ارامىزدا ۇندەمەي ءجۇرىپ، ۇلكەن جۇمىستاردى بىتىرەتىن اسىل جاندار بار. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدۋالي باەشوۆ. ول د.ۆ.سوكولسكي اتىنداعى ورگانيكالىق كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتىنىڭ ەلەكتروحيميالىق تەحنولوگيالار زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. وتاندىق حيميا عىلىمىن دامىتۋدا قوسقان ۇلەسى وراسان زور. اشقان عىلىمي جاڭالىقتارى ءۇشىن قۇزىرلى ورىننان العان ءجۇز الپىسقا جۋىق پاتەنتى مەن شەتەل عىلىمي ورتالىقتارى جوعارى باعالاعان ماراپاتتاۋلار سونىڭ ايعاعى ىسپەتتى. جۋىردا بەلگىلى عالىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەندى سونى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– ابدۋالي اعا، حيميا عىلىمى كوپ سالالى. ءسىز ەڭبەك ەتەتىن ينستيتۋت سونىڭ قاي سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر؟
– ءبىزدىڭ ينستيتۋت حيميا عىلىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى ­– ورگانيكالىق كاتاليز جانە ەلەكتروحيميامەن اينالىسادى. دۇنيە جۇزىندە ءتورت-اق كاتاليز زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. سولاردىڭ ەكەۋى عانا تمد ەلدەرىندە. اتاپ ايتسام ءنوۆوسىبىر مەن الماتىدا عانا. ەكەۋى الىس شەتەلدەردە. ال ەلەكتروحيميا ينس­تيتۋتى ورتا ازيادا تەك قازاقستاندا. رەسەيدە وسىنداي ەكى ينستيتۋت جۇمىس ىستەيدى. ماسكەۋدە ا.ن.فرۋمكين اتىنداعى فيزيكا-حيميا جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى مەن ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنداعى جوعارى تەمپەراتۋرا ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى. 

ارامىزدا ۇندەمەي ءجۇرىپ، ۇلكەن جۇمىستاردى بىتىرەتىن اسىل جاندار بار. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدۋالي باەشوۆ. ول د.ۆ.سوكولسكي اتىنداعى ورگانيكالىق كاتاليز جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتىنىڭ ەلەكتروحيميالىق تەحنولوگيالار زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. وتاندىق حيميا عىلىمىن دامىتۋدا قوسقان ۇلەسى وراسان زور. اشقان عىلىمي جاڭالىقتارى ءۇشىن قۇزىرلى ورىننان العان ءجۇز الپىسقا جۋىق پاتەنتى مەن شەتەل عىلىمي ورتالىقتارى جوعارى باعالاعان ماراپاتتاۋلار سونىڭ ايعاعى ىسپەتتى. جۋىردا بەلگىلى عالىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەندى سونى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– ابدۋالي اعا، حيميا عىلىمى كوپ سالالى. ءسىز ەڭبەك ەتەتىن ينستيتۋت سونىڭ قاي سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر؟
– ءبىزدىڭ ينستيتۋت حيميا عىلىمىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى ­– ورگانيكالىق كاتاليز جانە ەلەكتروحيميامەن اينالىسادى. دۇنيە جۇزىندە ءتورت-اق كاتاليز زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. سولاردىڭ ەكەۋى عانا تمد ەلدەرىندە. اتاپ ايتسام ءنوۆوسىبىر مەن الماتىدا عانا. ەكەۋى الىس شەتەلدەردە. ال ەلەكتروحيميا ينس­تيتۋتى ورتا ازيادا تەك قازاقستاندا. رەسەيدە وسىنداي ەكى ينستيتۋت جۇمىس ىستەيدى. ماسكەۋدە ا.ن.فرۋمكين اتىنداعى فيزيكا-حيميا جانە ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى مەن ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنداعى جوعارى تەمپەراتۋرا ەلەكتروحيميا ينستيتۋتى. 
كاتاليزاتور دەگەن وتە كەرەمەت نارسە. مىسال رەتىندە ايتار بولسام كىشكەنتاي قامىر اشىتقىسى نەمەسە ءسۇتتى ۇيىتاتىن قاتىق بار ەمەس پە، كاتاليزاتور دا سونداي. بىراق بۇلار بيولوگيالىق تۇرعىدا بولادى. مەن مۇنى جۇرتقا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كاتاليزاتورعا ۇقساس رەتىندە الىپ ايتىپ وتىرمىن. حيميالىق رەاكتسيالار كىشكەنتاي عانا كاتاليزاتور بولسا ءجۇرىپ كەتەدى. قۇرامىندا كاتاليزاتور بار رەاكتسيانىڭ جىلدامدىعى مىڭ، ميلليون ەسە ارتىپ، 100, 200, 300 گرادۋسقا تومەن جۇرەدى. ەگەر ول بولماسا، تىپتەن جۇرمەيدى. كاتاليزاتوردىڭ قازىر تەورياسى تولىق جاسالماعان. كابينەتتە وتىرىپ كەز-كەلگەن نارسەنى ايتۋ قيىن. تىپتەن زەرتتەلگەن وبەكتىلەردىڭ ءوزىن دە ابدەن كوز جەتكىزبەي كاتاليزاتور بولادى دەۋ ەكىتالاي. 
حيميادا تەرموديناميكا دەگەن ءبىر سالا بار. ءبىر باسقا زاتپەن اسەرلەسە مە، اسەرلەسپەي مە; اسەرلەسكەن جاعدايدا رەاكتسيا جاقسى جۇرە مە، الدە ءجاي جۇرە مە؟ سونىڭ ءبارىن ايتاتىن تەرموديناميكا دا حيميا عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى. وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە گيببس اتتى عالىم تەرموديناميكانىڭ نەگىزگى زاڭىن اشقان. گيببس ەنەرگياسى دەگەن تۇسىنىك سودان قالسا كەرەك. كابينەتتە وتىرىپ-اق تەرموديناميكانىڭ بۇكىل زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنىپ، رەاكتسيانىڭ جۇرەتىنىن نە، جۇرمەيتىنىن ەسەپتەپ تابۋعا بولاتىندىعىن كورسەتكەن. ول: «زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ نە كەرەگى بار؟ مۇنى ەسەپتەپ-اق رەاكتسيانىڭ جۇرەتىنىن نە، جۇرمەيتىنىن انىقتاۋعا بولادى عوي»، – دەيدى ەكەن. سول گيببس ەنەرگيا­سى رەاكتسيا تۋرالى مالىمەتتى تەك يدەالدى جاعدايدا عانا بولاتىنىن ايتىپ بەرگەن. بۇل ەشقانداي قوسپا جوق ينەرتتى ورتادا ءاربىر يوننىڭ اكتيۆتىلىگى 1-گە تەڭ بولعان جاعدايدا عانا ەكەن. سودان كەيىن قاراساق، بارلىق كەزدە كابينەتتە وتىرىپ ەسەپتەگەن نارسەڭىزگە 50-50 پايىز رەاكتسيا ءجۇرۋى دە، جۇرمەۋى دە مۇمكىن. سەبەبى نەگىزگى حيميالىق رەاكتسيالاردان باسقا بىرنەشە رەاكتسيالاردىڭ ءجۇرۋى مۇمكىن. رەاكتسياعا تۇسەيىن دەپ جاتقان زاتتىڭ بەتىندە كىشكەنتاي ءبىر پلەنكا بولسا، ول بۇكىل رەاكتسيانى جۇرگىزبەي تاستايدى. سول گيببس ەنەرگياسىمەن ادامدار ءبارىن شەشتىك، ءبارىن بىلدىك دەپ جۇرگەن. كەيىن ولاي بولماي شىقتى. قازىر حيميادا ودان دا قىزىقتى نارسەلەر بايقالىپ جاتىر. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى لانداۋ دەگەن عۇلاما عالىم كابينەتتە وتىرىپ، گەليدىڭ شەكتەن تىس سۇيىق قاسيەتكە يە بولاتىنىن ەسەپتەپ شىعارىپتى. ول كەزدە سۇيىق گەلي دە بولماعان. ونداي سۇيىق وتە تومەن تەمپەراتۋرادا قالىپتاسادى دەگەن. سول كەزدە ونداي تەمپەراتۋرانى الۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق لانداۋ الدىن-الا ەسەپتەپ كەتكەن. سودان كەيىن بىرنەشە ونداعان جىلداردان كەيىن لانداۋدىڭ ەسەبى راستالىپ، گەليدىڭ شىنىندا دا وتە تومەنگى تەمپەراتۋرادان كەيىن شەكسىز سۇيىق جاعدايعا ءوتىپ كەتەتىنى بەلگىلى بولدى. وسىنداي دا ەسەپتەۋلەر بار. الايدا سونداي ەسەپتەۋلەردىڭ دۇرىس ەمەس جاقتارى دا كەزدەسەدى. ءبىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا اليۋمينيدەن جاسالعان قاسىق، كاستريۋل سەكىلدى بۇيىمداردى تۇتىنامىز. تەوريا تۇرعىسىنان قاراساڭىز، ىستىق كوجەنى ءىشىپ بولعانشا قولىڭىزداعى قاسىق تا، كاستريۋل دە ەرىپ كەتۋ كەرەك. بۇل گيببستىڭ فورمۋلاسى بويىنشا ەسەپتەلگەندە. بىراق سول بۇيىمداردى ادامدار بىرنەشە جىل بويىنا قولدانىپ كەلەدى ەمەس پە؟ سەبەبى اليۋميني بەتىندە وتە جۇقا وكسيد قاباتى پايدا بولادى ەكەن. بۇل قابات وتە تىعىز جانە مەتالل بەتىنە جاقسى جابىسقان. ول بولماسا ءاليۋمينيدىڭ ءوزى سۋدا سول ساتتە-اق ەرىپ كەتەتىنى انىق. ال اۋادا سول ساتتە-اق وتتەگىمەن توتىعىپ كەتۋى كەرەك. كوزگە كورىنبەيتىن، وتە جۇقا 20-30 نانومەتر وكسيد قاباتى ءاليۋمينيدى بۇلىنۋدەن ساقتاپ قالادى. تەوريادا بارلىق ماسەلەنى ەسكەرۋ مۇمكىن ەمەس. ال زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءجونى بولەك. زەرتتەۋ بۇكىل ەكسپەريمەنتتىڭ پاتشاسى. اقىرعى نۇكتەنى سول قويادى. ءبىز بەتالدى اۋرە بولماۋ ءۇشىن تەوريا تۇرىندە ءجۇرۋى مۇمكىن بە، مۇمكىن ەمەس پە ەسەپتەپ الامىز. تەوريا تۇرىندە ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس بولسا، ول نەگىزىندە اۋرەشىلىك بولار ەدى. 
ال ءبىز ونداي ەسەپتەۋمەن توقتامايمىز. مىندەتتى تۇردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز. تيتان دەگەن مەتالل بار. بۇل مەتالل نە ەرىمەيدى، نە وڭايلىقپەن بالقىمايدى. تەك 2500 گرادۋستا بالقىتۋعا بولادى. قاتتىلىعى سونشالىق ­– نە كەسىلمەيدى، نە تەسىلمەيدى. بىراق ونىڭ دا ءبىر جەرى ءمۇجىلىپ، ءبىر جەرى قاجالادى. سونداي مەتالدان جاسالىنعان ۇلكەن ءبىر قوندىرعى ارى قاراي جاراماي قالادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ەگەر ونى ەرىتسەك، بۇل مەتالدىڭ كوپتەگەن قوسىلىستارىن الۋعا بولار ەدى. ونىڭ ءبارى پايدالى. ونىڭ تيتان گيدروكتسيدى سونداي-اق تيتانيل سۋلفات اموني سياقتى قوسىلىستارى بار. سول اموني تۇزىمەن تەرى يلەسە وتە جاقسى. بۇل تۇزدىڭ ادام اعزاسىنا زالالى جوق. ال قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن حروم قوسىلىستارى وتە زيان. سونىمەن تۇرىك اعايىندار كەزىندە وسى جەردە تەرى يلەمەكشى بولعان. بىراق ءبىزدىڭ ەكولوگتار وعان جول بەرمەي قويدى. 
تيتاننىڭ كەيبىر قوسىلىستارى كاتاليزاتور قىزمەتىن اتقارادى. ال ءۇش ۆالەنتتى تۇزدارى وتە كۇشتى توتىقسىزداندىرعىشتار. ەڭ قىزىعى، تيتاندى تەرموديناميكا تۇرعىسىنان قاراساڭىز سۋدا وڭاي ەرىپ كەتۋى كەرەك. ول قىشقىلدا ەرىمەيدى، سىلتىدە، تىپتەن پاتشا قىشقىلىندا دا ەرىمەيدى. تەرموديناميكا تۇرعىسىنان ول اليۋميني سياقتى وڭاي ەرۋى كەرەك. بىراق ونىڭ بەتىندەگى وكسيد پلەنكاسى ەرۋدەن ساقتاپ قالادى. تەوريا تۇرعىسىنان قاراساڭىز، ەرىپ كەتۋى كەرەك، ال پراكتيكا تۇرعىسىنان ەش ەرىمەيدى. توكقا جالعاساڭىز دا ەرىمەيدى. سونى ءبىز وندىرىستىك جيىلىگى 50 گەرتس اينىمالى توك اسەرىمەن بايقاپ كوردىك. وسى كادۋىلگى شامدى جاعاتىن توقپەن. بۇرىن اينىمالى توق وتسە، ەشقانداي دا ەلەكتروحيميالىق رەاكتسيا جۇرمەيدى دەپ ەسەپتەپ كەلگەن. بىزگە كەلىپ تۇرعان اينىمالى توك سەكۋندىنا بىردە مينۋس، بىردە پليۋس بولىپ ەلۋ رەت وزگەرەدى. ال ءبىز سوندا دا وسىنى ءبىر بايقاپ كورەيىكشى دەپ اينىمالى توكتى تيتانعا جالعاساق، قانت سەكىلدى ەريدى ەكەن. سەبەبى اينىمالى توكتىڭ كاتوت جارتىلاي پەريودىندا وكسيد پلەنكاسى جويىلادى. سولاي ەشكىم ەرىتە الماعان مەتالل تيتاندى ءبىز ەرىتىپ، ونىڭ قوسىلىستارىن بولەكتەپ الۋعا بولاتىنىن دالەلدەدىك. بۇل عىلىمي جۇمىسىمىز كەزىندە پاتەنتتەلدى. قازىر ەندى وسىنى وندىرىسكە ەندىرىپ، تيتاننىڭ تۇزدارىن جانە دە باسقا قوسىلىستارىن الساق دەپ وتىرمىز. وزبەكستانداعى سەيدەقۇرال توكتاەۆ دەگەن اكادەميكتىڭ مالىمەتىنە دەن قويساق، رەسپۋبليكادا ءجۇز مىڭ توننا تيتان جيناقتالىپ قالعان. ولار سول تيتاننان ەشتەڭە شىعارا الماي وتىرعان جايى بار. قاتتىلىعى سونشالىق، وندىرىسكە پايدالانىپ، قاجەتتى قۇرال جاسايىن دەسە نە كەسىلمەيدى، نە تەسىلمەيدى. ويتكەنى عارىش كەمەلەرىنىڭ كوپتەگەن بولشەكتەرىن سودان جاسايدى. ەندى ولار ءبىزدىڭ جۇمىسقا قىزىعىپ وتىر. ەڭ باستىسى، تيتاندى ەرىتىپ، تۇزدارىن الۋ عوي. ارى قاراي باسقا قوسىلىستارىن وڭاي الا بەرۋگە بولادى. تيتان گيدروكتسيدى دەگەن قوسىلىس بار. بۇل ەڭ كۇشتى سوربەنت. مىسالى، سۋدى سول ارقىلى وتكىزسەڭىز، وتە تازا بولىپ شىعادى. تيتاننىڭ ديوكسيدى قوسىلىسى بار. ودان وتە ساپالى اق بوياۋ دايىندايدى.
– وزبەكستاندا سونشاما تيتان پايداسىز بولىپ جاتىر ەكەن. ال ءبىزدىڭ رەسپۋب­ليكادا شە؟
ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا دا پايدالانباي جاتقان تيتاندار قانشاما. الايدا بىزدە تيتاننان كوپ دەتالدار جاسايدى. تيتاندى كۇشتى قۇرالدارمەن جونادى. قانشاما جونىلعان قوقىم، قانشاما مەتالل قالدىقتارى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. ءار نارسەنىڭ شىرىمەۋى، بۇلىنبەۋى دە پروبلەما تۋعىزادى ەكەن. اناۋ دۇكەندەردە ساتىلاتىن سۋلاردىڭ قۇتىلارى شە؟! كەمەدەگى تۋريستەر بوساعان قۇتىلاردى تەڭىزگە لاقتىرىپ تاستاماي ما. اكۋلالار مەن دەلفيندەر كەيدە سولاردى جۇتىپ جىبەرگەندە جەلبەزەگىندە تۇرىپ قالادى ەكەن. ءسويتىپ ءبىر پلاستيك قۇتىنىڭ ءوزى جىلىنا بىرنەشە دەلفيندى ولتىرەدى ەكەن. تيتان دا سول قۇتىلار سەكىلدى. سىرتىنداعى جۇقا ساقتاعىش قاباتى ونىڭ ۇزاق جىلدار بويىنا شىرۋىنە جول بەرمەيدى. ءبىز سول تيتاندى اينىمالى توك ارقىلى ەرىتىپ، قوسىلىستارىن الدىق. اينىمالى توكتى باسقا دا مەتالدارعا قولداندىق. اتاپ ايتسام، ءاليۋمينيدى اينىمالى توكپەن ەرىتىپ، تۇزىن الدىق. 
بۇل سۋ تازالاۋ ءۇشىن دە اسا قاجەت بولىپ شىقتى. كەز كەلگەن قالانىڭ سۋىن تازالاۋ ءۇشىن اليۋميني، نە تەمىردىڭ تۇزىن قوسۋ كەرەك. سۋدى تازالاپ جاتقان كەزدە وتە ۇساق تۇيىرشىكتەر پايدا بولادى. تۇيىرشىكتەر نە سۇزىلمەيدى، نە تۇنبايدى. سولاردان تازارتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ءاليۋمينيدىڭ، نە تەمىردىڭ تۇزىن قوسۋ كەرەك. 
– وسى تاسىلدەرىڭىزدى قازىر وندىرىستە قولدانا ما؟
– قولدانىلىپ جاتىر. بىراق بىزدىكى ەمەس. رەسەيدەن، قىتايدان اكەلىپ جاتىر. اليۋميني مەن تيتاننىڭ تۇزىن «كواگۋليانت» دەپ اتايدى. بۇل كەز-كەلگەن سۋدى تاپ-تازا ەتىپ شىعارادى. ءبىز وزىمىزدىكىن شىعارىپ بەرۋگە دايىنبىز. بۇرىن ءاليۋمينيدى ەرىتە الماۋ­شى ەدىك، ەندى اينىمالى توكپەن ەرىتەتىن امالىن تاپتىق. تەمىردىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى، توت باسپايتىن تەمىر دە، ەكىنشىسى كادۋىلگى تەمىر. كادىمگى تەمىردىڭ قۇرامىندا كومىرتەگىدەن باسقا تۇك تە جوق. سونى ەرىتىپ، ءبىر تازالاپ الساق، قازاقستانعا قاجەتتى سۋ تازالايتىن «كواگۋليانت» قانشا كەرەك بولسا، سونشاسىن سۋ تازالايتىن ەلەكتر ستانتسيا ارقىلى پايداعا اسىرا الامىز. سۋدى ءتۇستى مەتالل يوندارىنان جانە ورگانيكالىق زاتتاردان تازالاۋ بىزدە قالىپتاسقان جۇمىستار. ءبىز ولارعا ەرەكشە بەتى دامىعان تۇيىرشىكتى ەلەكتروتتاردى قولدانامىز. مەنىڭ بۇل جونىندە «ەكولوگيا جانە سۋدى تازالاۋ پروب­لەمالارى» دەگەن كىتابىم بار. جوعارعى وقۋ ورىندارى وقۋلىق رەتىندە قولدانىلىپ كەلەدى.
– ەكولوگيا سالاسىندا دا ءبىراز عىلىمي ەڭبەكتەرىڭىز بارىن عالىمداردان ەستىپ ءجۇرمىز. تۇركىستانداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇڭعىش اشىلعان فاكۋلتەتىنە بىرنەشە جىل دەكان بولىپ، جوقتان بار جاساپ، وقۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ بەرگەن ەكەنسىز...
– ەكولوگيامەن كوپ جىلداردان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. بىرنەشە وقۋلىقتار جازدىم. ەكولوگيا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. بىزدە قازىر اۋا، سۋ، توپىراق تازا ەمەس. ەگەر وسىلاردى قازىردەن باستاپ شەشپەسەك، كەيىن ادامدار ومىرىنە اسا قاۋىپ تۋعىزارى حاق. 
– سىزدىڭشە بۇل الەمدىك ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولدارى قانداي؟ الىستان مىسال ىزدەمەي-اق، الماتىنى الايىقشى. مىنا كوكتوبەگە شىقساڭىز قالا ۇستىندە كوك ءتۇتىننىڭ تۇنىپ تۇرعانىن كورەسىز. قارلىعاش دەگەن تازالىقتى سۇيەتىن كيەلى قۇس ەكەن. سوڭعى ون-ون بەس جىلدان بەرى الماتىدان كورىنبەيتىن بولدى. ال قالادان قىرىق شاقىرىم جەردەگى اۋىلدارعا بارساڭىز، ۇيا سالىپ، بالاپاندارىن ۇشىرىپ ءجۇر.
– ءبىر جىلى بىلاي بولدى. بالقاش قالاسىنىڭ اعاشتارىندا مۇلدە جاپىراق قالمادى. جاپىراقتىڭ ءبارىن قۇرت جەپ قويعان. بۇل قالاي بولعان دەڭىز. ەكولوگيا دەگەن تابيعاتتاعى بارلىق نارسەنىڭ ءبىر-بىرىمەن تەڭەسۋى. بالقاشتىڭ كومبيناتى ۋلى گازدار شىعارادى. سول گازدان قۇرت جەيتىن تورعايلار اعاشتارعا جولاماي قالادان تىسقارى كەتكەن. سودان قۇرتتار كوبەيىپ كەتىپتى. بالقاشتا وسىنداي جاعداي ەكى جىلداي كورىنىس بەردى. ەكولوگيا دەگەن نە؟ وعان مەنىڭ «ەكولوگيا نەگىزدەرى» دەگەن وقۋلىعىمدا انىقتاما بار. «ەكولوگيا – بيوسفەراداعى تەپە-تەڭدىكتى جان-جاقتى قاراستىراتىن، ونىڭ بۇزىلۋىنىڭ سەبەپتەرىن بولجايتىن جانە انىقتايتىن، سونىمەن قاتار تەپە-تەڭدىكتەن اۋىتقۋدىڭ، قورشاعان ورتاعا اسەرىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى». بيوسفەرادا تەپە-تەڭدىك ساقتالۋى كەرەك. تابيعاتتاعى تەپە-تەڭدىك بۇزىلسا، ەكولوگيالىق پروبلەمالار شىعادى دەگەن ءسوز. كۇندەلىكتى ومىردەن قاراپايىم ءبىر مىسال. ءبىر كولدى الايىقشى. بۇرىن وندا بالىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولعان. كولگە وزەندەردەن سۋ اعىپ كەلىپ جاتادى. ماڭايداعى ءوندىرىس ورىندارى جۋىندى قالدىقتارىن وزەنگە اعىزادى. سونىڭ سالدارىنان بالىقتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى جويىلىپ، ءبىر ءتۇرى مۇلدەم ازايادى دا، قالعاندارى اۋرۋعا شالدىعادى. وزەندەگى سۋدىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلعانى، كولدەگى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوعىپ وتىر. زاۋىت ءتۇتىن شىعارىپ جاتىر. ءتۇتىننىڭ زياندى بولىكتەرى جەرگە تۇسەدى. سودان ءشوپ ۋلانادى. سول ءشوپتى مال جەيدى. مالدىڭ ەتىن ادام جەيدى. تۇتىننەن باستالعان ەكولوگيالىق پروبلەمانىڭ سوڭى ادامعا كەلىپ تىرەلەدى. تابيعاتتا ءبارى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىس­تى. زاردابى بارىنە تيەدى. جالپى ەكولوگيا ماسەلەسىندە ءبىز زەرتحانالىق جاعدايدا ەلەكتروحيميالىق ادىسپەن سۇيىقتى، سۋ مەن گازدى تازالايتىن، قاتتى زاتتاردى زالالسىزداندىراتىن، ودان پايدالى زاتتار الاتىن كوپتەگەن ناتيجەلى جۇمىستار جاسادىق. 
– ايتىڭىزشى، الماتىنى كوك تۇتىننەن تازارتىپ، ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا بولا ما؟
– ارينە، بولادى. قالانىڭ اۋا باسسەينىن ءبۇلدىرىپ جاتقان كولىكتەردىڭ ءتۇتىنى. قالادا جارتى ميلليونداي اۆتوكولىكتەر بار. ولار كۇنىنە جالپى ەسەپپەن پالەنباي توننا بەنزين جاعىپ، كومىرتەگى وكسيد گازىنا ءوتىپ كەتىپ جاتىر. ودان باسقا كومىر وكسيدى (سو) دەگەن گاز بار. بۇل وتە ۋلى گاز. ونىڭ ۇستىنە ازوتتىڭ وكسيدتەرى بار. ءبىزدى ۋلاندىرىپ جاتقان سول ماشينالاردان شىققان تۇتىندەر. سول تۇتىندەردى زالالسىزداندىرۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا كەزىندە سول ۋلى تۇتىندەردى زالالسىزداندىراتىن نەيتراليزاتور جاسالىنعان. شەتەلدەردە بەنزين تازالىعىنا ۇلكەن تالاپ قويىلادى. ولاردا «ەۋروپا-4» پەن «ەۋروپا-5» دەگەن بار. ولار سولارمەن جۇمىس ىستەيدى. ال بىزدە بەنزين ساپاسى ناشار. سودان سوڭ ولاردا اۆتوكولىكتەردىڭ بارىنە نەيتراليزاتور قويىلعان. ءتۇتىن سول اپپارات ارقىلى وتەدى. سول كەزدە ونىڭ توتىقپاعانى توتىعادى. ءتۇتىننىڭ ەڭ قاۋىپتىسى ولاردىڭ توتىقپاعان تۇرلەرى. سونى كاتاليزاتور ارقىلى توتىقتىرىپ وتىرادى. ءبىز بەنزين ساپاسىن ەۋروپالىق ستاندارتقا كەلتىرسەك، بارلىق كولىكتەرگە نەيتراليزاتور قويساق، الماتىنىڭ جاعدايى بىردەن جاقسارار ەدى.
– سول قۇرىلعىلاردى نەگە بىزدە قولدانباسقا؟
– تاسماعانبەتوۆ قالاعا اكىم بولىپ تۇرعان كەزىندە، «نەيتراليزاتور قولدانباعان ماشينالار جۇرمەسىن» دەگەن پارمەن بەرمەكشى بولدى. بىراق ون كىسى اۋىسىپ كەتكەن سوڭ ونداي شەشىم قابىلدانبادى. ءبىز كەزىندە نەيتراليزاتورلاردى بىرنەشە مىڭداپ شىعاردىق. ال مىنا مەترودا ءبىز جاساعان نەيتراليزاتورلار جۇمىس ىستەۋدە. جاقىن شەتەلدەردىڭ دە تاپسىرىستارىن ورىنداپ جاتىرمىز. ءبىز ول قۇرىلعىنى تەمىر نەگىزىندە جاسايمىز. ويتكەنى جولىمىزدىڭ ساپاسى ناشار. ال ەۋروپادا كەراميكا نەگىزىندە جاسايدى. ولاردا جول تەگىس. سوندىقتان كەراميكا بولسا دا سىنبايدى. ولاردى ءبىزدىڭ جولدا قولدانا المايسىڭ. تەز سىنىپ قالادى. 
– رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلعانىمىزدى ايتتى. دەمەك ءبىزدىڭ الەۋەتىمىز ارتتى دەگەن ءسوز. وتاندىق عىلىمدى دامىتۋ دا قولعا الىنىپ، قوماقتى قارجى ءبولىنىپ جاتقانىنان جۇرت حاباردار.
– راس، وتاندىق عىلىمعا قاراجات جاقسى ءبولىنىپ جاتىر. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنە، ۇكىمەتكە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. الايدا سول مول قاراجات ءتيىستى ورىندارىن تاۋىپ جاتىر ما؟ بار گاپ سوندا. كەيىنگى 6-7 جىلدا رەسپۋبليكامىزدا وتىزعا جۋىق فيزيكالىق، حيميالىق جانە دە باسقا زەرتحانالار اشىلدى. «سىزدەر سول زەرتحانالارعا بارىپ، جۇمىس ىستەپ تۇراسىزدار»، – دەيدى. ەلباسى عىلىمعا شىنداپ قولداۋ بىلدىرۋدە، ال كەيىنگى بۋىنداعىلار ونى بۇرمالاپ جىبەرەتىن سياقتى. وتاندىق عىلىمدى كوتەرەمىز دەسەك، اۋەلى جۇمىستى شىن عالىمداردى قولداۋدان باس­تاۋ كەرەك. قىسقاسى، زەرتحانانى ناعىز عالىمدارعا ارناپ اشىپ بەرۋ كەرەك. ستالين كەزىندە يوففە، كاپيتساعا، پاۆلوۆ، كۋرچاتوۆ سەكىلدى بەلگىلى عالىمدارعا ارنايى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن اشىپ بەرگەن. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن. بىردە تەلەديداردى اشىپ قالسام، اكادەميك پاۆلوۆ سويلەپ جاتىر ەكەن. ول قازان توڭكەرىسى كەزىندە كوپ عالىمداردىڭ شەتەلدەرگە قاشىپ كەتكەنىن، ءوزىنىڭ ەشقايدا تابان اۋدارماي، وتاندا قالعانىن ايتا كەلىپ، عالىم بولعان سوڭ توڭكەرىس جاساۋشىلاردى ارا-تۇرا سىناپ قوياتىنىن دا جاسىرعان جوق. قاسىنداعى عالىمداردى نكۆد-ءنىڭ ادامدارى ۇستاي باستاعان كەزدە عانا قوعام تۋرالى ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋدان تارتىنىپ قالعان. سونداي قيىن كۇندەردىڭ بىرىندە ونى ستالين شاقىرتادى. بويىن كۇدىك بيلەپ، قورقا سوعىپ، قابىلداۋىنا بارادى. الايدا ستالين ونى جىلى قابىلداپ: «ءبىز ءسىزدىڭ توڭكەرىس تۋرالى نە ايتىپ جۇرگەنىڭىزدى جاقسى بىلەمىز. دەگەنمەن، ءسىز جاقسى فيزيو­لوگ عالىمسىز. ءبىز سىزگە ماسكەۋ ماڭىنان ۇلكەن ينستيتۋت اشىپ بەرۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز. ءسىزدىڭ الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىڭىزگە بار مۇمكىندىكتەر جاسالىنادى. وتانعا ءسىزدىڭ عىلىمي جاڭالىقتارىڭىز كەرەك»، – دەيدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە پاۆلوۆ باسقارعان ۇلكەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەي باستاعان. سول كەزدە دە عىلىمدا الاياقتار بولعان. ولار ۇلكەن ءبىر جاڭالىقتى وزدەرىنىڭ اتىنا جازىپ، نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنادى. ال تىزىمدە پاۆلوۆ جوق. نوبەل كوميتەتىنىڭ اۆتورلىقتى انىقتايتىن كوميسسياسى ونى مۇقيات قاراپ، جاڭالىق ولاردىكى ەمەس، پاۆلوۆتىڭ يدەياسىنان تۋىنداعانىن ءبىلىپ، سىيلىقتى سوعان بەرگەن. ءستاليننىڭ باسقالاردان ارتىقشىلىعى ناعىز عالىمداردى تاۋىپ، قولداعانىندا. زەرتحانالاردىڭ باسىندا ناعىز عۇلاما عالىمدار تۇرۋى كەرەك. مىسالعا كاتاليز تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارىن بىزگە بەرسە، دۇرىس بولار ەدى. بارلىق جۇمىستاردى ءوزىمىز جۇيەلەپ وتىرار ەدىك. رەسپۋبليكانىڭ قاراعاندى، شىمكەنت سەكىلدى بىرقاتار قالالارىندا كاتاليزبەن اينالىساتىن زەرتحانالار بار. ەگەر سول كاتاليزگە بولىنگەن قاراجاتتى ءار زەرتحاناعا شاشىپ جىبەرمەي، بۇرىننان اينالىسىپ كەلە جاتقان عالىمدارعا بەرىپ، قاراجات بىلىكتى ماماندار ارقىلى ارى قاراي بولىنسە جاقسى. ال قازىر سول زەرتحانالاردىڭ باسىنداعى شەنەۋنىكتەر ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىزعا رەتسەنزيا بەرەدى. مىسالعا مەن حيميادا ءوز سالامنان باسقا سالاعا سىن ايتسام، ونىڭ دۇرىس بولا قويۋى ەكىتالاي. ويتكەنى مەن ول سالانى جەتە بىلمەيتىنىم انىق. ۇكىمەت عىلىمعا قوماقتى قاراجات ءبولىپ وتىر. قازىر عالىمدار اش ەمەس. بىراق توق دەپ تە ايتا المايمىن. ايلىق تابىستارىن شەتەل عالىمدارىمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. ولار اي سايىن 5-تەن 10 مىڭ دوللارعا دەيىن الادى. ولاردىڭ زەرتحانالارىنداعى قۇرال-جابدىق پريبورلارى زاماناۋي تالاپتارعا ساي. ال ءبىز بۇرىنعى قوندىرعىلارمەن ىستەپ ءجۇرمىز. ەسكى پريبورلار. ارينە تۇسكەن قاراجاتقا قاراپ، ءبىز دە تام-تۇمداپ الىپ جاتىرمىز. بۇل كەيبىر عالىمدادىڭ جەلەۋىنە جاقسى بولدى. «جاڭا پريبور جوق»، – دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىر. نەگىزىندە ۇلكەن يدەيالاردى، زاڭدىلىقتاردى، كەڭ اۋقىمدى جۇمىستاردى قازىرگى ەلەكتروندى ميكروسكوپسىز دا، قازىرگى كومپيۋتەرسىز دە جاساۋعا بولادى. ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جاتقان، بىراق بۇرىن اشىلعان عىلىمي جەتىستىكتەرىمىز وسىنداي ەلەكتروندى ميكروسكوپتىڭ، كومپيۋتەردىڭ جوق كەزىندە جاسالىندى عوي. مىسالعا بۇرىنعى عالىمدار ايعا دەيىنگى قاشىقتىقتى قاراپايىم پريبور جانە قالامساپپەن ەسەپتەپ شىعاردى. دىبىس پەن جارىقتىڭ جىلدامدىعىن دا سول كەزدە-اق ەسەپتەپ قويعان. بىلىكتى عالىم بولماسا، جاڭا پريبور قوندىرعىلارىمەن دە تۇك شىعارا المايدى. ال تۇيسىگى جوق عالىمسىماقتار سول كۇردەلى پريبورمەن قابىرعاعا شەگە قاعادى. ناعىز عالىم كادۋىلگى بالعا، شەگەمەن-اق ۇلكەن ساراي سالادى. سوندىقتان عىلىمي جۇمىستاردىڭ العا جىلجۋى تىكەلەي بىلىكتى عالىمدارعا بايلانىستى. تازا عالىم جەمقورلىقپەن اينالىسپايدى. بار ۋاقىتىن ىزدەنىستەرگە جۇمسايدى.
– حيميا عىلىمدارىنىڭ اتاسى مەندەلەەۆ تە ەلەمەنتتەردى قاراپايىم زەرتتەۋلەرىمەن اشىپ، ءبىرازىن الدىن-الا بولجاعان ەكەن.
– عالىمنىڭ باسىندا جاڭا يدەيالار بولۋى شارت. تازا عالىم ءار ىسكە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، ونى ارى قاراي دامىتىپ وتىرادى. عىلىم ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالمايدى، ۇزدىكسىز دامىپ وتىرادى. قازاقستاندا تاۋ-كەن رۋدالارى كوپ. سولاردان مەتالدى قالاي ءبولىپ الىپ ءجۇر. اۋەلى كەندى جەر استىنان قازىپ الىپ، ۇنتاقتاپ، فلوتاتسيالىق ادىسپەن بايىتادى. وندا كەندى ۇن سياقتى مايدالاپ، ءارتۇرلى قوسپالار قوسىپ، سۋمەن ارالاستىرىپ، اۋامەن ۇرلەيدى. سوندا قۇرامىندا مەتالل بار ءسۋلفيدتى تۇيىرشىكتەر سۋ بەتىنە قالقىپ شىعادى، سول كەزدە ءبولىپ الادى. سولاي كەننىڭ قۇرامىنداعى بار مينەرالدىڭ قىرىق-سەكسەن پايىزىن جيناپ الادى. بۇل ءتاسىل وندىرىستە ءجۇز جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. دۇنيە جۇزىندەگى ءوندىرىس وسىلاي بايىتۋدان ءالى شىعا الماي كەلە جاتىر. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، بۇل ءتاسىل تەك قۇرامىندا كۇكىرت بار ءسۋلفيتتى رۋدالاردى عانا ءبولىپ شىعارادى. ال باسقا توتىققان تۇرلەرى تاسپەن قوسىلىپ، قالدىق تۇرىندە جارامسىز بولىپ قالادى. وسىدان ەندى ۇلكەن تۇيتكىل تۋىپ وتىر. توتىققان مينەرالداردان مەتالدى قالاي ءبولىپ الۋ كەرەك؟ قازىر بۇرىنعى شاحتالارعا بارساڭىز، تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان قالدىقتاردى كورەسىز. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە. ونىڭ ۇستىنە قازىر جاڭادان توتىققان رۋدالار تابىلۋدا. بام ماگيسترالى بويىنداعى ۋداكاندا بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ توقسان پايىز مىسى توتىققان تۇرىندە جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى فلوتاتسيالىق بايىتۋ ءادىسى ارقىلى ونى ءبولىپ الا المايدى. كەيبىر بايىتۋ كومبيناتىندا سول رۋداعا قىشقىل قۇيىپ، مەتالدى عانا بولەدى. ال قۇرامىنداعى التىن، كۇمىس، تەمىر ت. ب. قىمبات ەلەمەنتتەر قالىپ قويادى. سوندىقتان بۇل ءتاسىل پايدالى ەمەس. بەكتۇرعانوۆ دەگەن عالىم بولعان ەدى. سول كىسى قۇرامىندا ءبىر پايىز مىس بار رۋداعا كۇكىرت قوسىپ، اۆتوكلاۆتا (جابىق ىدىستا) بەكىتىپ، 200 س-عا دەيىن ۇلكەن قىسىمدا قىزدىرعان. سول كەزدە الگى توتىققان مينەرالدار، ءسۋلفيتتى مينەرالدارعا اينالىپ كەتكەن. ەندى مۇنى بۇرىنعى تاسىلمەن ارى قاراي الىپ كەتە بەرۋگە بولادى. بىراق بەكتۇرعانوۆتىڭ بۇل ءتاسىلى ەكونوميكالىق جاعىنان وتە قىمبات. بىلايشا ايتقاندا، وتە جوعارى تەمپەراتۋرادا قىزدىرۋ ءتيىمسىز. بۇل ماسەلەمەن مەن دە اينالىسىپ، كوپ ىزدەنىستەر جاسادىم. اقىرى بولمە تەمپەراتۋراسىندا توتىققان مينەرالدى سۋلفيتكە اينالدىراتىن ءادىستى تاپتىم. بۇل جاڭالاق كەڭەس وكىمەتى قۇلاردىڭ الدىندا عانا اشىلدى. ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ ايتۋلى عالىمدارى كورىپ، تيىمدىلىگىن مويىنداعان. ءبىز سولاي ۇلكەن، ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشتىك. ەندىگى ماقساتىمىز الداعى ۋاقىتتا بۇل ءتاسىلدى وندىرىسكە ەندىرۋ. 
ءال-فارابي بابامىزدان قالعان ءبىر ۇلاعاتتى ءسوز بار. «عالىمى جوق، عىلىمى جوق ەلدىڭ بولاشاعى جوق». بۇل ۇلكەن كورەگەندىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى وتە قيىن بولعانىن جۇرت جاقسى بىلەدى. عىلىم اكادەمياسىن قارجىلاندىرۋ قيىنعا تۇسكەن سوڭ، ۇكىمەت تاراتۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندى مىنە، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلدىق دەپ وتىرمىز. تەحنولگوگيانى قاشانعى شەت ەلدەردەن قىمبات باعاعا ساتىپ الا بەرەمىز. ولار ەسكىسىن بەرمەسە، زاماناۋي جاڭا تەحنولوگياسىن بىزگە ەشقاشاندا ساتپايدى. ۇكىمەت سونى ءتۇسىنىپ، ەندى وتاندىق عىلىمعا كوڭىل ءبولىپ وتىر. استانادان قازىرگى تالاپ دەڭگەيىنە جاۋاپ بەرەدى دەپ ءۇمىت كۇتتىرىپ وتىرعان نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى اشىلدى.
– قازىر ەنەرگەتيكا ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى. بۇل جونىندە سىزدەردە قانداي عىلىمي جاڭالىقتار بار؟
– ءيا، قازىر بۇل ەڭ باستى ماسەلەگە اينالدى. تۇركيانىڭ قوناق ۇيلەرىنە قاي ۋاقىتتا كەلسەڭىز دە، ۆانناسىندا ىستىق سۋى دايىن. ولار سول سۋىن جىلىتىپ تۇرعان ەنەرگيا قۋاتىن ورتالىق قازاندىققا كومىر نەمەسە جانار-جاعار ماي جاعىپ الىپ جاتقان جوق. كۇننىڭ ساۋلەسىن جىلۋ ەنەرگياسىنا اينالدىرىپ وتىر. 
قازىر كۇن ساۋلەسىنىڭ جىلۋىنان توك الۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى بىزدە دە جايلاپ ءجۇرىپ جاتىر. الايدا ەكولوگيالىق جاعىنان تازا دەمەسەڭىز، قازىرگى كەزدە كۇننىڭ ساۋلەسىنەن توك الۋ كومىر جاعىپ توك الۋدان دا قىمباتقا ءتۇسىپ وتىر. بىزدە كۇن ساۋلەسىنە قاراتىپ قويعان پانەلدەر بار. بۇل تەحنولوگيانى وتە تازا كرەمنيدەن جاسايدى. ونى وتە جوعارى تەمپەراتۋرادا قىزدىرۋ ارقىلى الادى. سوندىقتان دا قىمبات. پلەنكا تۇرىندەگى سول كرەمني كۇن ساۋلەسىن توكقا اينالدىرادى. ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ ءالى دە جەتىسپەي جاتقان جاقتارى بار. پانەل پلەنكالار كۇندىز توك بەرگەنىمەن، تۇندە بەرمەيدى. ول قىزعان كەزدە اۋادا توتىعا باستايدى. ۋاقىت وتكەن سايىن قۇرامى كەمىپ وتىرادى. سونداي-اق اۋادا شاڭ بار. سول شاڭ پانەلدەردى باسىپ، قۋاتتىلىعىن كەمىتە بەرەدى. قاتتى داۋىلداردا ءبىر-بىرىنە جالعانعان جىڭىشكە جەلىلەرىنىڭ ءبىرى ءۇزىلىپ كەتسە، ءبارى تۇگەل ىستەن شىعادى. مۇنداي ەنەرگيانىڭ كەرەمەت ىستەيتىن جەرى عارىش. وندا شاڭ دا، جەل دە جوق، تومەنگى تەمپەراتۋرا. 
مەن ەلىمىزدە كۇن ساۋلەسىنىڭ جىلۋ ەنەرگياسىنان جانە گەوتەرمالدى سۋدان توك الۋ باعىتىندا عىلىمي ىزدەنىستەر جاساپ جاتقان رەسپۋبليكادا جالعىز اداممىن. توكتان جىلۋ الۋ وپ-وڭاي. كەز-كەلگەن كەدەرگىگە توك جىبەرىڭىزشى، ول جىلي باستايدى. ال سول جىلۋدان توك الىنبايدى. ستالين وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا يوففە، كۋرچاتوۆ، كاپيتسا سەكىلدى عالىمداردى قابىلداپ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان الىنعان جىلۋدى بىردەن توككا اينالدىرىڭىزدار دەپ لەنينگرادتان ارنايى عىلىمي ينستيتۋت اشىپ بەرگەن. بىراق عالىمدار ونى شەشەتىن ءادىس تاپپاعاندىقتان، توكتى بۇرىنعى تاسىلدەرمەن الىپ كەلدى. سۋدى قىزدىرىپ، بۋ شىعارادى. ال بۋ گەنەراتوردى اينالدىرىپ، توك بەرەدى. ءجۇز جىل بۇرىنعى ءتاسىل. سودان دا عالىمدار جىلۋدى بىردەن توكقا اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ كەلگەن. مەن ەلەكتروحيميالىق زاڭدىلىقتاردى قولدانا وتىرىپ، قازىر جىلۋدان توك الىپ وتىرمىن. زەرتحانادا اشقان سول جاڭالىعىما قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پاتەنتىن جانە يننوۆاتسيالىق پاتەنتىن الدىم. بۇل بۇگىنگى بەلگىلى توك بەرۋشى تەرموپارا ادىستەرىنەن ءجۇز ەسە ءتيىمدى. وسى ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن التى ميلليون تەڭگە الدىق. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ كوزدەرىن جەتكىزۋ وڭاي بولعان جوق. بارلىق قۇپيانى اشىپ ايتۋعا تۋرا كەلدى. ەگەر بۇل جاڭالىقتى شەتەل بىلسە، بىرنەشە ءجۇز ميلليونداعان اقشا ءبولىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزدى وراپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. الداعى جىلدارى وتەتىن ەحرو كورمەسىندە وسى عىلىمي جۇمىسىمىزدى جۇرگىزگەن شاعىن قوندىرعىمىزدى كەلۋشىلەر نازارىنا ۇسىنساق پا دەپ وتىرمىز. جەردىڭ استىنان شىققان گەوتەرمالدى ىستىق سۋ مەنىڭ جاڭا عىلىمي ءتاسىلىم بويىنشا كۇندىز-ءتۇنى توك بەرىپ تۇراتىن بولادى. سونىمەن مەن قازىر كۇننىڭ جىلۋىنان نەمەسە گەوتەرمالدى سۋدان ۇزدىكسىز، تۇراقتى بەرىلەتىن توك الىپ وتىرمىن. 
جالپى عىلىمي جاڭالىقتارىم ءۇشىن العان ءجۇز الپىسقا جۋىق پاتەنتىم بار. مەن جاقىندا ەلەكتروحيميالىق سۋ سورىپ-ايداعىشتى (ناسوستى) دا ويلاپ تاپتىم. قاراپايىم، ەكى-اق ەلەكترودى بار. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا سۋىڭىزدى ءبىر ىدىستان ەكىنشى ىدىسقا ايداپ شىعارادى. قىسقاسى، ءبىر ساعاتتا قانشا ميلليليتر سۋ ايداعىڭىز كەلسە، سونشاسىن ايداي الاسىز. بۇل سورىپ-ايداعىش قوندىرعى وتە از جىلدامدىقپەن سۇيىقتى قوزعايدى. مۇنىڭ قازىرگى سۋ ايداعىشتاردان ارتىقشىلىعى دا سوندا. بىزدە تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى عىلىمي جۇمىس بار. ول نانو كولەمىندەگى مەتالل ۇنتاقتارىن الۋ. نانو – وتە ۇساقتىقتى بىلدىرەتىن اتاۋ ءسوزى. قازىر نانو كولەمدىك ۇنتاقتار زامانى. بۇرىن جيىرما، ەلۋ ميكرون بولسا، وتە مايدا ەكەن دەۋشى ەدىك. قازىر ودان دا مىڭ ەسە مايدا زاتتار كەرەك بولىپ جاتىر. بۇل وتە قيىن. اسىرەسە مىس، پلاتينا، پالادي سەكىلدى مەتالداردان ءجۇز، ەكى ءجۇز نانومەترلىك ۇنتاق الۋ وڭاي ەمەس. ءبىز وسى جۇمىسپەن اينالىسىپ جاتىرمىز. ازىرگە ناتيجەمىز جامان ەمەس. سونداي-اق الگىندە ەلەكتروحيميا حيميا عىلىمىنىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى دەدىك قوي. بىرىنشىدەن، قانداي حيميالىق رەاكتسيا ناتيجەسىندە توك الۋعا بولادى؟ ەكىنشىدەن، ەلەكتر توگىن جىبەرۋ ارقىلى قانداي حيميالىق رەاكتسيا جۇرگىزۋگە بولادى؟ مۇنىڭ وسىنداي ەكى باعىتى بار. ەلەكتروحيميالىق ءادىس بويىنشا وتە تازا مەتالدار الۋعا بولادى. مىسالى بالقاشتاعى، جەزقازعانداعى مىستىڭ تازالىعى 99,996 پايىزبەن الىنۋدا. بۇل ەلەكتروحيميانىڭ وراسان زور ناتيجەسى. 
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

Abai.kz