ماڭعىستاۋدىڭ 360 اۋليەسى ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزداعى «ماڭعىستاۋ — قازاق ەپوسىنا نەگىز بولعان باستاپقى ورتا» دەگەن فورمۋلانى باياڭتسى ەتەر كۋاگەر بولا الا ما؟ ەڭ قاراپايىم قيسىن بويششا، مەيلىڭ 360 اۋليە بولسىن، مەيلىڭ 100 نە 1000 اۋليە بولسىن، سول اۋليەلەردىڭ ار جاعىندا بىزگە بەيمالىم رەالدىڭ تۇرعانى اقيقات قوي. مىنە، سول اۋليەلەر ەلسىز جەرلەردە تەنتىرەپ جۇرە بەرمەگەن شىعار، ياعني ولاردىڭ ءدىني ۇگىت جۇرگىزۋى ءۇشىن ادام ورتاسىنىڭ بولۋى، ادامداردىڭ الدەبىر سانىنىڭ بولۋى شارت. سوندىقتان اۋليەلەر گەوگرافياسى دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ادامداردىڭ ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى، ولارعا ىرگەلەس ايماقتاردى ءبىرشاما تىعىز قونىستانعاندىعىن كورسەتە الار قوسالقى ەمپيريكالىق فاكت بولىپ سانالادى. قالاي بولعاندا دا ءدىن ماسەلەسى ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن قاجەت، ونىڭ ۇستىنە جىرلاردا كەزدەسەتىن بابا تۇكتى، قارامان، ومار بابا سياقتى كىسى ەسىمدەرى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا توپونيمدەر سيپاتىندا ساقگالىپ وتىرعانى اقيقات قوي.

قازاق دەگەنىمىز — يسلامنىڭ سۋفيلىك جانە حانيفالىق اعىمى مەن قىپشاقتانىپ كەتكەن ەجەلگى ۆارا-ءۇرىم يدەياسىنىڭ ءبىر رۋحاني ارناعا توعىسۋىنان شىققان پەندە.

ماڭعىستاۋدىڭ 360 اۋليەسى ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزداعى «ماڭعىستاۋ — قازاق ەپوسىنا نەگىز بولعان باستاپقى ورتا» دەگەن فورمۋلانى باياڭتسى ەتەر كۋاگەر بولا الا ما؟ ەڭ قاراپايىم قيسىن بويششا، مەيلىڭ 360 اۋليە بولسىن، مەيلىڭ 100 نە 1000 اۋليە بولسىن، سول اۋليەلەردىڭ ار جاعىندا بىزگە بەيمالىم رەالدىڭ تۇرعانى اقيقات قوي. مىنە، سول اۋليەلەر ەلسىز جەرلەردە تەنتىرەپ جۇرە بەرمەگەن شىعار، ياعني ولاردىڭ ءدىني ۇگىت جۇرگىزۋى ءۇشىن ادام ورتاسىنىڭ بولۋى، ادامداردىڭ الدەبىر سانىنىڭ بولۋى شارت. سوندىقتان اۋليەلەر گەوگرافياسى دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ادامداردىڭ ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى، ولارعا ىرگەلەس ايماقتاردى ءبىرشاما تىعىز قونىستانعاندىعىن كورسەتە الار قوسالقى ەمپيريكالىق فاكت بولىپ سانالادى. قالاي بولعاندا دا ءدىن ماسەلەسى ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن قاجەت، ونىڭ ۇستىنە جىرلاردا كەزدەسەتىن بابا تۇكتى، قارامان، ومار بابا سياقتى كىسى ەسىمدەرى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا توپونيمدەر سيپاتىندا ساقگالىپ وتىرعانى اقيقات قوي.

قازاق دەگەنىمىز — يسلامنىڭ سۋفيلىك جانە حانيفالىق اعىمى مەن قىپشاقتانىپ كەتكەن ەجەلگى ۆارا-ءۇرىم يدەياسىنىڭ ءبىر رۋحاني ارناعا توعىسۋىنان شىققان پەندە.

14 عاسىر — دالاداعى ءدىني وزگەرىستەردىڭ زامانى بولدى. وزبەك حان ءتۇسىندا يسلامنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلدانۋى 14 عاسىردان بەرگى دالانىڭ رۋحاني جانە ءدىني كەلبەتىنىڭ جاسالا باستاۋىنا نەگىز بولدى. بۇل ءداۋىر — بۇرىنعى ءدىني پليۋراليزم مەن بۇگىنگى ءبىر عانا يسلامدىق سەنىمنىڭ اراسىنداعى ءولارا، اۋىسپالى كەزەڭ ەدى. سوڭدىقتان ماڭعىستاۋدى مەكەن ەتكەن ەسەن-قازاقتار اراسىندا يسلامنىڭ سۋننيتتىك، شيتتىك، سۋفيلىك اعىمدارىن تاراتۋشى ۋاعىزشى ماشايىقتاردىڭ بولۋىمەن قاتار، ەجەلگى دالالىق سەنىمدى ۇستانعانداردىڭ دا، حريستياندىقتىڭ قارابايىر ءتۇرىن ساقتاعانداردىڭ دا، باقسىلار مەن دۋاشىلاردىڭ دا بولعاندىعىن باجايلاۋعا بولادى. تەك سان الۋان ءدىندى ۇستانعانداردىڭ ءوزارا مولشەرىنىڭ قاڭداي بولعانىن ايتا سالۋدىڭ رەتى كەلمەس. ەڭ باستىسى — وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ومىرلىك قۋاتى جوعارى، بەلسەندىلىگى، ونىڭ ىشىندە شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى دە جوعارى، كۇشتى، ياعني پاسسيونارلىق كوەففيتسيەنتى جوعارى ادامداردىڭ كوپ بولعاندىعىندا كۇمانىمىز جوك.

«وزبەكحاندى 1321 جىلى ءمۇسىلمان دىنىنە قابىلداعان، وعان سۇلتان مۇحاممەد وزبەك دەگەن جاڭا ات بەرگەن شاش تۇبىندە جەرلەنگەن زەڭگى-اتانىڭ شاكىرتى سەيىت-اتا اتانىپ كەتكەن شەيح احمەت بولسا كەرەك دەلىنەدى. ال 1360 جىلدارى التىن وردانى بيلەگەن ءازىز حاندى مۇسىلماندىققا احمەت ءياسساۋيدىڭ تۋرا تۇقىمى ماحمۋد ياسساۋي قابىلداپتى. بۇدان ءبىز التىن ورداعا مۇىلماندىقتى تاراتۋدا دا تۇركىستاننىڭ ىقپالى مەن ءياسساۋيدىڭ جولىن قۋشىلاردىڭ اسا زور ماڭىز اتقارعانىن كورەمىز. بىراق التىن وردا بيلەۋشىلەرى بۇل ماسەلەلەردى، ءبىر جاعىنان، دەشتى قىپشاق پەن اق وردانى قولدان شىعارىپ الماۋ، ەكىنشى جاعىنان، شاعاتاي ۇلىسىن دا ءوز قول استىنا قاراتۋ ماقساتىمەن قاتار قاراستىرعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى سەپاراتيزمگە قارسى كۇرەس كەزىندە كوشپەلىلەردىڭ نانىمدىق داستۇرىنە شابۋىل جاساۋ دا ورىن الماي قالماعان. ماسەلەن، وزبەك حان تۇسىندا باقسىلار، سونىڭ ىشىندە قورقىت جولىن ۇستانۋشىلار دا قۋدالانۋعا ۇشىراعان» *. تاريحي قيسىن ناق وسىنداي دامۋ جولىن كورسەتەدى. وسىنداي جاعدايدا رەسمي يسلام ساراي، سارايشىق، قازان سياقتى ورتالىقتاعى قالالاردا ۇستەمدىككە شىقسا، باقسىلىق تا، باسقا دا، يسلامنىڭ وپپوزيتسيالىق-دارۋىشتىك اعىمدارى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ شەتكەرى ايماقتارىندا، ەڭ الدىمەن ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتە، قوعامدىق شەتتەتىلگەندەر ساناتىنداعى ەسەن-قازاقتار اراسىندا كەڭىنەن تارالۋى دا قيسىندى بولماق.

اۋليەلەردىڭ العاشقى ۇرپاقتارى نەگىزىنەن قوجا احمەت ياسساۋي وبرازىمەن بايلانىستىرىلعاندىعىن جونە ارال-حاسارلى ايماعىنداعى ەكىنشى اۋليەلىك ارەالدىڭ بولعاندىعىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» دەگەن كىتابىمىزدا ايتىپ وتتىك.

اتالمىش ايماققا باتىس قازاقستاننىڭ ءتورت وبلىسى، قاراقالپاقستان، تۇرىكپەننىڭ وق-بالقانى سياقتى ايماقتاردى قامتيتىن ۇلكەن كەڭىستىگى كىرەدى. بۇلار، ەڭ الدىمەن، — ماڭعىستاۋدىڭ 360 اۋليەسى، سونداي-اق ءۇستىرتتىڭ، جىلوي مەن شاعىروي-بورسىققۇمنىڭ، ساعىزدىڭ اۋليەلەرى. وسى جاقتىڭ رۋلارىن دا، اۋليەلەرىن دە قوجا احمەتپەن بايلانىستىرۋ تاريحي-ۋاقىتتىق تۇرعىدان شارتتى تۇردە بولىپ سانالادى، ياعني وسى ولكەدەگى شوپان-اتالار مەن ەسەن-اتالار قوجا احمەتتىڭ ىلىمدىك شاكىرتى، جولىن قۋشى بولعانىمەن، ونىڭ زامانداسى، تىكەلەي وزىنەن ءدارىس العان شاكىرتى بولا قويۋى كۇماندى. تاريحي قيسىن ولاردى 14-15-عاسىرلاردىڭ ادامدارى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ولار 14 عاسىرداعى دالاداعى قىپشاق ءتىلدى دۇنيەنىڭ جاپپاي يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاۋىمەن بايلانىستى ءدىن ۋاعىزداۋشىلار بولىپ شىعادى.

وسى اۋليەلى ارەالدى قالىپتاستىرۋشىلار تۋرالى اڭىزداردىڭ ىڭعايىنا قاراپ ءبىز 14 عاسىردا تۇركىستان ايماعىنان ياسساۋيلىك ءدىني ۋاعىزشىلاردىڭ لەگى وزبەك حان بيلەگەن، يسلامنىڭ رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانعان تۇسىندا ارال-حاسارلى ايماعىنا قاپتاپ كەلە باستاعاندىعىن بايقايمىز. ياعني ەگەر 14 عاسىردىڭ باسىندا ياسساۋيلىك-سوپىلىق، حانيفالىق ءدىننىڭ باستى ورداسى قاراتاۋ-نۇراتاۋ ايماعى عانا بولسا، 14 عاسىردىڭ ورتاسىندا وسى ورتالىقتىڭ ىقپالىمەن تاعى ءبىر ياسساۋيلىك ارەال باتىس قازاقستاندا پايدا بولدى.

تۇركىستان-قاراتاۋ ايماعىنداعى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، قوشقار-اتا، شوپان-اتا سياقتى اۋليەلەردىڭ ەكىنشىلەرى نەمەسە «كوپيالارىنىڭ» ماڭعىستاۋدا، جەم-ساعىزدا، بورسىققۇمدا پايدا بولۋى، ياعني وسى وڭىرلەردە دە بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، شوپان-اتا، قوشقار-اتالاردىڭ پايدا بولۋى وسىنداي «اۋليەلەر ەكسپورتى» بولعاندىعىن كورسەتەدى. ياعني 1300 ج. تۇركىستان-نۇراتاۋ ايماعىندا شوعىرلانعان سوپىلىق توپتاردىڭ ء(دىني وردەندەردىڭ) ءبىر بولىگى وزبەك حاننىڭ التىن ورداداعى جاپپاي يسلامداندىرۋ ساياساتىنا ساي ەركىڭدىكتى پايدالانىپ باتىس قازاقستانعا اعىلعان. ولار وزدەرىنىڭ كەلگەن جەرىندەگى ءدىني-ۇيىمدىق اتاۋلارىن الا كەلگەن. ماسەلەن، سوزاق اۋدانىنداعى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەنىڭ جاي عانا مولاسىنان باسقا، 14 عاسىردا وسىندا سوپىلىق-دارۋىشتىك ۇيىم بولدى دەپ ەسەپتەر بولساق، وندا ناق وسى ۇيىمنىڭ سوپىلارى ماڭعىستاۋدىڭ سازدى-ۇشتاعان جەرىنە كەلىپ، تاعى ءبىر بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ۇيىمىن (مازھاب، مەكتەپ، ت. ب) اشۋى ابدەن مۇمكىن جانە ءىستىڭ قيسىنى وسىعان كەلەدى.

تۇركىستان ايماعىنداعى قوشقار-اتا مەن ماڭعىستاۋلىق قوشقار-اتا، بايعانين اۋدانىنداعى قوشقار-اتالار اراسىندا، تۇركىستاندىق شوپان-اتا مەن ماڭعىستاۋلىق شوپان-اتا، تۇركىستاندىق شاقپاق-اتا مەن ماڭعىستاۋلىق شاقپاق-اتا، تۇركىستاندىق بابا تۇكتى، شاشتى انا، تۇكتى اتالار مەن اقتوبەلىك الىپ انا، تۇكتى اتالار اراسىندا دا وسىنداي «اۋليەلىك ەكسپورت» بولعان سىڭايلى. ماڭعىستاۋ تۇبەگىندەگى 360 اۋليەنىڭ كوپشىلىگى دە وسى تۇركىستان-نۇراتالىق سوپىلىق دارۋىشتەرگە قاتىستى دەۋگە نەگىز بار، ال وسى تۇبەكتەگى كونە كەرۋەن جولدىڭ بويىندا جاتقان سەنەك اۋىلى مەن وڭتۇستىك قازاقستانداعى تاريحي سىعاناق قالاسى اتتارىنىڭ اراسىندا دا وسىنداي بايلانىس بار دەپ شامالاۋعا بولادى. سەنەك ءتوپونيمىنىڭ ءبىر كەزدەرى سىعاناق دەپ اتالۋ ىقتيمالدىعى بار (سەنەك > ساناق > سااناق > ساعاناق > سىعاناق), ال تۇركىستاندىق زەرتتەۋشى ءابىلاسان ءابىلحاننىڭ سىعۋن ءسوزىنىڭ «اۋليە» دەگەن مانگە يە بولۋ مۇمكىندىگىن جازعانىنا قاراپ وسى اتاۋدى (سىعاناقتى) 14 عاسىردا سوپى دارۋىشتەرىنىڭ اددەبىر توبى پايدالانۋى ابدەن مۇمكىن دەي الامىز. ياعني 1320-50 جج. ارالىعىندا تۇركىستان ايماعىنان، سىعاناقتان شىققان ءدىن تاراتۋشىلار توبى ماڭعىستاۋداعى ءبىر جەرگە كەلىپ، كەيىن سول جەر «سىعاناق» (سەنەك) دەپ اتالىپ كەتكەن دە شىعار، كىم بولجاپ كورىپتى ونى...

وسىنداي اۋليەلىك ەكسپورت نەمەسە اۋليەلىك ساباقتاستىق قازاق دالاسىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ ءىس جۇزىڭدە ءبىر ورتالىقتان تاراپ، ءبىر رۋحاني قايناردان باستاۋ الاتىندىعىن كورسەتەدى. وسىنى تولىقتىرا تۇسۋگە مۇمكىندىك بار، تەك ول ءۇشىن بەس وبلىس جەرىندەگى بارلىق كيەلى ورىن تۋرالى مالىمەت جۇيەلى تۇردە جيناقتالىنۋى ءتيىس. تەك سوندا عانا گرەك-ريم، قىتاي، اراب-پارسى، ورىس جازبا قۇجاتتارىمەن قاتار 14-15 عاسىرلارداعى قازاق دالاسىنىڭ كومەسكى تاريحىنىڭ جۇرەك سوعىسىن بايقاتار قوسىمشا عىلىمي ەمپيريكالىق دەرەككوز اشىلعان بولار ەدى. ەڭ باستىسى، وسىنداي اۋليەلىك ساباقتاستىقتى بارىنشا دالەلدى كورسەتۋ ارقىلى ناق 14-15 عاسىرلاردا باستالعان «قازاق» دەگەن ات استىندا جيىلا، قاۋىمداسا باستاۋ، ياعني ەتنوگەنەز پروتسەسىنىڭ باستى كومپونەنتى بولعان سوپىلىق، حانيفالىق يسلامنىڭ تارالۋ مارشرۋتىن ايقىن كورگەندەي بولامىز.

تەرىستىگىندە قوبدا-ەلەك، كۇنگەيىندە ءۇستىرتتىڭ وڭتۇستىك ەرنەگىنە دەيىنگى ارالىقتا، بۇگىنگى اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ سيرەك قونىستانعان وڭىرلەرىندە ورتا عاسىرلار تۇڭعيىعىنا كەتەتىن اۋليەلى نەمەسە كيەلى ورىندار نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق تاريحي جادىگەرلىكتەر قاتارىنا جاتادى. ادەتتە، ولاردىڭ مادەني-تاريحي قۇندىلىعى ءبىزدىڭ عالىمدار اراسىندا نەگىزىنەن تەك ساۋلەتتىك-بەينەلەۋ سيپاتىمەن عانا ەسەپتەلىنەدى. بۇل قازاق ادامي عىلىمىنا ءتان كادۋىلگى قىرسىزدىق پا، الدە جاي عانا بىلىكسىزدىك پە؟ — ايتەۋىر جاعداي وسىنداي بولىپ وتىر. ال ەگەر اۋليەلى ورىن ءبىر تومپەشىكتىڭ ۇستىندەگى جاي عانا تاس ءۇيىندىسى مەن وعان قىستىرىلعان قاراعاش دىڭگەگى بولسا شە؟ بۇل جاعدايدا ارحەولوگ تا، ساۋلەتشى دە ونى تاريحي ەسكەرتكىش قاتارىنا قوسپاسى انىق. وسىنداي قاراپايىم اۋليەلى ورىندار قازاق دالاسىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە جۇزدەپ، مىڭداپ كەزدەسەتىندىگى انىك، تەك ولاردى تۇگەندەپ، ناسيحاتتاپ جاتقانىمىز شامالى.

اۋليەلەر مەن ولاردىڭ مولالارىنىڭ ناقتى جەر بەتىندە كەزدەسۋى، ياعني بۇگىنگى ەل از قونىستانعان ايماقتاردىڭ ءبىر تۇسىندا از بولىپ، ەندى ءبىر تۇستارىندا شوعىرلانىپ كورسەتىلۋى — ءبىر كەزدەرى سول جەرلەردە حالىقتىڭ ەداۋىر تىعىز كونىستانعاندىعىن، وسى جەردە كىزۋ ءومىر قايناپ جاتقاندىعىن كورسەتەتىن ايعاق بولىپ تابىلادى. وسىنداي نىسانداردى كارتاعا تۇسىرسەك، وسىنداي شوعىرلانۋدىڭ ورتالىق ماڭعىستاۋدان باسقا جەم بويىندا، اقتوبە-ىرعىز ارالىعىندا، شاعىروي-بورسىققۇم وڭىرىندە ەكەندىگىن كورەر ەدىك.

وسى اتالعان ايماقتاردا، اسىرەسە بۇگىندەگى ادام ءومىر سۇرۋگە ەڭ قولايسىز ايماقتار قاتارىنا جاتاتىن بەينەۋ، بايعانين اۋداندارىنىڭ وزەنسىز، كولسىز ەسىز دالالارىنىڭ ءبىر كەزدەرى ەلدى (جانە مولالى) جۇرت بولعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ال بۇل قاي كەز دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەر بولساق، نەگىزى تاريحي-گەوگرافيالىق كورسەتكىشتەر (دالاداعى يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ كۇشتى ءارى تەز تاراعان ۋاقىتى، دالاداعى ىلعالدىق جەتكىلىكتى بولعان كەزەڭى، اڭىزدار مەن جىردىڭ جاناما مالىمەتىندەگى ۋاقىت اۋقىمى، ناقتى تاريحي دەرەكتەر) بىزگە 14 عاسىردى، التىن وردادا وزبەك حان مەن ونىڭ ۇلى جانىبەكتىڭ ( ءاز جانىبەكتىڭ) بيلىك قۇرگان (1312—1357 جج.) زامانىن كورسەتىپ بەرە الادى. اتالعان كورسەتكىشتەردىڭ ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەتىن ۋاقىتى دا وسى تۇس.

*كەكىلبايۇلى ءا. تۇركىستان تاعلىمى // "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى. 2000. 12 ءساۋىر.

ماقالا سەرىكبول قوندىبايدىڭ «ەسەن-قازاق»  (ەسەن-قازاق «ارىس» باسپاسى، 2006 جىل. الماتى)  كىتابىنان الىندى. 33-37 بەتتەر.

"اbai.kz"