«جيھاد» ۇعىمى «ءوز ناداندىعىڭمەن كۇرەس» دەگەندى بىلدىرەدى
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا «تاريح ءبارىن سىيعا تارتا الادى، بىراق ىشكى ەركىندىكتىڭ فورماسى رەتىندەگى تاۋەلسىزدىكتى سىيعا الۋعا بولمايدى. تاۋەلسىزدىك – بۇل تاريح تولقىنىندا سۋبەكت بولۋ قۇقىعىن تۇسىنەتىن جانە وسى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن حالىق بولمىسىنىڭ بىردەن-ءبىر فورماسى» دەگەن بولاتىن.
تاۋەلسىزدىكتى جالعاستىرۋدىڭ باستى رەسۋرسى مەملەكەت پەن ونىڭ كوپۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى حالقىنىڭ بىرىگە وتىرىپ، بەرىك ءارى باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ جانە ماڭگىلىك ەل قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ۇلى ماقساتقا ءوزىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇمكىندىكتەرىن جۇمىلدىرا بىلۋىندە ەكەندىگىن جاس قازاقستاننىڭ 20 جىلدان اسقان تاريحى كورسەتىپ بەردى.
بۇگىندە بىزگە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ءوزىمىز تاڭداپ العان كونفەسسياارالىق كەلىسىم ۇلگىسى تاريحي ولشەممەن العاندا وسىنشا قىسقا مەرزىم ارالىعىندا قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا مىقتى نەگىز قالانۋىن قامتاماسىز ەتىپ، زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قاسقايا قارسى تۇرۋعا مۇمكىندىكتەر بەردى، الەمنىڭ ساناۋلى ەلدەرى قاتارىندا ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان تۇراقتى جانە قارقىندى دامۋعا قول جەتكىزدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا «تاريح ءبارىن سىيعا تارتا الادى، بىراق ىشكى ەركىندىكتىڭ فورماسى رەتىندەگى تاۋەلسىزدىكتى سىيعا الۋعا بولمايدى. تاۋەلسىزدىك – بۇل تاريح تولقىنىندا سۋبەكت بولۋ قۇقىعىن تۇسىنەتىن جانە وسى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن حالىق بولمىسىنىڭ بىردەن-ءبىر فورماسى» دەگەن بولاتىن.
تاۋەلسىزدىكتى جالعاستىرۋدىڭ باستى رەسۋرسى مەملەكەت پەن ونىڭ كوپۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى حالقىنىڭ بىرىگە وتىرىپ، بەرىك ءارى باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ جانە ماڭگىلىك ەل قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ۇلى ماقساتقا ءوزىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇمكىندىكتەرىن جۇمىلدىرا بىلۋىندە ەكەندىگىن جاس قازاقستاننىڭ 20 جىلدان اسقان تاريحى كورسەتىپ بەردى.
بۇگىندە بىزگە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ءوزىمىز تاڭداپ العان كونفەسسياارالىق كەلىسىم ۇلگىسى تاريحي ولشەممەن العاندا وسىنشا قىسقا مەرزىم ارالىعىندا قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا مىقتى نەگىز قالانۋىن قامتاماسىز ەتىپ، زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قاسقايا قارسى تۇرۋعا مۇمكىندىكتەر بەردى، الەمنىڭ ساناۋلى ەلدەرى قاتارىندا ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان تۇراقتى جانە قارقىندى دامۋعا قول جەتكىزدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
ءدىن سالاسىنداعى تاڭداپ الىنعان مەملەكەتتىك ساياسات ۇلگىسى ءوزىنىڭ سىندارلىلىعىنىڭ جانە قوعامدىق قولداۋعا يە بولۋىنىڭ ارقاسىندا ەكى ونجىلدىق بويى نىق تۇرىپ، الەمدىك جانە قازاقستاندىق ساراپشىلار قاۋىمداستىعى مويىنداعانداي، راديكالدى جاماعاتتاردىڭ قىلمىستىق ارەكەتتەرىنىڭ الدىن الۋدا جانە ولاردى بەيتاراپتاندىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى.
ءاربىر وركەنيەتتىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ءوز ۇستانۋشىلارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مانەرىن ايقىندايتىن قانداي دا ءبىر ءدىن تۇراتىندىعى بارشاعا ايان. بۇل، نەگىزىنەن، مۇسىلمان ادامنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق قىرلارىن رەتتەيتىن يسلام دىنىنە كوبىرەك قاتىستى. ال وسى ماقالادا «يسلام جانە جيھاديزم» تاقىرىبىنا نازارىمىزدى اۋدارۋدىڭ سەبەبى – يسلامنىڭ قوعامدى تۇراقتاندىرۋشى فاكتور بولىپ تابىلاتىن يدەولوگيالىق تاجىريبەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىندا بولىپ وتىر. بۇعان قوسا، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاق تۇراقتىلىعىن قاراستىرۋدا قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايتىن مۇسىلمانداردىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەي جاساقتالعان كەز كەلگەن ستراتەگيا ەكسترەميستىك كورىنىستەردىڭ كوبەيۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن دەپ پايىمداۋعا بولادى.
ەڭ الدىمەن، ءدىني ساۋاتى جوق جاستاردىڭ بۇگىندە قۇرانداعى «جيھاد» تەرمينىن ساياسيلاندىرىپ وتىرعاندىعىن اتاپ ايتۋ قاجەت.
جيھادشىلىققا جاڭادان ەلىگىپ جۇرگەندەردىڭ تەورياسىنا سايكەس، بۇكىل الەم «يسلام اۋماعى» ء(دار ءال-يسلام) جانە «سوعىس اۋماعى» ء(دار ءال-حارب) بولىپ بولىنگەن. بىرىنشىسىنە مۇسىلماندار بيلىگىندەگى ەلدەر، ەكىنشىسىنە «ءدىنسىز» بيلەۋشىلەر باسقاراتىن ەلدەر ەنەدى. تەررورشىلاردىڭ سەنىمى بويىنشا «ءدار ءال-يسلام» «ءدار ءال-حاربپەن» ماڭگىلىك سوعىس جاعدايىندا بولۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار، راديكالدى كوزقاراستاعى كەيبىر يدەولوگتار «بەيبىت كەلىسىمدەگى اۋماق» ء(دار اس-سۋلح) دەگەن ساناتتاعى تاعى ءبىر اۋماقتى ءبولىپ كورسەتەدى. بۇل مۇسىلماندارعا تيەسىلى ەمەس جانە ولار بيلىك جۇرگىزبەيتىن جەرلەر، بىراق ونىڭ بيلەۋشىلەرى وزدەرىن مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ ۆاسسالى (بودانى) ساناۋعا جانە سول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە سالىق – «جيزا» تولەۋگە مىندەتتى.
راديكالدار، ەكسترەميستەر مەن تەرروريستەردىڭ تۇسىنىگىنشە، مۇنداي «جاھيل» (نادان) قوعاممەن قيامەت قايىمعا دەيىن تالماي كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك. وسى ءۇشىن ولار وزدەرىنشە تۇسىندىرىلگەن «جيھاد» ۇعىمىن قولدانادى.
دەگەنمەن، يسلام دىنىندە «قاسيەتتى سوعىس» ۇعىمى جوق ەكەندىگى بەلگىلى. ول – حريستياندىق تەرمين. ال شاريعات بويىنشا سوعىس نە ءادىل (قورعانىستىق سيپاتتا), نە ادىلەتسىز (جاۋلاپ الۋ سيپاتىندا) بولۋى مۇمكىن.
مۇسىلماندىق ءدىني ادەبيەتتەردە «جيھاد» ۇعىمى «ءدىن ءۇشىن كۇرەس» دەگەن تۇسىنىككە يە جانە ول مىناداي فورمالاردا جۇرگىزىلەدى:
– «جۇرەك جيھادى» نەمەسە «ناپسىگە قارسى جيھاد» – ادامنىڭ ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەرمەن كۇرەسى;
– «ءتىل جيھادى» – «جاقسىلىققا شاقىرۋ جانە جاماندىقتان تىيۋ»
– «قول جيھادى» – ادامگەرشىلىك نورمالارىن بۇزۋشىلارعا قاتىستى ءتيىستى جازا قولدانۋ.
«جيھاد» ءدىني تەرمينى قاسيەتتى قۇراندا ءتورت رەت كەزدەسەتىنىن اتاپ وتەمىز.
1). «ءات-ءتاۋبا» سۇرەسىنىڭ 24-اياتىندا:«ولارعا ايت: «ەگەر اكەلەرىڭ، بالالارىڭ، تۋىستارىڭ، ايەلدەرىڭ، اعايىندارىڭ، تاپقان مالدارىڭ، توقتاپ قالۋدان قورىققان ساۋدالارىڭ، جاقسى كورگەن ۇيلەرىڭ سەندەرگە اللادان، ونىڭ جىبەرگەن پايعامبارىنان ءارى ونىڭ جولىندا سوعىسۋدان ارتىق كورىنسە, اللانىڭ ءامىرى كەلگەنگە دەيىن كۇتىڭدەر. اللا بۇزىق قاۋىمدى تۋرا جولعا سالمايدى» دەلىنگەن.
2).«ءال-فۋرقان» سۇرەسىنىڭ 52-اياتىندا:«ەندى كاپىرلەرگە باعىنبا جانە ولارمەن قۇران ارقىلى ۇلى كۇرەس جۇرگىز»دەپ ايتىلعان.
3).«قاجىلىق» سۇرەسىنىڭ 78-اياتىندا:«اللا جولىندا شىنايى تۇردە كۇرەسىڭدەر. ەندى نامازدى تولىق ورىنداڭدار، زەكەت بەرىڭدەر جانە اللادان مىقتاپ ۇستاڭىزدار. ول – سەندەردىڭ يەلەرىڭ» دەلىنەدى.
بۇل اياتتاردا جۇرەك جيھادى تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانى ايدان-انىق. مۇحاممەد پايعامبارىمىز جيھاد تۋرالى ايتقاندا «جيھادتاردىڭ ەڭ ۇلىسى – ادامنىڭ ءوز ناپسىسىنە قارسى جيھادى» دەگەن. بۇل ناعىز يماندى ادام ەڭ الدىمەن ءوز جاندۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، كەمشىلىكتەرىن كورە ءبىلۋى كەرەك، سودان كەيىن ءوزىنىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرىن تۇزەتۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرەدى.
«ءتىل جيھادىنىڭ» ماعىناسىن قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي ءوزىنىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى تاماشا تۋىندىسىندا بارشاعا تۇسىنىكتى تىلدە جەتكىزە بىلگەن:
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز.
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.
4).«مۋمتاحينا» سۇرەسىنىڭ 1-اياتىندا: «ءاي، يمان كەلتىرگەندەر! مەنىڭ دۇشپاندارىمدى دا، ءوز دۇشپاندارىڭدى دا دوس تۇتپاڭدار. ولار سەندەرگە كەلگەن شىندىققا قارسى كەلسە دە، ولارعا سۇيىسپەنشىلىك كورسەتۋدەسىڭدەر. ولار پايعامباردى دا، سەندەردى دە جاراتقان يەلەرىڭ – اللاعا يمان كەلتىردىڭدەر دەپ جۇرتتان قۋعىندادى. سەندەر مەنىڭ جولىمدا ريزالىعىمدى ىزدەپ، سوعىسقا شىققاندا، ولارعا جاسىرىن دوس بولماڭدار» دەلىنەدى.
ارينە، قۇران ماتىندەرىن ءبىرىنشى رەت وقىپ وتىرعان ادامعا «پۇتقا تابىنۋشىلاردى» ولتىرۋگە شاقىرىپ تۇرعانداي كورىنۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل اياتتىڭ ءمان-مازمۇنىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاسيەتتى قۇرانداعى «جيھاد» تاقىرىبىنا ارنالعان باسقا اياتتاردى دا بىلگەن ءجون. سونىمەن قاتار، اياتتاردىڭ نە سەبەپتەن تۇسكەندىگىن ءبىلۋ دە ابزال. سوندىقتان، قۇران اياتتارىن دۇرىس ءتۇسىنۋ جانە ماعىنالارىنا وي جۇگىرتۋ ءۇشىن ول اياتتاردىڭ قاي ۋاقىتتا جانە قانداي جاعدايلارعا بايلانىستى اللا تاعالادان جەبىرەيىل پەرىشتە ارقىلى مۇحاممەد پايعامبارىمىزعا جەتكىزىلگەنىن ءبىلۋ قاجەت. بۇل ناقتى وقيعالارعا قاتىستى تۇسىرىلگەن اياتتاردى تىم كەڭ ماعىنادا جورىماۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار ولارعا تەرىس نەمەسە ەكىۇشتى ماعىناداعى تۇسىنىكتەر بەرمەۋ ءۇشىن قاجەت.
شىن مانىندە قۇراندا «جيھادقا» قاتىستى اياتتاردىڭ شىعۋ توركىنىن زەرتتەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ مەككەدەگى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى باياندايتىن تاريحي دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتۋ قاجەت.
بارشاعا بەلگىلى، 613 جىلى مۇحاممەد پايعامبار مەككە تۇرعىندارىن يسلام دىنىنە اشىق شاقىرىپ، ءوز دوستارى مەن تۋىستارى جانە مەككەنىڭ وزگە دە تۇرعىندارى اراسىنان كوپتەپ جاقتاستار تابا باستادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان قۇلدار بولاتىن. ال يسلامنىڭ كەڭ تارالا باستاۋى مەككە بيلەۋشىلەرىنە ۇناي قويمادى، ويتكەنى، ولار قاعباعا ءتاۋ ەتەتىن اراب تايپالارىنىڭ قاجىلىقتارىنان تۇسەتىن كىرىستەن ايىرىلىپ قالۋدان قورىقتى. پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ بۇل نارازىلىقتارى العاشقى مۇسىلمانداردى قۋعىنداۋعا ۇلاسىپ، سونىڭ سالدارىنان بىرقاتار مۇسىلماندار 615 جىلى ەفيوپياعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىناۋ العاشقى مۇسىلماندار ءۇشىن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە اللا تاعالا مۇحاممەد پايعامبارعا مىنالاردى ءامىر ەتتى:
1). «مەككەلىك كوپقۇدايشىلدارمەن» كيكىلجىڭگە تۇسپەي، ولاردى اقيقات دىنگە «دانالىقپەن جانە جاقسى ناسيحاتپەن» شاقىرۋ. وسى جاعدايعا بايلانىستى «ءان-ناحل» سۇرەسىنىڭ 125-اياتىندا: «ادامداردى جاراتقان يەڭنىڭ جولىنا دانالىققا جانە جاقسى ناسيحاتقا شاقىر. ءارى ولارمەن سىپايى تۇردە سۇحباتتاس. جاراتقان يەڭ اقيقات جولىنان اداسقاندار كىم ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءارى ول تۋرا جولدى تاپقانداردى دا جاقسى بىلەدى»دەلىنگەن.
2). يسلام دۇشپاندارىمەن قورعانىس تۇرىندە سوعىس جۇرگىزۋ. «باقارا» سۇرەسىنىڭ 190-اياتىندا:«وزدەرىڭمەن سوعىسقاندارمەن اللا جولىندا شايقاسىڭدار دا شەكتەن شىقپاڭدار. نەگىزىنەن اللا تاعالا شەكتەن شىعۋشىلاردى جاقسى كورمەيدى»دەلىنگەن.
كەلتىرىلگەن اياتتا اللا تاعالا مۇحاممەد پايعامبارعا وزىنە قارسى شىققاندارمەن تەك قورعانۋ ءۇشىن كۇرەسۋدى بۇيىرادى. بۇل «باقارا» سۇرەسىنىڭ 192-193-اياتتارىندا ناقتىلانا تۇسكەن: «ولارمەن رايلارىنان قايتقانعا دەيىن، ءارى ءدىن اللاعا ءتان بولعانعا دەيىن شايقاسىڭدار. ەگەر ولار سوعىسۋىن قويسا، اللا ولاردى جارىلقايدى، مەيىرىمىنە الادى. جاۋ جەڭىلگەننەن كەيىن زالىمدارمەن عانا ىمىراسىز كۇرەسۋ كەرەك».
قۇراننىڭ وسى اياتتارى قورعانۋ جانە قورعانسىزدار مەن السىزدەردى قورعاۋ ماقساتىندا عانا سوعىسۋ قاجەتتىگىن مەڭزەيدى. وندا دا تەك ءدىنبۇزار جاۋلارمەن جانە ونىڭ اشىق وداقتاستارىمەن سوعىسۋعا رۇقسات ەتىلگەن. سوندىقتان قارۋلى سوعىسقا تىيىم سالىنعانىمەن، مۇحاممەد پايعامبارعا جانە ونىڭ جاقتاستارىنا تۋىپ-وسكەن شاھارى – مەككەدە سوعىس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. مۇنداي جاعدايدا دىنشىلدەرگە ىجداھاتتى بولىپ، ءدىن ءۇشىن كۇش-جىگەرىن جۇمساۋ بۇيىرىلعان. العاشقى مۇسىلمانداردىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن اياتتارعا بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرى ولاردى وسىلاي ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، «جيھاد» ءسوزىنىڭ وسى اياتتاعى ماعىناسى ەڭ جيناقتالعان ماعىناسى بولىپ تابىلادى. ءارتۇرلى كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن قۇران تاپسىرشىلەرى «جيھادتىڭ» ماعىناسىن «سوعىس» دەگەن تۇسىنىكپەن شەكتەمەگەن. بىزگە، ياعني XXI عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مۇسىلماندارعا ۇمبەتىمىزدىڭ العاشقى بۋىنى يسلامدى قالاي تۇسىنگەنىن ءبىلۋ جانە ءدال سونداي تۇسىنىكتى ۇستانۋ قاجەت.
بىردە مۇحاممەد پايعامبارعا ءبىر ادام كەلىپ، سوعىسقا بارۋعا رۇقسات الماق بولادى. مۇحاممەد پايعامبار ودان: «اتا-انالارىڭنىڭ بىرەۋى ءتىرى مە؟» دەپ سۇرايدى. الگى كىسى: «ەكەۋى دە ءتىرى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇحاممەد پايعامبار: «سەن اللانىڭ ساۋابىن ىزدەپ ءجۇرسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. «ءيا» دەيدى ول. سوندا مۇحاممەد پايعامبار: «اتا-اناڭا بار دا، ولارعا دۇرىس قارا» دەپ بۇيىرادى.
ول كەزەڭدە مۇحاممەد پايعامباردىڭ وكىمى بويىنشا اسكەري شايقاستاردان كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار، ايەلدەر، قاريالار، اقىل-ەسى تولىق ەمەستەر، ناۋقاستار مەن السىزدەر، سونداي-اق شايقاسقا قاتىسۋعا ءوز اتا-اناسىنان رۇقسات الماعاندار بوساتىلدى. سونىمەن قاتار، باسقىنشى جاۋعا تويتارىس بەرىپ، مايدان شەبى دۇشپاننىڭ جەرىندە بولعاندا، ول جەرلەردەگى ەگىن القاپتارى مەن باۋ-باقشالاردى جويۋعا دا تىيىم سالىنعان بولاتىن.
جوعارىداعى ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، مۇنداي جان-جاقتى تالداۋ پايعامباردى ۇلگى تۇتاتىن سۇننەت جولىنداعى مۇسىلماندارعا اسەر ەتۋى ءتيىس، قازىرگى مۇسىلماندار يسلام زاڭدىلىقتارىنا ساي شەشىم شىعارۋ ءۇشىن تۇتاس ماتىنگە ەرەكشە نازار اۋدارعانى ءجون دەپ سانايمىز.
تاعى ءبىر اتاپ ايتارىمىز، قۇرانعا ونىڭ تولىق ءماتىنى مەن اياتتارىنىڭ ءتۇسۋ تاريحىن بىلەتىن عالىمدار عانا دۇرىس تۇسىندىرە الادى. وسى رەتتە 2012 جىلى 25-27 مامىر كۇندەرى ماسكەۋدە، ودان كەيىن گروزنىيدا رەسەي، كۋۆەيت، قاتار جانە باسقا دا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بەلگىلى ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «يسلام دوكتريناسى راديكاليزمگە قارسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
فورۋمنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قابىلدانعان دەكلاراتسيادا بىلاي دەلىنگەن: «يسلامداعى «جيھاد» ءسوزى كوپتەگەن جان-جاقتى ماعىناعا يە. جيھاد «ۇرىس جۇرگىزۋ» جانە «قارسىلاسقا قارۋ قولدانۋ» مانىندە عانا تۇسىنىلمەۋگە ءتيىس. «جيھاد» ۇعىمىن تەك ۇرىس جۇرگىزۋمەن شەكتەپ، جيھادتىڭ اللا جولىندا جاسالاتىن باسقا يگى امالدارىن ەسكەرمەي تاستاۋ دۇرىس ەمەس. مۇنداي قادام جالعان جالا مەن ورىنسىز ويلارعا جەتەلەيدى. جيھاد اللا جولىندا جاسالادى جانە ول بۇلىككە اينالماۋى كەرەك. جيھادتىڭ ىزگى ءمان-ماقساتى وسىندا جاتىر. جيھاد ادامداردىڭ اقيقاتقا قاراي تۋرا جولمەن ءجۇرۋىنىڭ جانە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى».
جيھادقا مۇنداي تۇسىنىك بەرىلۋ سەبەبى – بۇدان ءبىر جىل بۇرىن ءدىن عۇلامالارى تاراپىنان ارنايى تۇجىرىمداما جاسالىپ، ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جيھادتى «جويقىن جوبا» نەمەسە «كەك الۋ جوسپارى» رەتىندە سانامايتىن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ وركەنيەتتىك سيپاتى مەن ميسسياسىنا سايكەستەندىرىلگەندىگىندە. يسلامنىڭ ءوزى ادىلەتسىزدىكتىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىنە جول بەرمەيدى. جالپىلاي العاندا، جيھادتى «ادامداردىڭ اقيقاتقا قاراي تۋرا جولمەن ءجۇرۋىنىڭ جانە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى» رەتىندە تانۋ ونىڭ ەشبىر جالعان قوسپاسىز، شىنايى سيپاتىن بىلدىرەدى.
وسىعان بايلانىستى ايتىلعان رەسەي مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى رافيل گاينۋتديننىڭ مىنا تۇجىرىمى اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق: «جەكەلەگەن ەكسترەميستىك جالعان يسلامدىق توپتاردىڭ جيھاد جونىندەگى تۇسىندىرمەلەرى، سونداي-اق كەيبىر باق-تىڭ جيھادتى «كاپىرلەرگە قارسى سوعىس» رەتىندە ءتۇسىندىرۋى جالعان ءارى قۇران مەن سۇننەتكە قاراما-قايشى بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، سوعىس ارقىلى ءوز دىنىنە كىرگىزۋ وزگەنىڭ مۇلكىن يەلەنۋ سەكىلدى يسلامدا مۇلدەم جول بەرىلمەيتىن جايتتاردىڭ قاتارىنان سانالادى».
قوعامىمىزدا كەڭىنەن تارالعان «جيھاد» تۋرالى جاڭساق تۇسىنىكتىڭ قاساڭ قاتەلىكتەرىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن مىناداي ماڭىزدى جايتقا دا باسا نازار اۋدارعىم كەلەدى. يسلام تەرمينولوگياسىندا «جيھاد» ءسوزى اللا جولىنداعى كۇرەس، ياعني اللانىڭ امىرىنە سايكەس ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن مۇسىلماندار تاراپىنان جاسالاتىن ءىس-ارەكەت مانىندەگى جالپىلاما مازمۇندا قاراستىرىلادى. بۇعان اللا تاعالانىڭ قۇراندا ايتىلعان سوزدەرى دالەل: «شىنايى يمان كەلتىرگەندەر – شىن مانىندە اللاعا جانە ونىڭ ەلشىسىنە سەنگەندەر، سوسىن كۇدىكتەنبەي، اللا جولىندا مال-جانىن سارپ ەتكەندەر. مىنە، سولار – شىنشىلدار» («ءال-حۇجىرات» سۇرەسىنىڭ 15-اياتى).
وسىنداي العىشارتتاردىڭ شىنايىلىعى مەن ماڭىزدىلىعىمەن قاتار قۇراندا دا، يسلامي ادەبيەتتە دە اراب تىلىندەگى «جيھاد» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «تىرىسۋ»، «تالپىنۋ»، «بار كۇشىن سالۋ»، «ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى قيىندىقتاردى تاباندىلىقپەن كوتەرە ءبىلۋ» دەگەندى بىلدىرەتىنىن، ال قازىرگى زاماناۋي تۇسىنىكتە بۇل ۇعىم مۇلدە باسقا: «اللا جولىندا مالى مەن جانىن اياماۋ، اللا جولىندا تەر توگىپ، قىزمەت ەتۋ» سەكىلدى تەرەڭ جانە ىزگى ۇعىمعا يە ەكەنىن اتاپ ايتقان ءجون.
قۇرانعا سايكەس «جيھاد» ۇعىمى ادام ءومىرىنىڭ كوپتەگەن قىرلارىنا ءارتۇرلى دەڭگەيدە قاتىستى بولىپ تابىلادى. قازىرگى تاڭدا مۇسىلمان الەمىندە «جيھادتى» الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مەن ناقتى ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا بارىنشا كۇش سالۋ ءۇردىسى رەتىندە كەڭ ماعىنادا تۇسىندىرىلەدى. مىسالى، قۇنارلى جەرلەردىڭ شولەيتكە اينالۋىمەن كۇرەس، استىق ناۋقانى، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ جانە ت.ب. جونىندە ءسوز قوزعالعاندا، «جيھاد» ۇعىمى قولدانىلادى. سوندىقتان دا بولار، يراندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن «اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جيھاد مينيسترلىگى» دەپ رەسمي اتايدى.
وكىنىشكە قاراي، تەررورشىلار «جيھاد» تۇجىرىمداماسىن وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن قولدامايتىن جانداردى ءولتىرۋىن اقتاۋ ماقساتىندا پايدالانادى. قىلمىسكەرلەردىڭ وسى توبى جيھادتى مۇسىلماننىڭ ءبىر پارىزىنداي قابىلداپ، اللا تاعالا بەلگىلەپ بەرگەن بەس پارىزدى التاۋعا شىعارىپ جىبەردى. باسقاشا ايتقاندا، بۇگىنگى تاڭدا بۇل جالعان سەنىمدى جاساندى تۇردە ەنگىزۋ راديكالدى يسلام توپتارىندا ايقىن كورىنىس بەرىپ، مەملەكەت پەن قوعامعا قارسى قاۋىپ-قاتەرلەرمەن بايلانىستى بولىپ وتىر.
يسلامدىق راديكاليزمدى ۇستانۋشىلاردىڭ مۇنداي ادىستەرى مەن ستراتەگيالارى زاماناۋي الەمدە ءدىني ەكسترەميزم كورىنىستەرىن تۋىنداتىپ، ءتىپتى، دامي كەلە، حالىقارالىق تەرروريزمگە دەيىن ۇلاسۋدا. كەيبىر دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، دۇنيەجۇزىندە جىل سايىن 320-دان 660-قا دەيىن تەررورلىق اكتىلەر جاسالادى، ولاردىڭ تورتتەن ءۇشى يسلام اتىن جامىلعان لاڭكەستەرگە تيەسىلى. تەرروريزمنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ورتاق تۇسى – ءوز ارامزا ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدىڭ باستى قۇرالى رەتىندە وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمىن، يدەولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن كۇشتەپ تاڭۋ، بەيبىت تۇرعىنداردى قاساقانا ءولتىرۋ نەمەسە ولتىرۋمەن قورقىتۋ جانە زورلىق-زومبىلىقتىڭ باسقا دا تۇرلەرىن پايدالانۋ.
ءدىن اتىن جامىلعان ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك يدەولوگيالاردىڭ تارالۋ ءۇردىسى سوڭعى كەزدەرى بۇكىل الەمدە كەڭ كولەمدى سيپات الۋدا، بۇل ادامزات قوعامىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تونگەن ايقىن قاۋىپ بولىپ وتىر. مىنە، سوندىقتان دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا راديكاليزم، ەكسترەميزم جانە تەرروريزمنىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن كورىنىستەرىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدى مەملەكەت پەن ونىڭ ينستيتۋتتارىنىڭ ماڭىزدى قىزمەت باعىتى رەتىندە بەلگىلەدى. سونداي-اق، ەلباسىمىزدىڭ جولداۋىندا قوعام ىشىندە، اسىرەسە، جاستار اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدى كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگىنە، سونىمەن قاتار، حالقىمىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن مادەني قۇندىلىقتارىنا سايكەس كەلەتىن ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى.
قازىرگى تاڭدا ەلباسىمىزدىڭ تاپسىرماسىمەن بەس جىلعا جوسپارلانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاسالدى. بۇل باعدارلامانىڭ ماقساتى – ءدىني ەكسترەميزم كورىنىستەرىنىڭ الدىن الۋ جانە تەرروريزم قاۋپىن بولدىرماۋ ارقىلى ادامنىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.
2017 جىلعا قاراي قازاقستان حالقى، سونىڭ ىشىندە جاستار، اسىرەسە، ءدىني نەگىزدەگى راديكالدى يدەولوگيا ىقپالىنا بەيىم نەمەسە سوعان ۇشىراعاندار ەكسترەميزم مەن تەرروريزم يدەيالارىنا قارسى سانانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان كەشەندى الدىن الۋ جۇمىستارىمەن قامتىلاتىن بولادى.
قايرات لاما ءشارىپ،
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى
Abai.kz
