«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەيدى قازاق حالقى. وتباسىندا قانداي تاربيە كورسە، بالا ەرجەتكەندە سول تاربيەنى قوعامدا، ءوزى جۇرگەن ورتاسىندا قولدانادى. اتا-اناسىنىڭ مەيىرىمىنە بولەنىپ، جاقسى مەن جاماندى اجىراتۋدى ۇيرەنىپ، ساناسىنا يگى ماقساتتاردى، رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ وسكەن بالادان ناعىز ەلىن، جەرىن سۇيگەن پاتريوت، ادامگەرشىلىگى مول ازامات قالىپتاساتىنى انىق. بالا تاربيەسىندەگى داستۇرلەر، قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتار ءار وتباسىندا ءارتۇرلى. جەتكىنشەكتىڭ ازامات بولىپ وسۋىنە وتباسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ اسەرى كۇشتى.

وتباسىنداعى داستۇرلەر جانۇيانىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىنىڭ اجىراماس بولىگى. ونىڭ بالاعا دەگەن اسەرى وراسان. وتباسىلىق داستۇرلەر زاڭمەن، بەلگىلى ءبىر اكتىلەرمەن بەكىتىلمەيدى، ول قوعامدىق پىكىردىڭ كۇشىمەن ساقتالادى جانە ەجەلگى اتا-ءداستۇردىڭ جاڭاشا جالعاسى بولىپ تابىلادى. ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار دەمەكشى، كونە داستۇرلەردىڭ كەيبىرى ءوزىنىڭ ماڭىزىن جوعالتادى، ال كەيبىرى زامانىنا ساي وزگەرىپ،ماڭىزى ارتىپ، تۇرلەنە تۇسەدى. بۇل تابيعي پروتسەسس. ەجەلگى ادەت-عۇرىپتاردىڭ زاماناۋي قۇبىلۋى ونىڭ تاربيەلىك ماعىناسىن جوعالتادى دەگەن ءسوز ەمەس. كوپتەگەن وتباسىلار وزدەرىنىڭ ەرەجەسىنە ساي، اتا-بالا دارتۇرىنەن ونەگە الا وتىرىپ، پاراساتتى ادەت-عۇرىپتار قالىپتاستىرعان. ول ءۇشىن قاتتى كۇش سالۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ول وزدىگىنەن اتقارىلا بەرەتىن دۇنيە. سونىمەن، بالا تاربيەسىندە ماڭىزى جوعارى وتباسىلىق  داستۇرلەرگە توقتالايىق.

سونىڭ ءبىرى – وتباسىلىق كەڭەس دەپ اتالادى. وتباسى مۇشەلەرى اپتا ىشىندەگى ءبىر كۇندى بەلگىلەپ، ۇستەل باسىنا جينالىپ، جانۇيادا بولىپ جاتقان بارلىق ماسەلەنى ورتاعا سالادى. شەشىمىن تابادى. ەكىنشىسى، وتباسىنىڭ تابيعات اياعىسان شىعىپ تۇرۋى. بالالردى تابيعاتقا الىپ شىعىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، تازا ۇستاۋ، وسىمدىك پەن جان-جانۋارلارعا قۇرمەتپەن قاراۋ، تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتىن سۇيۋگە باۋلۋ وتە ماڭىزدى. ماسەلەن، قىستى كۇنى العاشقى قار جاۋعاندا دالاعا شىعىپ، اققالا جاساۋ، كوڭىلدى ۋاقىت وتكىزۋ نەمەسە كوكتەم مەزگىلى تۋعاندا اينالانى تازارتىپ، اعاش ەگۋ پايدالى، تاربيەلىك ماڭىزى جوعارى داستۇرلەر. ودان كەيىنگى ادەتتىڭ ءبىرى – بالالاردى كىتاپ وقۋعا باۋلۋ. كىتاپ وقۋدىڭ جاس ۇرپاقتىڭ ويىن ءتۇزۋ قالىستاپتىرۋدا اتقارار قىزمەتى ۇشان-تەڭىز ەكەنى بارشاعا ايان. وقىعاندى تالداپ، ميىنا توقۋدى ۇيرەتكەن ابزال.

وقىلعان كىتاپتان الاتىن اسەر مەن وتباسىنداعى جاقىن ادامداردان الاتىن تاربيە بالا دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا اسا ماڭىزدى فاكتور بولىپ سانالادى. بۇل فاكتورلاردىڭ بىرىگۋىنەن بالانىڭ بويىندا تىڭ، تەرەڭ اقىل پايدا بولادى. مۇنىڭ ءبارى تابيعي جۇرەدى، كىتاپ وقۋدى ۇيرەنگەن بالا تاعى كىتاپ وقيتىن بالانى تابادى نە بولماسا دوستارىن كىتاپ وقۋعا قىزىقتىرادى. مۇنداي كەزدە بالانىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى اشىلىپ، اۋەسقويلىعىن ويانادى. كىتاپ بەتىنەن كورگەن ادەپ نورمالارىن، مورالدىق نورمالاردى جاقىن ادامدارىنىڭ بويىنان كورىپ، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قالىپتاسۋىنا نەگىز قالانادى. وتباسىنداعى ءتارتىپ ماسەلەسى دەپ وتباسىلىق داستۇرلەردىڭ ءبىر ءتۇرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. وعان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مادەنيەتى، ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى، سويلەۋى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى كىرەدى.

بالانىڭ ازامات بولىپ قالىپتاسۋىندا مادەني ورىندارعا بارىپ، تانىسۋى كوپ اسەرىن تيگىزەدى. تەاتر، كينو، كونتسەرت، مادەني ءىس-شارالارعا بارىپ كورۋى ونىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتەدى. كوپتەگەن وتباسىلاردا مەرەكە كۇندەرىن، وتباسى مۇشەلەرىنە قاتىسى بار ەلەۋلى كۇندەردى اتاپ ءوتۋ قالىپتى جاعدايعا اينالعان. بۇل دا وتباسى ءۇشىن ماڭىزدى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى. ەرەسەكتەر مەن بالالار بىرگى ءماز-مەيرام بولىپ دايىندالىپ، بىرگە ءتۇرلى ويىن-ساۋىقتار ۇيىمداستىرىلادى. قوناق كۇتەدى، ءار ەرەسەككە، ءار بالاعا تاپسىرمالار بەرىلەدى. مۇنىڭ ءبارى وتباسى مۇشەلەرىن جاقىنداستىرىپ، اتا-انا مەن بالانىڭ قارىم-قاتىناسىن نىعايتادى. جاقىن ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورە تۇسۋىنە سەبەپكەر ءارى ساناسىندا كەرەمەت ەستەلىكتەر قالدىرۋعا كومەكتەسەدى. بالا مۇنداي وقيعالاردان وزىنە بەلگىسىز جاڭا داستۇرلەردى ۇيرەنەدى، ۇلكەندەردىڭ كەلەلى اڭگىمەلەرىنەن تاعلىم الادى. اتا-اناسىنا جاردەمدەسىپ، جاۋاپكەرشىلىك العان بالانىڭ بويىندا ىسكەرلىك قاسيەتى داميدى.

جاقسى داستۇرلەر ارقاشان وتباسىن بىرىكتىرۋگە جۇمىس ىستەيدى. وتباسىلىق مەرەكەلەردە اۋلەتتىڭ ۇلكەن-كىشىسى جينالىپ، بىرلىكتىڭ ۇلگىسىن، ارقا-جارقا سويلەسۋى ءبىر-بىرىنە باۋىرمالدىقتىڭ كوىرىنىسىن بەرىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا ونەگە كورسەتەدى.

وسىنداي ماعىنالى داستۇرلەر وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دۇرىس ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. الايدا، قازىرگى زاماندا بالالارىنا قاراۋعا، وتباسىلىق داستۇرلەردى ۇستانۋعا ۋاقىتى جوق، جۇمىسباستى اتا-انالار كوپ. جالپى اتا-انالار بالا تاربيەسىندە مىناداي قاتەلىكتەرگە جول بەرىپ جاتادى:

بالا 5 جاسقا تولعانشا، ياعني مەكتەپ جاسىنا جەتكەنشە وعان تۇراقتى تۇردە كوڭىل بولە الماۋى; بالانى شامادان تىس قورعاۋىنا الۋ، وسى ورايدا «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بار. ۇيدەگى بارلىق ەرەسەك ادامداردىڭ جالعىز كىشكەنتاي بالاعا قاتتى نازار اۋدارۋى. سونداي-اق، كۇندەلىكتى تۇرمىستا كوپشىلىك اتا-انانىڭ «بالاما ءوزىم كورگەن قيىندىقتى كورسەتپەيمىن» دەگەن ۇستانىمى بولاتىنىن بايقايمىز. وسى ۇستانىمدى شامادان تىس ورىندايمىن دەپ بالاعا جاۋاپكەرشىلىك بەرمەۋ – قاتە ارەكەت.

اتا-انانىڭ رۋحاني جۇپىنى بولۋى، ۇلتتىق تاربيە مەن ەتنوپەداگوگيكا ىلىمىنەن ماقۇرىم بولۋى، وتباسى پەداگوگيكاسى ءبىلىمىنىڭ جەتكىلىكسىز بولۋى ۇرپاق تاربيەسىنە كەرى اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. بۇل ادامگەرشىلىك نورمالارىنا قايشى اقپاراتتى تۇتىناتىن، ءتۇرلى قاتىگەزدىككە بەيىمدەيتىن كونتەنتتى پايدالاناتىن، جان-دۇنيەسى جاداۋ جەتكىنشەكتى قالىپتاستىرادى. پسيحولوگ ماماندار اتا-انالاردىڭ كوبىنە بالا تاربيەسىندە جىبەرەتىن قاتەلىگى: ماتەريالدىق جاعىنان قامتىپ، تاربيە بەرۋدى كەيىنگە قالدىرۋ، ەكىنشى ورىنعا ءتۇسىرۋ ەكەنىن ايتادى.

بالانىڭ تاربيەسى وتباسىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايىمەن ولشەنبەيدى. بالا تاربيەسىندە «ءبىر شەكسىزدىكتەن ەكىنشى شەكسىزدىككە كەتۋگە بولمايتىنىن» ايتادى ساراپشالىر. ماسەلەن، سونىڭ ءبىرىنشىسى: تىم ەركىنسىتىپ، ءوز بەتىنە قويا بەرۋ، قاتەلىكتەرىن تۇسىندىرمەۋ، شارا قولدانباۋ، بەتالدى ماقتاۋ بولسا، وعان قاراما-قايشى ءادىس: اسا قاتالدىق تانىتۋ، ۇرىپ-سوعۋ، ورىنسىز جازالاۋ، بالانىڭ قاتەلىگىن تۇسىندىرمەي، دۇرسە قويا بەرۋ، قورقىتۋ بولىپ سانالادى. وكىنىشكە وراي، وسىنداي قاتەلىكتەر ورىن الا باستاعان كەزدە، بالانىڭ وقۋ ۇلگەرىمى تومەندەيدى، قوعامدىق جۇمىستارعا قىزىعۋشىلى سونە باستايدى. ال وتباسىندا بالا تاربيەلەۋ جونىندە ءتۇرلى ادەبيەتتەردەن وقىپ، ىزدەنگەن، بالا تاربيەسىنىڭ دۇرىس ءادىس-تاسىلدەرىن ايقىن تۇسىنگەن اتا-انالاردىڭ بالالارىنىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگى الدەقايدا ەرتە داميدى. اۋقاتتى وتباسىلاردىڭ بالاسىنىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەي، ايتقانىن ىستەۋى، الامىن دەگەن دۇنيەسىن سوزگە كەلمەي الىپ بەرۋى، ءۇي تىرلىگىنە ارالاستىرماۋى، بالانىڭ بولاشاقتا ءوزىمشىل، جالقاۋ، ءينفانتيلدى، تەك باسقانىڭ ەسەبىنەن ءومىر ءسۇرىپ، ءوزى ەشتەڭەگە قول جەتكىزە المايتىن قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسىنە اينالدىرادى. تۋرا سول سياقتى وسى سيپاتتالعان ادىسكە قاراما-قايشى ارەكەت ەتكەن اتا-انالار دا بالالارىنىڭ تۋرا جولدان تايقىپ كەتۋىنە اسەر ەتەدى. ولار اسا قاتالدىقپەن تاربيەلەيمىن دەپ، ءارتۇرلى قىسىم كورسەتىپ، تىيىم سالىپ، ازداعان بىلمەستىككە قاتال تۇردە جازالاپ، ار-نامىسىن قورلايتىن ارەكەتتەر جاساۋ ارقىلى ءوز بالاسىن جەككورۋشىلىگىنە ۇشىرايدى. مۇنداي جاعدايدا بالا اتا-اناسىن سىيلامايدى، قوعامعا وشپەندىلىگى بولادى.

بالانى تاربيەلەۋدەگى وتباسىلاردى ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرساق بولادى: ءبىرىنشىسى، بالانى قالاي تاربيەلۋدىڭ پاراساتتى جولىن بىلەدى، ءوزىنىڭ وتباسىلىق داستۇرلەرى قالىپتاسقان، بالالارىنا تەك ۇيدە جاقسىلىقتى ۇيرەتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ مەكتەپتەگى قوعامدىق جۇمىستارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، كومەكتەسىپ وزگە اتا-انالارعا ۇلگى كورسەتەتىن توپتاعى وتباسى. ەكىنشىسى، قوعامنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايتىن توپ – بالالارىنا ونەگەلى تاربيە بەرگىسى كەلەدى، بىراق ونىڭ ءادىسىن-ءتاسىلىن بىلمەيدى. ءۇشىنشىسى، بالاعا تاربيە بەرۋ جولىن بىلمەيدى، بىلۋگە دە تىرىسپايتىن تومەنگى الەۋمەتتىك توپ. كوبىنە وسىنداي وتباسىلاردان «قيىن» بالالار شىعىپ جاتادى.

بۇل جەردەگى نەگىزگى ماسەلە – اتا-انالاردىڭ تاربيە بەرۋ بەرۋ جونىندە ناقتى ادىستەرگە جۇگىنبەۋى، ولاردى جەتە تۇسىنبەۋى. مىسالى، مەكتەپتىڭ بالالارمەن جۇمىس ىستەۋىنىڭ ءوز جۇيەسى قالىپتاسقان، سول سياقتى ءۇي ىشىندە دە تاربيە بەرۋدىڭ وزىندىك فورماسى بولۋى كەرەك.

تاربيە بەرۋدە، ادامنىڭ جوعارى مورالدىق قاسيەتتەرىن دامىتۋدا، ادامگەرشىلىك سەزىمىن، ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتاستىرۋدا قوعامدىق تاربيە ينستيتۋتتارىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. وتباسى تاربيەسى – بۇل دا قوعامدىق تاربيەنىڭ ءبىر بولشەگى، دۇرىس ازامات قالىپتاستىرۋداعى اتا-انانىڭ مىندەتى. مەملەكەت تاراپىنان بالالاردىڭ قوعامعا پايدالى ازامات بولىپ وسۋىنە كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر جاسالعان. ماسەلەن، انالارعا جاردەماقى بەرۋ، بالالاردىڭ ەڭبەك، سپورت لاگەرلەرىنىڭ، عىلىمي تەحنيكالىق جانە كوركەم شىعارماشىلىق ۇيىرمەلەرگە قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ايەلدەردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنا قاتىسۋىن ۇيلەستىرۋ. ال وتباسىنىڭ مىندەتى، بالانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە جاعداي جاساۋ، ءتارتىبىن قاداعالاۋ، ەڭبەككە باۋلۋ، ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتۋ. مەكتەپتىڭ مىندەتى، اتا-انالارمەن ۇدايى قارىم-قاتىناستا بولۋ، بالا تاربيەسىندەگى ولقىلىقتاردى تۇزەتۋگە ۇنەمى ەسكەرتۋ جاساپ وتىرۋ، ءبىلىم بەرۋ.

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قالىبەكوۆا اسما احمەتقىزى بالا تاربيەسىندەگى وتباسى مەن مەكتەپتىڭ ايىرماشىلىعى تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن: «ءبىز ۇزاق ۋاقىتتان بەرى بالاعا تاربيە بەرەتىن نەگىزگى ورىن مەكتەپ، ال وتباسى سونىڭ كومەكشىسى، سەرىكتەسى دەپ كەلدىك. بىراق ءومىر ءوزى كورسەتكەندەي، تۇلعانى قالىپتاستىرىپ، قوعامعا قوساتىن ەڭ نەگىزگى تاربيەشى – وتباسى. بۇدان ءبىز قانداي قورىتىندىعا كەلەمىز؟ بالا تاربيەلەپ وتىرعان ءاربىر اتا-انا مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردەن كەم ەمەس پەداگوگيكالىق ءبىلىمدى، بىلىكتى بولۋى كەرەك».

سونىمەن، وتباسىنداعى تاربيە بالانىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋداعى نەگىزگى باسپالداق. بالادا ۇلتتىق تانىم جۇيەلى قالانىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمى قالىپتاسقان جاعدايدا عانا ول ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن، ەلجاندى ازامات بولا الادى. ەگەر ادام وتباسىنىڭ ۇلكەن قۇندىلىق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، اتا-انا الدىنداعى پارىزىن وتەۋگە بەيىمدەلگەن بولسا، وسە كەلە ول بۇل باعىتتىڭ بىرتىندەپ وتان الدىنداعى بورىشىمەن، ازاماتتىق پارىزىنا ۇلاساتىنىن اڭعارادى.

قازتاي ايانا سەرىكقىزى

Abai.kz