سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ءتۇرلى سىني پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى قازاقستان تاريحىنىڭ وقۋلىقتاردا كورىنىس تابۋىنا كوڭىلى تولمايتىندىعىن ايتقان بولاتىن.
ال تاياۋدا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ» كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ۇلت تاريحىن زەردەلەۋگە دەگەن جاڭا وزگەرىستەردى جىلىكتەپ بەردى. وسى وزەكتى ماسەلە «تۇركىستان» گازەتىنىڭ جانىنان اشىلعان «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس كلۋبىندا دا كەڭىنەن تالقىعا سالىندى. جينالعان تاريحشى-عالىمدار ءوز پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.

سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ءتۇرلى سىني پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى قازاقستان تاريحىنىڭ وقۋلىقتاردا كورىنىس تابۋىنا كوڭىلى تولمايتىندىعىن ايتقان بولاتىن.
ال تاياۋدا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ» كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ۇلت تاريحىن زەردەلەۋگە دەگەن جاڭا وزگەرىستەردى جىلىكتەپ بەردى. وسى وزەكتى ماسەلە «تۇركىستان» گازەتىنىڭ جانىنان اشىلعان «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس كلۋبىندا دا كەڭىنەن تالقىعا سالىندى. جينالعان تاريحشى-عالىمدار ءوز پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى، جازۋشى:
– مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين­نىڭ تاريح تۋرالى اڭگىمەسى قازاق بالا­سى­نىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءاربىر وكىلىن قۋانتادى دەپ ويلايمىن. ناقتى عىلىم­دار جونىندە دە كوپ تالاس-تارتىس بولا بەرمەيدى عوي. ال عىلىمداردىڭ ىشىندە ءوز يكەمىنە قاراي قالاي بۇرامىن دەسە، يكەم­گە كونەتىن عىلىم – ول تاريح عىلى­مى. كەڭەس وداعى كەزىندە تاريحتى قالاي جازعانى بەلگىلى. يۆان گروزنىيدى جاقسى بىلگەنىمىزبەن، حاندارىمىزدىڭ تاريحىن بىلمەدىك. جۋىردا، بىرەر اي بۇرىن پۋتين تاريحشىلاردى جيناپ الىپ، ارنايى تاپسىرما بەردى. ولار دا ءوز تاريحىن قاي­تا جازايىن دەپ وتىر. رەسەي تا­ريحشىلارى قالاي جازاتىنىن مەن بىلمەيمىن. بىراق ءبىر نارسەنى ءىشىم سەزەدى. ولار بارلىعىن رەسەيدىڭ ماقساتىمەن، باياعى ورىستىق رۋحپەن جازادى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز ورىس­تار­مەن، رەسەيمەن و باستان بىرىگىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن. وعان قالاي باعا بەرەدى؟ كەشەگى وتكەن كۋليكوۆا شايقاسىنا قالاي باعا بەرەمىز، ونى ءبىز بىلمەيمىز...

زاردىحان قيناياتۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

– تاريحتىڭ كەيبىر تۇستارىن قاراپ، كەڭ اۋقىمدا باعا بەرگەنىمىز ءجون. ۇلتتىق تۇرعىدان تاريحقا بەت بۇرىپ، بۇرىن كەم­شىن قالعان تۇستاردى تولتىرىپ، جۇيەلى، كونسەپتۋالدىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر ايتىلعان ەكەن. مەن بۇعان وتە قۋانىشتىمىن. تاريحتىڭ كوك­جيەگىن كەڭەيتۋ تۋرالى ايتىلىپتى. بۇل وتە دۇرىس ايتىلعان ءسوز. تاريحشىلارمەن ءجيى قاتىناسىپ جۇرەمىن. تالاي جەردە، تالاي اڭگىمەلەر ايتىپ ءجۇرمىز، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاريحتى قايتادان قاراپ، قايتادان تولىقتىرىپ جازۋ ءۇشىن، ءبىز ءتورت ءتۇرلى اۋرۋ دەيمىز بە، سودان قۇتىلۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى – وزiمشىلدىك. ەكىنشى – تاپسىرىس. ءۇشىنشى – وزشىلدىك. ءتورتىنشى – قۇلدىق سانادان ارىلۋ. وتكەنگە باعا بەرگەندە، وتكەندى باعامدايتىن، جاڭا  باعىت كەرەك. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ايتقان سوزىنە قاراپ وتىرسام، مىناداي ءسوز بار ەكەن. «وتكەندى باعالاماساڭ، كەلەشەك سەنى قۇرمەتتەمەيدى». وسىعان بايلانىستى، وسىدان ەكى كۇن بۇرىن ءوزىم قاتىسقان تاريحشىلاردىڭ جيىنىندا مىنانداي ماسەلەلەر ايتىلدى. «وتكەندى باعالاۋ ءۇشىن، كەڭەس وداعىنىڭ كەزەڭىن­دەگى كوپتەگەن ماسەلەلەردى قايتادان كوتەرۋىمىز كەرەك، قايتادان جەتىلدىرۋىمىز قاجەت» دەگەن سوزدەردى ەستىپ قالدىم. وندا، مىسالى، ءبىراز اڭگىمەلەر ايتىلدى. رەسەي ءبىزدى قوقانداردان قورعاپ قالدى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسى – ول ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى ەمەس. فەودالدىڭ ءوزىنىڭ فەودالدىق جۇيەسىن جاساۋ ءۇشىن جاساعان كوتەرىلىسى دەپ قاراۋ كەرەك دەگەن سياقتى ماسەلەلەر قارالدى. سونىمەن قاتار كەڭەس كەزىندەگى انانى قايتا قاراۋ، مىنانى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن سياقتى ءتۇرلى ماسەلەلەر ايتىلىپ ءجۇر. مەن وسى تۇستان ءسال سەسكەنىپ قالدىم. نەگە دەيسىز­دەر مە، كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندەگى، ياعني سول بەتتىك تاريحتا ايتىلماعان دۇنيە­لەر­دەن ءبىر نارسە جوق. باتىرىپ، كوركەمدەلىپ، ول تاريح جازىلدى. جازىلماي قالعان تا­ريح شە؟ ۇلتتىق تاريح شە؟ ۇلتتىڭ مەن­تا­ليتەتى بار، ۇلتتىڭ ەتنوگەنەزىنىڭ دينا­مي­كاسىن كورسەتكەن ۇلتتىق تاريحتى جا­زۋعا كەڭەس وكىمەتى مۇمكىندىك بەرمەدى. قازاق كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە اي­تىل­عان مۇمكىندىگىن ءالى ىزدەپ بىتكەن جوق. ءالى تۇگەندەپ بىتكەن جوق. سوندىقتان مە­نىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تۇگەندەپ، ۇلتتىق تاريحتىڭ كەمشىل تۇستارىن تۇگەندەۋ ءالى دە جالعاسادى. وتكەنگە، اسىرەسە، كەڭەستىك تاريحقا كەڭىرەك بەت بۇرىپ كەتەر بولساق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. وسىنى ەسكەرسە ەكەن دەپ ويلايمىز. بۇگىنگى تاريحتا قازاق حاندىعى تۋرالى ءمۇلت كەتكەن دەرەك بار. قازاق حاندىعى 1456 جىلى قۇرىلدى دەپ قاتە ايتىپ ءجۇر­مىز. ونىڭ ءدال ۋاقىتىن كورسەتكەن مۇ­حام­مەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى ەڭبەگى. دۋلاتي ءوز ەڭبەگىندە حيجرا جىل ساناۋى بويىنشا 870 جىل دەپ كورسەتكەن. بۇل ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا، 1465-1466 جىلدارعا سايكەس كەلەدى.

مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
– ءبىز جالپى، سوڭعى ەكى-ءۇش عاسىردا، ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت جەڭىلگەن ۇلتپىز. وكىنىشكە قاراي، سولاي. ارىعا بارماي-اق قويايىن. بەلگەلى XIX عاسىرعا كەلەر بولساق، كەنەسارى باستاعان قوزعالىس. ونىڭ فينالى وتە تراگەديالى بولدى عوي. ول – ۇلكەن جەڭىلىس. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتايمىن، بارلىعىن قالپىنا كەلتىرەمىن دەگەن قوز­عالىس ەدى بۇل. كەنەسارى حاننىڭ كوتەرى­لىسىنە ۇلتتىق كوتەرىلىس دەپ باعا بەرۋگە قارسى توپتار ءالى بار. كەنەسارى ءوزىنىڭ رەسەي پاتشاسىنا جازعان حاتىنىڭ بىرىندە «مەنىڭ اتام حان ابىلاي تۇسىندا سىزدەر ەرتىستەن بەرى ەنبەگەنسىزدەر. شەكارا سول جەرمەن شەكتەلگەن. قازىر قازاقستاننىڭ جەرىن باسىپ الدىڭىزدار. سونى قازاققا قايتارىنىزدار» دەگەن سىڭايداعى پىكىرىن اشىق مالىمدەگەن. ەندەشە ول نەگە ۇلتتىق كوتەرىلىس ەمەس؟
زاحاڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءبىز وسىنداي دۇمبىلەس تۇجىرىمدار مەن ويلار­دان ارىلۋعا ارەكەت جاساۋعا ءتيىسپىز. ودان كەيىنگى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس. ول دا جەڭىلىس. ۇلتتىڭ جەڭىلى­سىنىڭ ءبارى – جەڭىلىس. 1931-1932 جىلى كوتەرىلىستەر – بۇلار دا جەڭىلىستەر، سوندىقتان ءبىز قازىر قانداي تەرەڭ قۇزدان شىعىپ كەلە جاتقانىمىزدى تۇسىنە باستادىق. ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستە تەك قانا حالىق جەڭىلگەن جوق. تاريحى دا جەڭىلدى. باعزى زاماندارداعى ءبىر دانىش­پاننىڭ ايتقان ءسوزى بار ەكەن: «تاريحتى جازۋعا تاپسىرىستى جەڭگەن ادام بەرەدى» دەپ. راسىندا تاريحتى جازۋعا جەڭىلگەن ادام بەرىلمەيدى. كەڭەستىك داۋىردە ءبىزدىڭ تاريحىمىز وسى ۇستانىم تۇرعىسىنان جا­زىلدى دەپ ويلايمىز. قازاقستان تاريحى موسكۆادا ءتورت رەت تالقىعا ءتۇسىپتى. بىردە-ءبىر رەسپۋبليكانىڭ تاريحى مۇنداي تالقىعا تۇسكەن ەمەس.
تالقىعا تۇسكەن قازاقستان تاريحى عانا. ەڭ العاش رەت الماتىدا گولوششە­كين­نىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىندالعان ءبىر كىتاپ بولعان. ول براينين مەن شا­پيرونىڭ الاش تاريحىنا قاتىستى جازعان كىتابى. سول كىتاپ ۇلكەن تالقىعا ءتۇستى . كەيىنىرەك، 1944 جىلى «يستوريا كازاح­سكي سسسر » اتتى جيناق تالقىعا ءتۇستى. بۇل جيناق – رەسەي اۆتورلارى مەن قازاق عىلىمدارىنىڭ بىرىگىپ جازعان العاشقى جيناعى. بۇل كىتاپتى تالقىلاۋعا باس­شى­لىق جاساعان سول كەزدەگى ورتالىق كومي­تەت­تىڭ حاتشىلارى ششەرباكوۆ، مولوتوۆ بولاتىن. ارينە، ونىڭ ارعى جاعىندا ستالين وتىر. سول تالقىلاۋ بارىسىندا ءبىر ءسوز ايتىلدى. «سونشالىقتى تالقىعا سالاتىنداي بۇل قانداي تاڭداۋلى حالىق؟» دەدى.
«يزبراننىي نارود» – الەم تاريحىندا بىرەۋ. بۇدان كەيىن بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسى تانىلا ءتۇستى. ونى عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى تال­قىلادى. ودان كەيىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ­تىڭ «ازيا»-سى 1976 جىلى تالقىعا ءتۇستى. مۇنى تاريح ءبولىمى مەن فيلولوگيا ءبولى­مى بىرىگىپ تالقىلادى. وسىلايشا قازاق تاريحى ءتورت رەت تالقىعا ءتۇستى . بۇل جاي تالقى ەمەس. بۇل دەگەنىمىز – ۇلت تاريحىنا جاسالعان شابۋىل. ۇلت تاريحىنا باعىت-باعدار بەرۋ دەگەن ءسوز. سوعان ماجبۇرلەۋ دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز جەڭىلگەن تاريح. مۇنى مويىنداۋعا ءتيىسپىز. كەزىندە وسىنداي حالدە، وسىنداي جاعدايدا جازىل­عان تاريحتى قايتا قاراۋ، قايتا قورىتۋ قاجەت. ءبارىن بولماسا دا، حالىقتىڭ كەيبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن قايتا تالقىعا سالۋ قاجەت. وسى تۇرعىدان كەلگەن كەزدە، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ايتقان ويلارى ورىندى، نەگىزدى، دالەلدى.
ءبىر نارسە ايتۋ كەرەك، مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ بايانداماسى جاقسى شىقتى دەپ ويلايمىن. ارينە، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسىندا ايتىلماعان نارسەلەر دە بار. بۇل جەردە ماقسات مىنادا: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەندە تۇزەل» دەمەي مە اباي. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ايتپاعان ويلارىن ءبىز ايتۋى­مىز كەرەك. مەملەكەتتىك حاتشى كورسەتكەن باستامانى ءىلىپ الىپ كەتۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، تاريحشىلاردىڭ ايتاتىن ويلارى بار دەپ ويلايمىن.

بەيبىت قويشىباي، تاريح عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى:
– مەمحاتشى ىرگەلى ماسەلەلەردى كوتەر­دى. عالىمدار تاريحتى زەرتتەۋدە جاڭا ادىستەمەنى پايدالانباي ءجۇر دەدى. ول قازىرگى تاريح عىلىمىنا تانىم ادىس­تەرىن سىني تۇرعىدا قايتا قاراۋ تالابى قويىلاتىنىن ەسكە سالدى. بۇگىنگى تا­ريحشى-عالىم تەك فاكتىلەردى ءتىزىپ، سۋ­رەتتەپ بەرۋشى، وقيعالاردى ءتۇزىپ، تىركەۋشى عانا ەمەس، زەرتتەۋگە الىنعان ناقتى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن، ەرەجەلەرىن، احلاقي كەلبەتىن ءتۇسىنىپ، اشا الاتىن پايىمداۋشى بولۋعا ءتيىس دەدى ول. سوندا عانا ۇلتتىق تاريح ءوزىنىڭ كۇللى كۇردەلى دە بىرەگەيلىگىمەن جاڭعىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن بەكەمدەۋگە قىزمەت ەتەتىن رۋحاني ازىققا اينالا الادى. ءبىز بۇعان كامىل سەنەمىز. سولاي بولۋعا ءتيىس. وسى ورايدا ەل پرەزيدەنتىنىڭ حالقىمىزعا تۇڭعىش رەت 1996 جىلى جاساعان جول­داۋىن­دا «ءوز تاريحىمىزدى جاڭاشا وقۋ­دىڭ نەگىزىندە عانا ۇلتتىق يدەيانى قالىپ­تاستىرا الۋىمىز مۇمكىن» ەكەنىن اتاپ ايتقانىن ەسكە الا كەتۋ ورىندى. تاريح عىلىمىن دامىتۋعا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاش­قى جىلدارىندا-اق وسىلايشا زور ماڭىز بەرىلگەن. الايدا تاريح ارقىلى ۇلتتىق يدەيا قالىپتاستىرىلىپتى دەگەن حابار بۇگىنگە دەيىن ەستىلگەن جوق، دەمەك، وتان­دىق تاريح عىلىمىن دامىتۋداعى جاڭا كەزەڭنىڭ بۇل رەتتەگى مىندەتتەرىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، باتىل زەردەلەۋ پارىز.جاڭا ادىستەمەمەن قارۋلانۋدى – سوۆەتتىك داۋىر­دەگى داستۇرلەردەن ءبىرجولاتا باس تارتىپ، ۇزاق جىلدار وي-سانانى بيلەگەن ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستان ىرگەنى اۋلاق سالۋ، ءتول تاريحىڭدى ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەڭ تۇرعىسىنان، جال­پىادامزاتتىق تاريح ءتۇپ ماتىنىندە، ءادىل، وبەكتيۆتى تۇردە قاراستىرۋ دەپ بىلگەن دۇرىس. ماسەلەن، حالقىمىزدىڭ ۇلى دالانى ءتورت مىڭ جىل بويى مەكەندەپ كەلە جاتقانىن، سودان بەرگى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى اتاۋمەن اتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى تۇزگەنىن، ەتنوستىق بەت-بەينەسىنىڭ جانە مەملەكەتتىگىنىڭ شىڭ­عىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، جوشى ۇلىسى كەزىنەن جاڭا تۇرپاتتا قا­لىپتاسا باستاعانىن، بۇل تاريحي ۇدەرىستىڭ اقوردا تۇسىندا ناقتىلانا ءتۇسىپ، اقىرى، تاريح ساحناسىنا بۇگىنگى ءوز اتىمەن شىعۋدىڭ نەگىزىن 1456 جىلى قالاعانىن تۇبەگەيلى دايەكتەپ، باتىل تۇجىرىمداۋ قاجەت. كۇردەلى گەوساياسي احۋالدا ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان الىپ ەلىمىزدى وڭتايلى باسقارۋ، سىرتقى كۇش­تەرگە توتەپ بەرۋدى قامسىزداندىرۋ ماق­سا­تىندا تاۋكە حان جاساعان رەفورمانى دۇرىس تالداپ، ءتۇسىندىرۋ ءجون. قازاق مەم­لەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان 19 عاسىردىڭ 40-جىلدارىنداعى ايگىلى كەنەسارى حان قوزعالىسى تاريحتىڭ قاھارماندىق بەتتەرىن قۇرايتىنى ءمالىم. ال سول عاسىردىڭ باسىندا ۇيىسقان ىشكى وردا، ياعني رەسەي يمپەرياسىنىڭ تىكە ءوز ىشىندە، ءوز اۋماعى ەسەپتەلەتىن جەردە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق اۆتونوميالىق قۇرىلىمى – بوكەي حاندىعى – جەرى دە، حال­قى دا شاعىن ءارى عۇمىرى قىسقا بول­عان­مەن، سول كەزگى وركەنيەتكە ساي، يم­پەريا قۇرامىندا مۇمكىندىك بەرىلگەن دەڭگەيدە ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋدىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى-ءتىن. بۇل بەلەستى دە ءادىل تال­داۋعا الۋ ءلازىم. ەگەر ءبىز ۇلتتىق تاريحى­مىز­دا حالقىمىزدىڭ اتامەكەنىنىڭ قازىرگى اۋماقتان الدەقايدا كەڭ بولعانىن كور­سەتىپ، ونىڭ تارىلۋ سەبەپتەرىن، قازاقتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان تارتىلۋ ورتا­لىعى بولىپ تۇرعان ءىرى قالالاردان ايرىلۋ سەبەپتەرىن، حالقىمىزدىڭ كوپ جاعدايدا جاساندى سيپات الىپ ءۇش دۇركىن سوققان اشارشىلىق سىندى زۇلمات سالدارىنان ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراعانىن، سولايشا بوساتىلعان كەڭىستىكتە ورىن تەپكەن لا­گەرلەر­دە كازارمالىق سوتسياليزم كورىگى قىزدىرىلعانىن، جەرىمىزگە ءتۇرلى جەلەۋ­لەر­مەن وزگە جۇرتتىڭ لەك-لەگىمەن كوشىرىپ اكەلىنگەنىن، تيىسىنشە ولاردىڭ جەرگىلىكتى ەل-جۇرتتىڭ تاريحي قۇقىقتارىنىڭ شەك­تە­لۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتكە­نىن اشىپ تۇسىندىرە الساق – وندا تاريحى­مىزدىڭ قاسىرەتتى ساتتەرى مول مۇنداي ءادىل، شىنايى بەتتەرى، ءسوز جوق، بۇگىنگى كوپ ەتنوستى ەلىمىزدىڭ بىرلىگىن ارتتىرا تۇ­سۋگە قىزمەت ەتەتىن بولادى.

احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
– سوڭعى كەزدەرى قازاقستاندى رە­سەي­دىڭ وتارلاۋى جۇمساق بولدى، بولماسا، گۋ­مانيست بولدى دەگەن پىكىرلەر ءجيى اي­تىلىپ ءجۇر. جازىلىپ تا جاتىر. نەگىزىندە، رەسەيدىڭ وتارلاۋى دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق وتارلاۋدىڭ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى بولعان ورىس يمپەرياسىنىڭ اسا زۇلىمدىعى مەن جۇزەگە اسىرىلدى دەپ ايتامىز. وعان ءبىر عانا مىسال، ك.ماركس پەن ف.ەنەگەلستىڭ بۇكىل ەڭبەكتەرى ورىس تىلىنە اۋدارىلدى. 55 توم بولىپ شىقتى. ونى ءبىز ستۋدەنتتىك كەزدەن بىلەمىز. سونىڭ ىشىندە ءبىر اۋدارىلماعان نارسە بار. ماركستىڭ «تاينايا ديپلوماتيا» دەگەن ەڭبەگى بار. ول ك.ماركس پەن ف.ەنگەلستىڭ بەرليندە شىققان تولىق شىعارمالار جي­ناعىنىڭ ون بەسىنشى تومىندا. سوندا بۇكىل يمپەرياليزمىنە، ورىس سايا­ساتىنا، كەرەك دەسەڭىز، ورىس حالقىنا مىنەز­دەمە بەرەدى. ورتالىق ازيانى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى قالاي جاۋلاپ العانى ايتىلادى. قانداي قۋلىق-سۇم­دىقپەن، قانداي الداپ-ارباۋمەن جاسال­عانىن ايتىپ وتىرىپ: «ورىستىڭ ءشوۆي­نيزمى شەگىنە جەتكەندە، ول ساديزمگە اي­نا­لادى» دەيدى. ءبىز وسىنداي ورىستىڭ وتار­لاۋىن ايتىپ كەلەمىز دە، ورىس وتار­لاۋىن گۋمانيستىك دەپ، تەمىر جول سالدى دەپ ايتامىز. وسىنداي سوزدەرگە اۋەسپىز. سوڭعى كەزدەرى، بىزدەر ەتنوگروفتار، قازاقستان تاۋلسىزدىك العاننان كەيىن شەتەلدەگى قازاقتاردى زەرتتەۋ باستالدى. ءبىرىنشى، بەس-التى جىل موڭعوليا قازاق­تارىن زەرتتەدىك. ودان كەيىن قىتاي، وز­بەكستان قازاقتارىن. قازاقتاردى زەرتتەي ءجۇرىپ، كوز جەتكىزگەن ءبىر نارسە، قازاقتار قانشاما دۇنيەسىنەن ايىرىلعان. جۇرداي بولعان ەكەنبىز. اۋەلى ورىستىڭ وتارلاۋى كەلدى، ودان كەيىن كوممۋنيستەردىڭ وتار­لاۋى. كورشى موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى، ادەت-عۇرپى، سالتى، بۇكىل قازاق­تىڭ قايماعى بۇزىلماعان ءداستۇرى بار. وسى موڭعوليانى زەرتتەپ كەلگەندە، قا­زاق تاريحىنداعى ەڭ قاندى جەر – «اق­تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» كەيىنگى 1929-1931 جىلعى اشتىق. ادەيى قولدان ۇيىم­داستىرىلعان اشتىق. بول­شەۆيك­تەرگە قازاق حالقى كەرەك بولعان جوق. ولارعا جەر قاجەت بولدى. بوس قا­زاق­ستان قاجەت بولدى. بوس سارىارقا كە­رەك بولدى. سودان كەيىن 1956 جىلى تىڭ يگەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، ەكى ميلليون ادامدى قازاق قىرىلعان جەرگە ورنالاستىردى. قى­تايداعى قازاقتاردى زەرتتەدىك.ولار تالاي جاعدايلاردى باستان كەشتى. بىراق سوعان قاراماستان، قىتاي­داعى قازاقتار تاپ بىزدەگىدەي ەمەس ەكەن. بىزدەگىدەي ەتنو­مادەنيەتىنەن، بىزدەگىدەي تاريحىنان، بىز­دەگىدەي ۇلتتىق قۇندىلى­عىنان ايى­رىلماعان ەكەن. مەن سوعان تاڭعالدىم. سوڭعى كەزدەرى شەتەلدەگى قازاق­تاردى زەتتەي وتىرىپ، سول جاقتاعى ۇمى­تىلىپ قال­عان ۇلتتىق قۇندىلىق­تارى­مىز­دى جيناي باستادىق. تاريح ينس­­­تيتۋتىنىڭ باسشىلىعى جيىرما توم­دىق كىتاپ شى­عار­ماق. سول جيىرما توم­دىقتىڭ ەكى تومى وسى شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى بولادى.

ءنابيجان مۇحاممەدجانۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
– ۇلتتىق تاريحتى جازۋ – ۇلتتىق ەتنو­گينەزىمىزدە جاتىر. قايدان پايدا بول­دىق، قالاي تارادىق، قانداي تاريحي كە­زەڭدەردى باستان كەشىردىك؟ سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋى ءبىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىمىزدىڭ جيىرما ءبىر جىلدان بەرى قاراي تاريح عىلىمىنىڭ دامۋ كەزەڭ­دەرىنىڭ جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلگەنىن كور­سەتەدى. الەمدىك تاريحي پروتسەستەردە ءوزىمىزدى قويا وتىرىپ، ۇلتتىق تاريحىمىز­دى سارالاۋىمىز كەرەك. قازاق حالقى نە ءۇشىن جويىلىپ كەتپەدى؟ بۇل جەردە مەملەكەتتىك حاتشى جاقسى ايتىپ وتىر­دى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، مىنەزىمىزدى تاني ءبىلۋىمىز كەرەك. قانداي تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشتىك؟ كەشەگىمىزدى ناقتى باعامداي بىلسەك بۇگىنىمىزدى دۇرىس انىقتايتىن ەدىك. بىردە-ءبىر مەملەكەت ءوزىنىڭ تەرريتورياسى بويىن­شا قالىپتاسقان ەمەس. ونىڭ كەڭەيگەن كەزەڭدەرى بار. مەملەكەت بولعان سوڭ كەيدە كۇشەيەدى، شارىقتايدى، كەيدە السىرەيدى. الەم تاريحىندا بار دۇنيە. قىتايدىڭ بەس مىڭجىلدىق تاريحى بار. ءبىرتۇتاس قىتاي بولدى ما؟ قىرىق مەم­لەكەت بولعان كەزى بولدى. جەتى مەملەكەت بولىپ كۇرەسكەن كەزى دە بولدى. ول مەملەكەتتەردىڭ ۋاقىتى ون-جيىرما جىل ەمەس، ەكى ءجۇز جىلعا دەيىن ۋاقىتتى قام­تىعان كەزدەرى بار. ءبىز ءبىرتۇتاس حالىقپىز دەيمىز. كەيبىر كەزدە كۇشەيگەن كەزىمىز بودى، كەيبىر كەزدە السىرەدىك. بىراق بىزدە رۋلار، جۇزدەر ارا­سىندا قارۋلى قاق­تىعىستار بولعان جوق. قوعام بولعاننان كەيىن ءىشىنارا قاراما-قايشىلىق بولادى. تاعى ءبىر نارسە، ەشقا­شاندا توڭىرەكتەگى حالىقتارعا اگرەسسيا جاساعان حالىق ەمەسپىز. تەك قانا قورعانىستا بولدىق. كەيدە شابۋىل ارقىلى دا قورعانۋعا بولادى. قازىر ءبىز جاڭا تاريحي كەزەڭنىڭ باستاۋىندا تۇرمىز. ول – ماڭگىلىك مەملەكەت يدەياسى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك يدەيامىز نەدە بولۋى كەرەك؟ ۇلتتىق يدەولوگيامىزدا بولۋى كەرەك. وسىنى قالىپتاستىراتىن كەزەڭ كەلىپ جەتتى. سوندىقتان مەنىڭ ايتايىن دەگەن ويىم، ناعىز تاريحشىلارعا سىناق كەلىپ تۇر. مۇنى تاريحشىلارعا عانا بەرگەن سىناق ەمەس. عىلىم سالاسىنداعى بارلىق ادام­دارعا بەرىلگەن سىناق دەپ ويلايمىن... ەندىگى مىندەت – جاڭا سيپاتتا، ۇلتتىق مۇد­دە تۇرعىسىنان جازا بەرۋىمىزدە. 

قايرات الىمعازيەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

مەملەكەت ىرگەتاسى بۇدان دا بىلاي نىق بولۋىنا – تاريح عىلىمىنىڭ ءرولى زور. كەي كەزدە ورىن الاتىن تاريحتى بۇر­مالاۋ، ۇلت تاريحىن دۇنيەجۇزى تاريحي پروتسەستەردەن تىس قاراستىرىپ، «ەرەك­شەلەندىرۋى» – جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەتتىك يدەيانى، تاريحي زەرتتەۋ پرينتسيپتەردەن الشاقتاپ – وقيعاعا، تاريحي دەرەك، تاريحي فاكتى ارالارىن تەپە-تەڭدىكپەن ولشەۋ – بۇل مەتودولوگيالىق ۇستانىم نەگىزىندە دەرەك­تەردى جان-جاقتى تالداپ جۇرگىزىلەتىن تاريحي زەرتتەۋ جۇمىسى بار ەكەندىگىن تۇسىنبەۋ دەپ قابىلداۋعا بولادى. تاريحي زەرتتەۋلەردەگى قازىرگى نوموتەتيكالىق ءادىستى، ياعني كەڭەستىك تاريحناماداعى ماركستىك پايىمنىڭ ورنىنا كەلىپ، تاريحي زەرتتەۋدەگى فەنومەنولوگيالىق باعىتتى – وتكەننىڭ ادامىن تانۋ ارقىلى تاريحي قۇبىلىسقا تالداۋ جاساۋعا ۇمتى­لۋى دەپ باعامداعان ءجون.

شامەك تىلەۋباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
– ءتاجيننىڭ بايانداماسى تاريح­شى­لارعا ۇلكەن سىن بولدى. بىزگە باعىت بەرىپ وتىر. ەندىگى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تاريح­شىلاردا. قوعامدىق، گۋمانيتارلىق عى­لىم سالالارىنا دا. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريح قالاي جازىلىپ كەلدى دەگەن ماسەلە بار. كەزىندە ءى پەتر «كەز كەلگەن بۇراتانا حالىقتىڭ تاريحى رەسەيدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان جازىلۋ كەرەك» دەگەن ەكەن. كەشەگىگە دەيىن سولاي جازىلىپ كەلدى. تەك ەگەمەندىك العان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە عانا ءبىراز دەرەكتەر، كوزقاراس پايدا بولدى. بەيبىت اعا ايتىپ ءوتتى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى تاۋكە حان زامانىنا بايلانىستى. ول كەز وتە اۋىر زامان بولدى. «تاۋكە حان نەگە بيلەر ينستيتۋتىن قۇردى، نەگە «جەتى جارعى­نى» شىعاردى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، مەملەكەتتىك ىشكى باسقارۋدا الاۋىزدىق تۋىنداعان سوڭ باردى. بۇل ۇلكەن ساباق بولاتىن نارسە. تاۋكە حان مەملەكەتتىك باسقارۋدا سونى ۇستاپ تۇرۋعا تىرىستى. ال جان-جاققا تارتقان كەزدە ءبىزدىڭ حالىق باسقارۋسىز قالدى. بيلەۋشى توپ وكىلدەرى حالقتى ۇيىستىرىپ، شاپقىنشىلىققا قارسى ءادىستى تانىتتى. ىشكى الاۋىزدىقتى دۇرىس تۇسىنگەن. تاريحتان ساباق الۋ كەرەك. سودان كەيىن قازاق حالقى ەس جيا المادى. ورىستىڭ يلەۋىنە ءتۇستى. ابىلاي حاننىڭ زامانىندا قازاق حاندىعىن ورىستار مويىنداعان جوق. ودان كەيىن وتارلىق كەزەڭدە ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعاندا دەيدى، ءوز ەركىمەن دەگەندى الىپ تاستاپ ەركىمەن دەيدى. ءبىز جاۋلاپ الۋ ساياساتىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. 2002 جىلى رەسەيدىڭ كىتابىندا بۇل اشىق ايتىلعان، ال ءبىزدىڭ تاريحشىلاردا جال­تاقتاۋشىلىق بار. ال ورىس تاريحىنىڭ بىزگە قاتىستى جەرىن قاراعاندا، يمپە­رياشىلىق كەزەڭدە بارىندە رەسەي تۇر. ال تۇركىستان، جەتىسۋ ولكەسىندە 1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن ءجۇز مىڭنان استام ادام اشتان قىرىلىپ قالدى. بۇل كوتەرىلىستىڭ نەگىزىن قالاعان پاتشا بيلىگى. 1916 جىلى قازان ايىندا كوتەرىلىستەن كەيىن اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسى قاراس­تىرىلعان. بۇل تاريحتا ايتىلماي جاتىر. سوسىن رەپرەسسيا تۇرعىسىندا قازىر كوپتەگەن دەرەكتەر اشىلۋدا. وسى جاعىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولسا دەيمىز. پارلامەنتكە دە حات جازدىق. دەرەكتەر ءالى دە دۇرىس اشىلماۋدا. تىڭ دەرەكتەردى قورىتىپ، عىلىمي تاريحتى دۇرىس جازۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا ءبىر نارسەنى ايقايلاپ ايتامىز. وعان تاريحشىنىڭ كاسىبي دايىندىعى ۇلكەن ءرول اتقارادى. تاريحشى دەرەكتىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، سالىستىرا وتىرىپ، ساراپتاما جاساۋ كەرەك. 

بەتتى دايىنداعان – سەيسەن امىربەكۇلى، ءدىناسىل ساعىمبەك، ءمادينا تۇراروۆا

"ايقىن" گازەتى