ابىلاي حاننىڭ حاتتارى
1. سۋرەت: ابىلاي حاننىڭ 1760 جىلى تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا جولداعان حاتىننىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى
2. سۋرەت: ابىلاي حاننىڭ 1767 جىلعى تسين پاتشاسى تسيان لۋنعا توت-موڭعول تىلىندە (قالماق تىلىندە) جازعان حاتى
3. سۋرەت: ابىلايحاننىڭ 1771 جىلى تسين پاتشالىعىنا جولداعان حاتىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى
4. سۋرەت: ابىلايحاننىڭ باس سۇيەگى. جانە سول باس سۇيەك ارقىلى ابىلاي حاننىڭ انتروپولوگيالىڭ تاسىلمەن جاسالعان بەينەسى
قولىما ءتۇسىپ وتىرعان تومەندەگى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلى حانى - ابىلايدىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان اۋقىمدى شارۋالارىنىڭ تاعى ءبىر تىڭ ايعاعى دەپ تۇسىنەمىن. جاڭا تابىلعان مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراپ وتىرىپ، ابىلاي حاننىڭ اسا ءىرى ساياساتكەر ءارى ءوز زامانىندا ءىرى ديپلومات بولعاندىعىن اڭعاراۋعا بولادى.
1. سۋرەت: ابىلاي حاننىڭ 1760 جىلى تسين پاتشاسى تسيانلۋنعا جولداعان حاتىننىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى
2. سۋرەت: ابىلاي حاننىڭ 1767 جىلعى تسين پاتشاسى تسيان لۋنعا توت-موڭعول تىلىندە (قالماق تىلىندە) جازعان حاتى
3. سۋرەت: ابىلايحاننىڭ 1771 جىلى تسين پاتشالىعىنا جولداعان حاتىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى
4. سۋرەت: ابىلايحاننىڭ باس سۇيەگى. جانە سول باس سۇيەك ارقىلى ابىلاي حاننىڭ انتروپولوگيالىڭ تاسىلمەن جاسالعان بەينەسى
قولىما ءتۇسىپ وتىرعان تومەندەگى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلى حانى - ابىلايدىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان اۋقىمدى شارۋالارىنىڭ تاعى ءبىر تىڭ ايعاعى دەپ تۇسىنەمىن. جاڭا تابىلعان مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراپ وتىرىپ، ابىلاي حاننىڭ اسا ءىرى ساياساتكەر ءارى ءوز زامانىندا ءىرى ديپلومات بولعاندىعىن اڭعاراۋعا بولادى.
ءحVىىى عاسىردىڭ ورتاسى جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلا باستاعان شاعى. وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعى ىرگەلەس كورشىگە اينالىپ، ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولا باستادى. بۇل قارىم-قاتىناس ءبىر جاعىنان ەكى ەلدىڭ كەيبىر مۇددەلەرىن تۇيىستىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءبىرسىپىرا كۇردەلى تاريحي ماسەلەلەردى تۋدىرعان. مىسالى، سول داۋىردەگى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جىبەرگەن ءارتۇرلى سيپاتتاعى حات-قۇجاتتارى ەلەۋسىز شاڭ باسقان ارحيۆتەردە ساقتالىپ كەلدى.
تسين پاتشالىق مۇراعات قۇجاتتارى، اسىرەسە ونداعى شاعاتاي، توت-موڭعول جانە ءمانجۋ تىلدەرىندە حاتتالعان قۇجاتتار حان ابىلايدىڭ الەۋمەتتىك جانە ەلارالىق ديپلوماتياسى جايىندا جاڭا دەرەكتەردى قولعا تۇسىرۋىمىزگە مۇمكىندىك بەردى.
بۇل ماسەلەلەردىڭ شىن ءمانىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار تىڭ دەرەكوزدەرى نەگىزىندەگى عىلىمي تالداۋلار جاساۋى كەرەك. وسىعان دەيىن قۇپيا قۇجاتتار ەسەبىندە ساقتالىپ كەلگەن مۇراعات قۇجاتتارى تاريح ءۇشىن ءبىرشاما جاڭالىق اكەلۋدە. اتالمىش داۋىردە ءمانجۋ-قىتايلار جيناعان قازاق دالاسىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ تاريحي-گەوگرافياسىنا، سول ولكەنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق جاعدايىنا جانە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ كوبىسى دەرلىك اۋدارىلماعاندىقتان نەمەسە ادەيى قۇپيا ۇستالىپ كەلگەندىكتەن وسىعان دەيىن جۇرتىڭ نازارىنا ىلىنبەگەن. قىتايداعى قۇپيا مۇراعاتتار اراسىنان قازىرگە دەيىن وتاندىق عالىمدار 50-دەن استام تسين پاتشالىق مۇراعات قۇجاتتارىنا ساراپتاما جاساپ، ولاردىڭ نەگىزگىزگى مازمۇنى مەن تاريحي ءمانىن انىقتادى.
تومەندە ءبىز ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسىنا جازعان ديپلوماتيالىق حاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى مەن اۋدارما نۇسقالارىن بەرىپ وتىرمىز.
ابىلاي حاننىڭ 1760 جىلدىڭ سوڭىندا تسين پاتشاسى تسيان لۋنعا جولداعان حاتىننىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىنداعى (1. سۋرەتكە قاراڭىز) بىلاي دەلىنگەن ەكەن:
"ەلىمنىڭ قونىستارى: شىعىسى چورگو جەرىنە، وڭتۇستىگى شارابەلگە، ورتاسى لەپسىگە جەتىپ تۇر. ۇلى ەجەن مەنىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمنىڭ، مەنىڭ بالالارىمنىڭ قولىندا ساقتالاتىن قىزىل تاڭبا باسىلعان حات جولداپ بەرگەي".
ەكىنشىسى، 1767 جىلعى ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسى تسيان لۋنعا توت-موڭعول تىلىندە (قالماق تىلىندە) جازعان حاتى بولىپ تابىلادى (2 سۋرەتكە قاراڭىز). حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
"بۇرىتتار مەن ەردەني بىرلەسىپ ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزىمىزدى شاپقان ەدى، سول سەبەپتەن بىلتىر ءبىز دە جورىق جاساپ، بۇرىتتاردى باعىندىردىق; بۇحارا، سامارقان جانە سول ماڭداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى بىزبەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستا، تەك باتىسىمىزدا تۇراتىن ەردەني جۇرتىمىزعا تىنىشتىق بەرمەي، ءجيى شابۋىلداپ كەلەدى; الگىلەر ىلعي دا قامالدىڭ ىشىندە تىعىلىپ الىپ، شايقاسقا شىقپايدى. قامالدارىن قيراتايىق دەسەك، زەڭبىرەگىمىز جوق. وسى سەبەپتەن ءبىز ۇلى ەجەن بوعدا حاننان زەڭبىرەك جانە اسكەري كۇش سۇرايمىز".
ابىلاي حاننىڭ تسين پاتشاسى تسيان لۋنعا جازعان ءۇشىنشى حاتى. بۇل حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى بىزگە جەتكەن (3-ءنشى سۋرەتكە قاراڭىز). 1771 جىلى جازىلعان بۇل حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
"تورعاۋىت... تۇتقىنداردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، نويان داتا الاق-ۇلا، قۇلجا جانە حاينۇقسىندى جەرلەردەگى ۋلەتتەردى باستاپ بۇرىتتارعا بارىپ قوسىلماق ەكەن. تورعاۋىتتار الاق-ۇلادان كەتكەن شاقتا، سەندەردىڭ 500 ادامدارىڭدى ءولتىرىپ كەتكەن ەدى، ەندى مىنە، ولار قايتىپ كەلىپ ماعان جورىق جاساۋدا. سەندەر وسىلاردى وزدەرىڭ باعىندىرىپ الساڭدار.
[تورعاۋىتتار] الاق-ۇلاعا بارا قالعان كۇندە، ونسىز دا مۇشكىل حالدەگى ەل-جۇرت قايعىلى جاعدايعا دۋشار بولۋى ىقتيمال ‒ بۇرىن كۇنقوجى مەن ايقوجا [كەزىندە] ءدال سولاي بولعان: ولار ياركەنتكە كىرگەندە، جاعداي شيەلەنىپ، تەك اپات تۋىنداتقان".
مۇندا ابىلاي حان ءوز كەزىندە تارباعاتاي مەن جەتىسۋ جەرىنەن ايدالعان داتانىڭ قايتادان تارباعاتاي ءوڭىرى مەن جەتىسۋ جەرىنە بارىپ، ونداعى قازاق جۇرتىمەن جاۋلاسىپ جاتقان بۇرىتتارمەن (قىرعىزدارمەن) بىرلەسىپ قازاقتارعا قارسى شىعۋىنا جول بەرىلمەيتىدىگىن ايتقان. سونىمەن بىرگە ابىلاي حاننىڭ مۇندا الگى داتا ەسىمدى قالماقتىڭ ءوز كەزىندە تسين ارمياسىن قىرعاندىعىن ءمانجۋ-قىتايلاردىڭ ەستەرىنە سالىپ، تسين پاتشالىعىنىڭ كۇشى ارقىلى اتالمىش قالماقتاردى جويۋدى نەمەسە قازاق جەرىنەن الاستاتۋدى كوزدەپ تۇرعاندىعى انىق بايقالادى.
دايىنداعان - جۋرناليست بەردىبەك حاباي
Abai.kz
