەتىلەدى. دەمەك، ونى بىزگە دە جاساۋعا بولادى. جانە الەمدىك فيلوسوفيانى، كوركەم ادەبيەتتى، ۇزدىك ەكونوميستتەردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاريالاۋىمىز كەرەك-اق.
ءبارى دە بيلىكتىڭ نيەتىنە كەلىپ تىرەلەدى. ماسەلەن، قازاق ءتىلىن دامىتۋعا بولىنەتىن ءبىر جىلدىق قارجى 19 ملن. دوللار بولسا، «استانا» ۆەلوسپورت كلۋبىنا بولىنەتىن قارجى – 24 ملن. دوللار.
- حالقىمىزدى اۋىلدا بولسىن،قالادا بولسىن،قالاي جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى؟
- ءبىزدىڭ ەلدە مەتروقۇرىلىمنىڭ 80 پايىزى جويىلىپ كەتتى. بۇل – رەسمي ستاتيستيكا. ەلىمىزدەگى تاسجولداردىڭ جاعداي قانداي ەكەنىن بارىمىزگە ءمالىم. ال، اۋىلدان كەلگەن قازاققا باسپانا باعدارلاماسى اۋاداي قاجەت. ۇلكەن قالالاردا ءۇي الۋ – قيامەت ءىس. ءبىر عانا جولى – بانكتەردەن نەسيە الىپ، ءۇي العانىمەن ونى وتەۋ ءۇشىن بانكتىڭ قۇلىنا اينالاسىڭ. سول ءۇشىن قوعامدىق جۇمىس باعدارلاماسى كەرەك. جۇمىستىڭ مۇنداي ءتۇرى اقش-تى رۋزۆەلت باسقارعان تۇستا بولعان. ماسەلەن، جولداردى، ينفروقۇرىلىمدى جوندەۋ، سالۋ مۇنىڭ ءبارى حالىققا جۇمىس قوي. مەملەكەتتە اقشا بار. ۇلتتىق قوردا 60 ملرد-تاي دوللار جاتىر. ياعني، بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە ەلدىڭ ينفراقۇرىلىمىن قايتا سالىپ، جاڭارتۋ شىعۋعا بولادى. ال، ول دەگەنىڭىز، ءاربىر ادامعا جۇمىس.
- 1. قازاقتىڭ جەراستى، جەرۇستى بايلىعىنا كىم يە بولماق؟ وسى ماسەلەنىڭ شەشۋ جولدارى قانداي؟
- قازبا بايلىقتارعا بايلانىستى جاسالعان بارلىق كەلىسىم-شارتتاردى اشىپ، قاراۋىمىز قاجەت. مۇمكىن كەلىسىم-شارتتار دا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى شىنىمەن قورعالعان شىعار، كىم ءبىلسىن! وكىنىشكە قاراي، ءبىز ونى بىلمەيمىز. سەبەبى، كەلىسىم-شارتتار قۇپيا. وزگە ەلدەردىڭ تاجىربيەسىنە قاراساق، مۇنداي كەلىسىم-شارتتاردى پارلامەنت قابىلدايدى. ءبىز ونداي ەمەس.
- جەمقورلىق ماسەلەسى. بۇگىن مينيستر قىلادى، كەدەندى باسقارتادى، ەرتەڭ جەمقور بوپ شىعادى. وسىعان كىم جاۋاپتى دەپ ويلايسىز؟ كادر تاڭداۋداعى اعاتتىق پا الدە كلاندار اراسىنداعى ساياسي ويىن با؟ كوبىنە ورىنباسارلارى شاتىلادى، ال باسشىسى نەگە جاۋاپقا تارتىلمايدى؟
- بۇل بىرىنشىدەن، جەكە مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، ەكىنشىدەن، جۇيەگە بايلانىستى.جەمقورلىق ماسەلەسىندە شاباقتاردىڭ تۇتىلىپ، سازانداردىڭ قۇتىلىپ كەتۋ ول – ادەيى ۇيىمداستىرىلىپ، سولاي جاساقتالعان جۇيە. ءبارى سونىڭ كەسىرى.
داۋرەن قۋات «31» ارناداعى كابينەتىندە: "ەۋرازيالىق ۇشتىك پەن ۆلاديمير كيمنىڭ قازاقستاننان كەتەمىز، باتىس بيرجالارىنا قاتىسىپ قانا وتىرامىز" دەپ جۇرگەن سوزدەرىن ايتىپ قالدى. بۇل ادامدار قازاقستاندىق ەمەس، ءبىزدىڭ ەلگە كەلدى دە بايلىعىمىزدى تەسپەي سورىپ الپاۋىتتارعا اينالدى. ەندى ولاردى سول قالپىندا جىبەرە سالۋعا بولادى ما؟ قازاقستانعا ەش پايداسى بولماسا، ولارعا بيلىك نەگە مىس پەن ءاليۋمينيدى بەرىپ قويىپ قاراپ وتىردى؟
- بۇل ماسەلە دە بيلىكتىڭ نيەتىنە بايلانىستى. ستراتەگيالىق نىسانداعى ءوندىرىس ورىندارىن جارتى جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.
- مۇحتار باۋىرىم، تاۋەلسىزدىگىمىزگە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، قازاق ۇلتىنىڭ ىرگەلى ماسەلەلەرى (جەر، ءتىل، ءدىن، ازات سانا) ءالى شەشىلمەگەن سياقتى. مىنا عالامدانۋ داۋىرىندە ءتىپتى بارىمىزدان ايىرىلىپ ۇلتقا ءتان بەلگىلەرىمىزدەن اجىراپ بارا جاتقاندايمىز. وسى پروتسەستى توقتاتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
- ول ءۇشىن ءاربىر قازاق ازاماتى بەلسەندى بولۋى كەرەك. ادەتتە، ءبىز، ءبىر كوسەمدى تاڭداپ الامىز. ول كوسەم بىزگە ءبارىن شەشىپ، دايىنداپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرەمىز. سوسىن ول كوسەمگە ونداي ىسكە كۇشى جەتپەيتىنى انىق بولادى. ءسويتىپ، الگى كوسەمگە ەل وكپەلەيدى، ىزا بولادى. ءسويتىپ، ول كوسەمنەن كۇدەرىن ءۇزىپ، كەلەسى كوسەمدى كۇتىپ وتىرا بەرەدى. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءار ىستە بەلسەندىلىك تانىتپاسا، ەشنارسە وزگەرمەيدى. ەگەر حالىق بەلسەندى بولماسا، ءتىپتى قوعامداعى باس كوتەرەر ازاماتتاردى ەشنارسەنى وزگەرتە المايدى.
- بىزدە قازاق مۇددەسىن باتىل كوتەرىپ قورعايتىن ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ مۇمكىندىگى بار ما؟
- بار. ەگەر حالىق بەلسەندى بولسا. مىسالى، پارتيا قۇرۋ ءۇشىن مىڭ ادام كەرەك. ال، قىرىق مىڭ ادام دەگەن نە؟ از عوي. بىراق، ءبىزدىڭ حالقىمىز ۇلتتىق پارتيانىڭ قاتارىنا كىرۋگە قول قويا ما؟ جوق، تاعىدا سول ساياسي ۇرەيدىڭ قۇشاعىندا وتىرا بەرە مە؟ ال، ۇرەي دەگەن – قۇلدىڭ سەزىمى. قۇلدىڭ قاسيەتى. كەشىرىڭىزدەر، بىراق قۇل قورقىپ وتىرا بەرسە، وعان كىم كومەك بەرە الادى؟ ەشكىم. سوندىقتان ءاربىر ادام باتىل ءارى بەلسەندى بولۋى شارت.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
