اباي تۋىندىلارىنىڭ رەاليستىك جاقتارىن ءسوز ەتكەندە ايرىقشا توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن نەگىزگى ءبىر ماسەلە - ايەلدەر تۋرالى كوزقاراسى. بۇل ماسەلە كەڭىرەك توقتاپ، كەيبىر سالىستىرۋلار جاساۋدى كەرەك قىلادى. ابايعا دەيىنگى اۋىز ادەبيەتىن جانە كەيبىر تاريحي ادەبيەت نۇسقالارىن الساق، ايەل تۋرالى ەكى ءتۇرلى كوزقاراستىڭ بولعاندىعىن اڭعارامىز. ءبىرىنشىسى - حالىقتىق، ەكىنشىسى - فەودالدىق. حالىقتىق كوزقاراس ايەلدى جوعارى باعالايدى. كوپ جايتتاردا ەرلەردەن ارتىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ەل باستار كوسەم دە، ءسوز باستار شەشەن دە، توپ جارعان باتىر، اياۋلى ارۋ، ارداقتى ازامات تا انادان تۋادى. سوندىقتان ومىردە انانىڭ ءرولى ەرەكشە دەگەن قورىتىندىنى ۇسىنادى. مىسالى، «الىپ - انادان، ات بيەدەن تۋادى»، «اياعىن كورىپ اسىن ءىش، اناسىن كورىپ قىزىن ال»، «ەردىڭ اتىن قاتىن شىعارادى، قاتىننىڭ اتىن جاتىم شىعارادى»، «جاقسى ايەل جامان ەركەكتى ادام ەتەدى، جاقسى ەركەك جامان ايەلدى ادام ەتە المايدى»، «جاقسى ايەل - جىگىتكە بىتكەن باق، جاقسى جەر، جايلى قونىس، التىن تاق»، «العانى جاقسى جىگىتتىڭ ارقاشان ءىسىن وڭدايدى، العانى جامان جىگىتتىڭ ءىسىنىڭ ءساتى بولمايدى»، «ايەل جەردەن شىققان جوق، و دا ەركەكتىڭ بالاسى، ەرلەر كوكتەن تۇسكەن جوق، ايەل - ونىڭ اناسى»، «القىزىل گۇل - جەردىڭ ساۋلەتى، اسىل جار - ەردىڭ ساۋلەتى»، «اناڭدى مەككەگە ءۇش ارقالاپ بارساڭ دا، قارىزىڭنان قۇتىلا المايسىڭ».

اباي تۋىندىلارىنىڭ رەاليستىك جاقتارىن ءسوز ەتكەندە ايرىقشا توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن نەگىزگى ءبىر ماسەلە - ايەلدەر تۋرالى كوزقاراسى. بۇل ماسەلە كەڭىرەك توقتاپ، كەيبىر سالىستىرۋلار جاساۋدى كەرەك قىلادى. ابايعا دەيىنگى اۋىز ادەبيەتىن جانە كەيبىر تاريحي ادەبيەت نۇسقالارىن الساق، ايەل تۋرالى ەكى ءتۇرلى كوزقاراستىڭ بولعاندىعىن اڭعارامىز. ءبىرىنشىسى - حالىقتىق، ەكىنشىسى - فەودالدىق. حالىقتىق كوزقاراس ايەلدى جوعارى باعالايدى. كوپ جايتتاردا ەرلەردەن ارتىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ەل باستار كوسەم دە، ءسوز باستار شەشەن دە، توپ جارعان باتىر، اياۋلى ارۋ، ارداقتى ازامات تا انادان تۋادى. سوندىقتان ومىردە انانىڭ ءرولى ەرەكشە دەگەن قورىتىندىنى ۇسىنادى. مىسالى، «الىپ - انادان، ات بيەدەن تۋادى»، «اياعىن كورىپ اسىن ءىش، اناسىن كورىپ قىزىن ال»، «ەردىڭ اتىن قاتىن شىعارادى، قاتىننىڭ اتىن جاتىم شىعارادى»، «جاقسى ايەل جامان ەركەكتى ادام ەتەدى، جاقسى ەركەك جامان ايەلدى ادام ەتە المايدى»، «جاقسى ايەل - جىگىتكە بىتكەن باق، جاقسى جەر، جايلى قونىس، التىن تاق»، «العانى جاقسى جىگىتتىڭ ارقاشان ءىسىن وڭدايدى، العانى جامان جىگىتتىڭ ءىسىنىڭ ءساتى بولمايدى»، «ايەل جەردەن شىققان جوق، و دا ەركەكتىڭ بالاسى، ەرلەر كوكتەن تۇسكەن جوق، ايەل - ونىڭ اناسى»، «القىزىل گۇل - جەردىڭ ساۋلەتى، اسىل جار - ەردىڭ ساۋلەتى»، «اناڭدى مەككەگە ءۇش ارقالاپ بارساڭ دا، قارىزىڭنان قۇتىلا المايسىڭ».
            قازاقتىڭ كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەرىن الساق، ەر ادامنىڭ ومىرىندەگى باقىت تا، باقىتسىزدىق تا ءبارى ايەلىنىڭ جاقسىلىق، جاماندىعىنا تىرەلەدى. كەيبىر ماقالداردا ايەل مەن ەرلەردىڭ الەۋمەتتىك ءرولى بىردەي دەپ ساناسا، اتا مەن انا تۋرالى بالاعا جۇكتەلەتىن مىندەت پەن وتەيتىن قارىزى جايلى وي-پىكىرلەرىندە حالىق انانى ءاردايىم ءبىرىنشى ورىنعا قويادى.
اۋىز ادەبيەتىندەگى ولەڭ، اڭىز، ەرتەگى اڭگىمەلەردەن ءبىز نەشە ءتۇرلى سۇلۋ، اقىلدى، ايلالى ايەلدەردىڭ وبرازدارىن كەزدەستىرەمىز. ەرتەگى، اڭىزداردا ۇشىرايتىن اڭعال باتىرلاردىڭ ءار الۋان الىپ ءداۋ، مىستان كەمپىرلەر، جەر استىنداعى جىلان پاتشالارىمەن كەزدەسكەندە ءوزىن سۇيگەن سۇلۋ قىز، ايلالى ايەلدەردىڭ اقىل-كەڭەستەرى ارقىلى جاۋلارىن جەڭىپ شىعىپ، مۇراتتارىنا جەتەدى. باسقالارىن ايتپاعاندا، كوپشىلىككە ءمالىم جانىبەك پەن جيرەنشە شەشەن اڭىزى - بۇعان تولىق مىسال.
اڭىزدا جيرەنشە - ءارى ءسوز تاپقىش، ءارى اقىلدى، قانداي قيىن-قىستاۋدان بولسىن سۇرىنبەي شىعاتىن تايپالمالىنىڭ ءوزى. بىراق پاتشانىڭ وتە قيىن ءۇش تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كەلگەندە، ونىڭ سالى سۋعا كەتىپ، نە قىلارىن بىلمەيدى. سونىڭ ۇشەۋىندە دە اقىل تاۋىپ، جيرەنشەنى اجالدان قۇتقاراتىن - ايەلى قاراشاش. اقىرى ول ءوز سۇتىنەن قىمىز اشىتىپ، حانمەن بىرگە جيرەنشە جورىققا اتتاناردا جانتورسىققا قۇيىپ، كۇيەۋىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرەدى. «ءبىر كەزدە حان شولدەپ، ساعان سۋسىن تاپ، ايتپەسە ولتىرەم! - دەر، سول كەزدە سەن وسى قىمىزدى حانعا ۇسىن، ءىشىپ بولىپ، نەنىڭ ءسۇتى دەپ سۇرار، سوندا قىمىزدىڭ سىرىن اشارسىڭ»، - دەيدى.
            قاراشاشتىڭ ايتقانى جورىقتا ءدال كەلەدى. حان قىمىزدى ءىشىپ الىپ، قاراشاشتىڭ ءسۇتى ەكەندىگىن ەستىگەننەن كەيىن، سانىن ءبىر-اق سوعادى. ەندى ونى ايەلدىككە الا المايتىن بولادى دا، جيرەنشەگە جاۋلىعىن توقتاتادى.
            ءسويتىپ، حالىق حاننان دا، حاننىڭ اتىشۋلى شەشەنىنەن دە اقىلى ارتىق ايەلدەر بار ەكەندىگىن مويىنداپ قانا قويمايدى، «جيرەنشە، قاراشاش» اڭىزى ارقىلى، سونداي ايەلدەردىڭ بولعاندىعىن تاريحي ادامداردىڭ اتىمەن بايلانىستى قاراشاش سىقىلدى اقىل، ايلاسى مول ۇنامدى ايەل وبرازىن جاسايدى.
            قاراشاشتى بۇلاي كورسەتۋدىڭ وزىندە دە ايەلگە دەگەن ۇلكەن ىزەت، زور قۇرمەت جاتقان جوق پا؟ بۇل شىن مانىندەگى حالىقتىق كوزقاراس ەمەس پە؟
            ايەلگە دەگەن حالىقتىق كوزقاراستىڭ ءبىر الۋان ءتۇرىن ءبىز ەپوستىق، ليرو-ەپوستىق پوەمالاردان دا كەزدەستىرەمىز. ەپوستاردىڭ كوپشىلىگىندە-اق حالىق ەڭ اياۋلى ارۋ، ادال ءسۇت ەمگەن سۇلۋلارىن باتىرلاردىڭ سەرىگى ەتەدى. قۇرتقا، گۇلبارشىن، اقجۇنىس، قىز نازىم - ءبارى دە حالىقتىڭ ارداقتى ۇلدارى سانالعان باتىرلارىن ءسۇيىپ، سولارعا كومەككە كەلەدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەل قورعارلىق باتىر دارەجەسىنە كوتەرىلۋلەرىنە ايەلدەرىنىڭ كومەگى، كەيبىر جايتتاردا جەڭىستىككە يە بولۋ ءۇشىن اقىل-كەڭەستەرى جاردەم ەتەدى. قوبىلاندىنىڭ الشاعىر ەلىن شابۋى دا، جەڭۋى دە قۇرتقانىڭ اقىل-ايلاسىمەن بايلانىستى دەسەك، نوعايلىلىقتاردى قالماق حانى قارامان كەلىپ قاماعاندا، ولارعا قامباردىڭ قول ۇشىن بەرۋى - تۇپتەپ كەلگەندە نازىممەن بايلانىستى.
            بۇل قىزداردىڭ قايسىسى بولسا دا، قولىنا نايزا الىپ سوعىسقا شىقپاسا دا، جاۋلارعا قارۋ كورسەتەرلىك وزدەرىنىڭ نە جۇبايى، نە سۇيگەن باتىرلارىنا كومەكشىلىك ىستەرى ارقىلى ەل قورعاۋ ىسىنە ارالاسادى. ءتىپتى سۇلۋلاردىڭ باتىرلارعا عاشىق بولۋىنىڭ نەگىزىندە ەل قورعاۋ تىلەگى، ءوز حالقىنىڭ ءبىر پايداسىنا جاراۋ دەگەن ارمانى جاتاتىندىعىن كورەمىز.     
ەپوستىق جىرلاردا ەلدىك ماسەلەلەرگە ايەلدەردىڭ قاتىسۋلارى باتىرلارعا كورسەتەتىن اقىل-كەڭەستەرى ارقىلى بولسا، ليرو-ەپوستاردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە ءبىز الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ايەلدەردىڭ تىكەلەي قاتىسىپ، ەل اراسىنداعى داۋ-شارلاردىڭ ارقاۋى ءوزى بولۋعا جاراعان ايەل وبرازدارىن دا كەزدەستىرەمىز. سونداي قىزداردىڭ ءبىرى - ايمان وبرازى. مەنمەندىك باقتالاس يەسى كوتىبار مەن مامان اراسىنداعى ەگەستىڭ اياعى ەكى رۋدىڭ جاۋلاسۋىنا، شابىنشىلىققا ۇلاسقان جاعدايدا، ءوزى تۇتقىندا جۇرسە دە، بۇكىل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋشى - ايماننىڭ اقىل-ايلاسى. وقيعانىڭ شەشۋىندە وركوكىرەك كوتىبار دا، مەنمەنسىگەن مامان دا مازاق بولىپ قالادى دا، ايمان باستاعان توپ دەگەنىنە جەتەدى.
            كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ بارلىعى دا ايەل ماسەلەسىنە دەگەن حالىقتىق كوزقاراستاردىڭ قانداي ەكەندىگىن دالەلدەسە، سونىمەن قاتار فولكلوردا بولسىن، ادەبيەت تاريحىندا بولسىن، ايەلگە ەسكى فەودالدىق كوزقاراستى ايقىندايتىن دا پىكىرلەر بار. «التىن باستى ايەلدەن، باقا باستى ەركەك ارتىق»، «ايەل - جەتى دۇشپاننىڭ ءبىرى»، «استىڭداعى اتىڭا، قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە»، «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەگەن ءتارىزدى ماتەلدەر ايەلدى ەرلەردەن تومەن سانايتىن فەودالدىق كوزقاراستى كورسەتەدى. بۇل تەك اۋىز ادەبيەتىندە عانا كەزدەسىپ قويعان جوق، ءحىح عاسىردا ابايمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن اقىندارىنىڭ دا شىعارمالارىندا جىرلاندى. ەسكى حاندىق-فەودالدىق ءومىردى اڭساۋشى، سول تاپتىڭ جىرشىسى بولعان شورتانباي، اۋباكىرلەردىڭ ولەڭدەرىن الىپ، جالپى ايەلگە، ايەلدىڭ باس بوستاندىعىمەن بايلانىستى ماسەلەلەرگە قالاي قاراعاندىقتارىنا شولۋلار جاساپ، ابايدىڭ ايەل تۋرالى كوزقاراستارىمەن ونى سالىستىرساق، ارالارىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما بارلىعىن اڭعارامىز.
            اۋباكىر ءوزىنىڭ زامان تۋرالى جازعان ۇزاق ولەڭىندە قازاق دالاسىنداعى ءار الۋان وزگەرىستەردى سۋرەتتەي كەلىپ، ايەل ماسەلەسىنە، ولاردىڭ باس بوستاندىعى جايلى ايرىقشا توقتالادى.
 
 
ەرىنىڭ ايتقان سوزىنە
قاتىن موينىن بۇرمادى.
ەرگە قىزمەت قىلمادى
جالىنىپ كۇنىن كورمەسە،
قاتتى ايتسا، قاتىن تۇرمادى.
كىتاپتىڭ ءسوزىن تارك ەتىپ،
كوڭىلىنە شايتان ورنادى، - دەيدى.
            ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا قازاق ايەلدەرىنىڭ باس بوستاندىعى تاپ وسى ايتىلعان ءتارىزدى بولعان ەمەس. بۇرىنعى داۋىرلەرمەن سالىستىرعاندا، قانشا السىرەدى دەسەك تە، بۇل كەزدە دە قازاق دالاسىندا ۇستەمدىك ەتۋشىلەر ءالى باي-فەودالدار بولدى. دەمەك، «جەسىر داۋى، جەر داۋى» ولاردىڭ ەل بيلەۋدەگى كوڭىل اۋدارارلىق نەگىزگى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان ايەلدىڭ باس بوستاندىعى، باتا ايىرىپ، سۇيگەنىنە تيۋ تەك ءبىر سەميانىڭ ءوز ىشىندە شەشىلە سالاتىن ماسەلەسى ەمەس، رۋدىڭ، نە رۋباسىلارىنىڭ سارابىنا ءتۇسىپ، شەشىلسە، زور قيىنشىلىقپەن عانا شەشىمىن تاباتىن ماسەلە ەدى. «ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەيتىن ناعىز كەرتارتپا، فەودالدىق كوزقاراس ول كەزدە ءالى ءوزىنىڭ تولىق كۇشىندە بولاتىن. سول كوزقاراستىڭ ساۋەگەي جىرشىسى بولعان اۋباكىر ىلۋدە بىرەۋدىڭ باس بوستاندىعىنا قولى جەتسە، سالت بۇزارلىق نارسە دەپ، جۇرتشىلىققا مەيلىنشە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. ءوز كەزىنە ءتان ەمەس ءومىر قۇبىلىسىن ەسكىشىل اقىن اسىرا سۋرەتتەپ، وقۋشىلارىن تەرىس باعىتقا سىلتەدى.
            ايەلدەردى ەركەكتەردەن كەم ساناۋشىلىق ءتارىزدى فەودالدىق كوزقاراستارعا تويتارا سوققى بەرىپ، بۇل ماسەلە جونىندەگى حالىق كوزقاراسىن قولداۋشى جانە مادەني بيىك ساتىعا كوتەرۋشى - قازاقتىڭ ءبىرىنشى اقىنى اباي. ول ءوزىنىڭ ۇلى ادامدىعىن دا، ۇلكەن رەاليستىگىن دە ايەلدىڭ قوعامداعى ورنىن ايقىنداۋ ماسەلەسىنىڭ اينالاسىندا كورسەتە ءبىلدى.
            «ءبىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا» دەگەن ولەڭىندە سۇلۋ، جاس قىزعا ۇيلەنبەك شالدىڭ «قالىڭدىعىنا» تۋعىزعان بارلىق جاعدايى مەن ءىس-ارەكەتتەرىن، ونىڭ ءوز باسىنداعى قۋانىشتارىن سۋرەتتەي كەلىپ، قىزدىڭ شالعا بارىپ تىرلىك ەتكەننەن دە، سۋعا كەتىپ ءولۋىن ارتىق ساناعاندىعىن تاماشا تۇردە سۋرەتتەپ بەرەدى:  
 
دەگەن ءسوز: بۇقا - بۋعا، ازبان - دۋعا،
حان قارىق بوپ ءتۇسىپ ءجۇر ايقاي-شۋعا.
ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن دەپ،
جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا...
 
            ابايدىڭ بۇل ايتقانى ول كەزدەگى، يا ونان بۇرىنعى جانە سوڭعى كەزدەگى ءومىر شىندىعى بولاتىن. اقىن مۇنى كورە دە، سىناي دا ءبىلدى. ايەل جونىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ابايدىڭ جانىن اۋىرتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى. اباي بۇدان وزىنشە قورىتىندى جاساپ، بۇل ماسەلەنى ايتا قالعانداي جوعارى ساتىعا كوتەردى:
 
ەسەرلەر جاس قاتىندى تۇتادى ەكەن،
جاس قايعىسىن بىلدىرمەي جۇتادى ەكەن.
ورتاسىندا بۇلاردىڭ ماحاببات جوق... - دەپ، ءبىر جاعىنان ايەل تەڭسىزدىگىن ايتىپ، سونى قولداپ وتىرعان ۇستەم تاپقا، ەسكى سالتقا ولتىرە سوققى بەرسە، ەكىنشى جاعىنان، ايەلدىڭ باس بوستاندىعىن، ماحاببات ماسەلەسىن ايرىقشا ماسەلە ەتىپ كوتەردى. ايەلدى مالعا ساتۋ ەڭ ناداندىق، ادامنىڭ ادامدىق قاسيەتىن باعالاماعاندىق دەگەن قورىتىندى شىعاردى. ساتۋ مەن ءسۇيۋ كارىلىك پەن جاستىق، ءتۇن مەن كۇن، جاز بەن قىس سىقىلدى ءبىر جەردە تۇرا المايتىن نارسە دەپ، وعان ۇلكەن ءمان بەردى:
 
كارى، جاس داۋرەنى وتكەن تاتۋ ەمەس،
ەپكە كونەر ەت جۇرەك ساتۋ ەمەس.
كىمدە-كىم ۇلكەن بولسا ەكى مۇشەل،
مال بەرىپ العانىمەن قاتىنى ەمەس! - دەپ، ءسۇيۋ ماسەلەسىن مالعا ساتىپ الۋعا بولمايتىندىعىن، شىن ادامگەرشىلىكتىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ءسۇيۋ ساۋداعا سالاتىن نارسە ەمەس ەكەندىگىن، ءسۇيۋ مەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ەرىكتى بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتتى. ابايدىڭ بۇل كوزقاراسى سول كەزدە قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان الدىڭعى قاتارداعى ادامداردىڭ تىلەگىمەن، بۇكىل حالىق تىلەگىمەن، ايەلدىڭ باس بوستاندىعىن كوكسەگەن دۇنيەجۇزىندەگى ادامگەرشىلىك كوزقاراسپەن ۇشتاسادى. ابايدى ايەلدىڭ باس بوستاندىعىن جاقتاعان قازاقتىڭ ءبىرىنشى اقىنى دەپ تولىق ايتا الامىز. مۇنى «ماسعۇت» داستانىنان دا ايقىن كورۋگە بولادى. «ماسعۇت» داستانىندا اباي ايەلدىڭ سەميالىق جانە الەۋمەت ومىرىندەگى ورنىن مەيلىنشە جوعارى باعالايدى.
            داستاندا ءوزىن اجالدان ايىرىپ الىپ قالعان ماسعۇتقا اق، سارى، قىزىل ءۇش ءتۇرلى جەمىس ۇسىنىپ، شال:
 
اعىن جەسەڭ، اقىلىڭ جاننان اسار،
سارىنى الساڭ، داۋلەتىڭ سۋداي تاسار،
ەگەردە قىزىل جەمىستى الىپ جەسەڭ،
ۇرعاشىدا جان بولماس سەنەن قاشار، -
 
دەيدى.
            ماسعۇت ويلانىپ تۇرادى دا، قىزىل جەمىستى جەۋگە بەل بايلادىم دەيدى. شال ءمانىسىن سۇراعاندا «ەڭبەكسىز مال دامەتۋ - قايىرشىلىق» دەگەن سىقىلدى پىكىرلەردى ايتا كەلەدى دە:
 
قىزىلدى جەسەم، مەنى ايەل سۇيەر،
ارامدىققا جۇرمەسە، نە جان كۇيەر.
ۇرعاشى دا كوپ جان عوي، دوسىم بولسا،
دەپ ەدىم ءبىر پايداسى ماعان تيەر.
 
 
ەركەكتىڭ ەركەك ادام بولسا قاسى،
قاتىن، شەشە، قىزى جوق، كىمنىڭ باسى،
حان قاھار، قارا كىسى قاستىق قىلسا،
سوندا ۇرعاشى بولماي ما اراشاشى؟
 
تەگىندە ادام باسى ساۋ بولا ما؟
ۇيىندە تەكسەرىلمەس داۋ بولا ما؟
ەرى اشۋ ايتسا، ايەلى باسۋ ايتىپ
وتىرسا، بۇرىنعىداي جاۋ بولا ما؟ -
دەپ جاۋاپ قايىرادى.
            بۇل - تاماشا ايتىلعان پىكىر. ابايدىڭ بۇل كوزقاراسى «ايەل مەنى عانا ۇناتسىن» دەگەن ءورىسى تار، ءوزىمشىل توعىشارلىق كوزقاراستان اۋلاق. ول ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭ دارەجەدەگى دوستىعىن، ءۇي ءىشىنىڭ بىرلىگى مەن ايەلدىڭ الەۋمەت ومىرىندەگى ورنىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ماسەلەگە وسى جاعىنان قارايدى. سوندىقتان دا ونىڭ قاھارمانى ماسعۇت قىزىل جەمىستى جەمەك بولادى. دەمەك، قوعامنىڭ تەڭ جارتىسى بولىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندە ۇلكەن ورنى بارلىعىن جانە بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ايقىندايدى. اقىن ءوز پىكىرىن ماسعۇتقا ايتقىزىپ، «قىدىر» شالعا مويىنداتىپ جانە ءوزى دە مويىنداپ، مىناداي قورىتىندى شىعارادى:
 
سول زاماندا-اق ناداندار شىرىش بۇزعان،
جالعاننىڭ ءدامىن بۇزىپ قاۋىپ قىلعان.
اقىل مەن مال ەكەۋىن اسىراي الماي،
اراشاشى تىلەپتى قاتىن-قىزدان.
 
            بۇل ءۇزىندى - داستانداعى ايتايىن دەگەن ويدىڭ قازىعى.
            اقىن بۇگىنگى زامان عانا ەمەس، وتكەن زاماننىڭ وزىندە دە ايەلدىڭ الەۋمەت ومىرىندە ۇلكەن ورىن العاندىعىن كورە ءبىلدى. اباي ايەلدىڭ تەك الەۋمەتتىك ءرولىنىڭ زور ەكەندىگىن ايتىپ قانا قويعان جوق، ماحاببات، دوستىق جانە ادەمىلىككە كوزقاراستارىن دا ولەڭدەرىندە ايقىن تانىتتى.
            ەڭ الدىمەن اباي ماحاببات، دوستىق ماسەلەسىن باسقالاردان اناعۇرلىم كەڭ، اناعۇرلىم تەرەڭ ءتۇسىندى. ول جالپى ادام بالاسىنىڭ دوستىعىن جىر ەتتى. اباي - ءىرى گۋمانيست اقىن. سوندىقتان ول ادام ادامدى سۇيە ءبىلۋى كەرەك دەگەن يدەيانى بەرىك ۇستادى. ونىڭ بۇل ساپقا قوسپاي، جەك كورىپ، ساتيرا ەتكەندەرى ادامدىق ار-نامىستان جۇرداي، ءوز باسى، ءوز قامىنان باسقا ەش نارسە ويلامايتىندار بولدى. وسىنداي مىنەز-قۇلىقتان جيرەندىرۋدىڭ نەگىزىندە ونىڭ دوستىقتى جىرلاۋ ءموتيۆى كەلىپ تۋدى، اركىم تەك ءوز قامى ەمەس، جۇرت مۇددەسىن ويلاۋى كەرەك دەگەن يدەيا تۋدى. ابايدىڭ كوپ ولەڭدەرىندە ادام بالاسى بىرىنە-ءبىرى جاۋلىق ەمەس، دوستىق ىزدەسىن دەگەن پىكىر وزەك بولىپ تارتىلىپ جاتادى. «جىگىتتەر، ويىن - ارزان، كۇلكى - قىمبات» دەگەن ولەڭىندە:
 
كەمدى كۇن قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز.
 
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بوپ شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز.
 
            ابايدىڭ تۇسىنىگىنشە، ەڭ قىزىق ءومىر - تاتۋلىق، دوستىق. بىراق اقىننىڭ بۇل تىلەگى ءوز كەزىندە ورىندالمادى. رۋ مەن رۋدى، ءبىر ەل مەن ەكىنشى ەلدى اتىستىرىپ، شابىستىرىپ وتىرۋدى نەگىزگى ساياساتىنىڭ ءبىرى ەتىپ وتىرعان فەودالدىق، «ادام - ادامعا قاسقىر» دەپ بىلەتىن كاپيتاليستىك قوعامدا ونىڭ ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ونى اقىن سەزىنە دە، تۇسىنە دە ءبىلدى. ايتسە دە العان باعىتى مەن اڭساعان ارمانىنان ول تايعان جوق. كۇن سايىن جاۋلىقتىڭ وتىنا ماي تامىزىپ تۇتاتۋشى قوعامنىڭ جۋان ورتاسىندا وتىرسا دا، اباي ولە-ولگەنشە دوستىقتى جىرلاۋمەن بولدى.  
 
ماحابباتسىز - دۇنيە بوس،
ايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.
 
جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان - ءبارى تۇل
دوسسىز اۋىز تۇشىماس، -
 
دەدى. بۇل ولەڭ - ۇلى اقىننىڭ دوستىقتى جىر ەتكەن بارلىق ولەڭدەرىنىڭ كىلتى.
            جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا كوز سالساق، سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات ماسەلەسىن دە بيىككە كوتەرە جىر ەتكەن ءبىرىنشى اقىن اباي ەكەندىگىن كورەمىز. فەودالدار ۇستەمدىك ەتكەن قوعامدىق قۇرىلىستا ماحاببات-سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسىن جىر ەتۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى كەزىندە ۇلكەن پروگرەسسيۆتىك نارسە ەدى. ويتكەنى مۇنىڭ نەگىزى، تۇپتەپ كەلگەندە، ايەلدىڭ باس بوستاندىعىمەن بايلانىستى. ەكىنشى، ۇستەمدىك ەتۋشى فەودالدىق قوعام ايەلدەردىڭ ازاماتتىق پراۆوسىن مۇلدە جويىپ، بەلگىلى نارىق قويىپ، ساتىپ الۋعا بولاتىن ءتىرى مۇلىك دارەجەسىنە جەتكىزگەن داۋىردە ساناعا سىڭگەن كەرتارتپالىققا تايىنباي قارسى شىعىپ، ايەلدىڭ الەۋمەت ومىرىندەگى ءرولىن كورسەتۋمەن قاتار، ولاردىڭ ەرلەردەن ەش كەم تۇسپەيتىن سەزىمىن ەرەكشە جىر ەتىپ، سۇيىسپەندىك، ماحابباتتى دارىپتەۋدىڭ ءوزى ەسكىشىلدىككە ءدال تيەر اۋىر سوققى ەدى.
            قانداي تاقىرىپتى ءسوز ەتسە دە، جەرىنە جەتكىزە جىرلايتىن زور تالانت يەسى اباي ماحاببات ماسەلەسىن دە ۇلكەن شەبەرلىكپەن جىر ەتتى. ءومىر شىندىعىنا تابانىن نىق تىرەي وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى كەيدە رومانتيكالىق اسقاقتىق دارەجەسىنە شەيىن كوتەردى. جازعى ءتۇن، جايلى كەشتەردە سارعايا ساعىنىپ، سارقىلا كۇتكەن عاشىقتاردىڭ ءساتتى كەزدەسۋ، سىپايى سىرلاسۋ، ءتاتتى سۇيىستەرىن تاڭعالدىرا شەبەر سۋرەتتەي كەلىپ، ولاردىڭ اۋزىنا:
 
سەنسىڭ - جان ءلاززاتى!
سەنسىڭ - ءتان ءشارباتى!
 
***
قايعىڭ - قىس، ءجۇزىڭ - جاز،
بولامىن كورسەم ءماز.
كۇلكىڭىز بويدى الار،
بۇلبۇلداي شىقسا اۋەز، - دەگەن ءتارىزدى عاشىقتاردىڭ ىشكى سەزىم دۇنيەسىن ءدال بەينەلەيتىن سوزدەر سالادى. بۇل تاقىرىپقا جازعان اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ قايسىسىن الساق تا وقۋشىلارىنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن وياتارلىق اسقان ىسمەرلىكپەن جازىلعاندىعى داۋسىز. كەيبىر جولداردا انايىلىق ناتۋراليزم ەلەمەنتتەرىنىڭ كەزدەسەتىنى راس. بىراق ول اقىننىڭ جالپى ستيلىنە ءتان نارسە ەمەس جانە بۇل ونىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراسىنا ەشبىر نۇقسان كەلتىرە المايدى.
            ابايدىڭ ماحاببات تاقىرىبىنا جازعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ونىڭ ەستەتيكالىق يدەالىن ايقىندايتىن ولەڭدەر دە ءجيى كەزدەسەدى. «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى»، «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم» ءتارىزدى اباي ولەڭدەرى تەك قانا سۇلۋ قىزدىڭ پورترەتىن جاساۋ ءۇشىن جازىلا سالىنعان ەمەس، سونىمەن قاتار اقىننىڭ ادەمىلىككە كوزقاراسىن دا كورسەتەدى.
            ادەمىلىكتى كىم قالاي تانيدى، ونىڭ الەۋمەتتىك سەبەپتەرى قانداي دەگەن ماسەلە جونىندە گ.ۆ.پلەحانوۆ ءوزىنىڭ «ادرەسسىز حات»، «قوعام ءومىرى جانە يسكۋسستۆو» دەگەن ماقالالارىندا تەرەڭ تالداۋلار بەرە كەلىپ، بارلىق ەل، بارلىق تاپ، بارلىق داۋىرگە ساي جۇرتتىڭ ءبارىن بىردەي مويىنداتاتىن ابسوليۋتتىك تۇردەگى ادەمىلىك جوقتىعىن، ادەمىلىككە كوزقاراس ءار ەلدىڭ تىرشىلىك، كۇنكورىس جاعدايلارىمەن، ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسى، العان تاربيەسىمەن بايلانىستى بولاتىندىعىن دالەلدەپ، ول تۋرالى ءار حالىقتىڭ تاريحىنان كوپتەگەن فاكتىلەر كەلتىرەدى. سايىپ كەلگەندە، ادامنىڭ ادەمىلىككە كوزقاراسىن ايقىندايتىن نارسە قوعام ىشىندەگى تاپتاردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايلارى دەپ قورىتتى. مىسال ءۇشىن ول ورىستىڭ اقسۇيەك-دۆورياندار تابى مەن ورىس شارۋالارىن الىپ، كىسى كۇشىن پايدالاناتىن تاپ وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىنشا، سۇلۋ، ادەمى سانايتىندارى، وزدەرىنىڭ يسكۋسستۆو مەن ادەبيەتىندە دارىپتەيتىنى نازىك ايەلدەر بولسا، ال قارا شارۋالار ءوز ەڭبەگىمەن تىرشىلىك ەتپەۋشىلەردى ءتىپتى دە دارىپتەمەيدى، ادەمى دە سانامايدى.
            اباي كەزىندەگى، نە وزىنەن بۇرىنعى قازاقتىڭ ادەمىلىككە كوزقاراستارىن تاماشا تۇردە قورىتا كەلىپ، قانداي ايەلدى ادەمى دەۋگە بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى، ونىڭ جاۋابى - «ادەپتىلىك، ارلىلىق، ادامگەرشىلىك» بولادى. ابايشا، ادەمى ايەل وسىنداي بولۋى كەرەك. سايىپ كەلگەندە، ابايدىڭ ەستەتيكالىق يدەالى - تەك دەنە سۇلۋلىعى عانا ەمەس جانە جان سۇلۋلىعى. بۇل ماسەلە جونىندەگى ابايدىڭ تىرەلگەن جەرى وسى دەۋگە بولادى.
            جوعارعى اتالىپ وتكەن ەكى ولەڭىندە اباي وزىنە دەيىنگى قازاق جانە شىعىس ادەبيەتىندەگى ايەلگە سىرتقى ءمۇسىن سۇلۋلىعى جاعىنان كەلەتىن كوزقاراستىڭ اسەرى بارلىعىن كەي جەرلەرىندە:
 
قيعاش قاس، قىپشا بەل،
سولقىلدار سوقسا جەل...
بۇراڭ بەل، بويى سۇلۋ، كىشكەنە اياق،
بولادى وسىنداي قىز نەكەن-ساياق.
 
پىسكەن الما سەكىلدى ءتاتتى قىزدى،
بولامىن دا تۇرامىن كورگەندەي-اق، - دەپ، ايەلدىڭ نازىكتىگىن دارىپتەيتىندىگىن ءتىپتى جوققا شىعارمايدى. بىراق ابايدىڭ ادەمىلىك تۋرالى ەستەتيكالىق يدەالىن ايقىندايتىن بۇل ولەڭدەرى ەمەس. بۇلار سۋرەتشىنىڭ كەيبىر ءومىر قۇبىلىستارىنا تەرەڭدەمەي، كەيبىر جاعدايلارمەن بايلانىستى ويناقىلىق تۇردە سىزا سالعان ەسكيزدەرىنە ۇقسايدى. ايتسە دە ەسكيز ۇلى تالانت، ۇلكەن سۋرەتشىنىڭ كيستىسىنەن شىققاندىقتان، سول قالپىندا دا ول مۇلتىكسىز كەڭ ويلاپ، تەرەڭ تولعانىپ جاسالعان سۋرەتتەردەي سەنىم تۋعىزادى. بىزشە، بۇل ەكى ولەڭنىڭ وقۋشىلارعا ەتەتىن اسەرى دە ەكى ءتۇرلى ءتارىزدى.
            ابايدىڭ ەستەتيكالىق يدەالىن تولىق اڭعارتاتىن جانە ونىڭ ايەلدەر تۋرالى حالىقتىق دۇرىس كوزقاراستى ونىڭ جالعاستىرۋشى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «جىگىتتەر، ويىن - ارزان، كۇلكى - قىمبات» اتتى ولەڭى. بۇل ولەڭ اقىننىڭ ءار الۋان ءومىر قۇبىلىستارىن، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، مىنەز-قۇلىقتاردى باقىلاي كەلە، كوپ ويلانىپ، تەرەڭ تولعانىپ، ءومىر ارقىلى تۇيگەن قورىتىندىسى، كەلەشەك ءۇشىن ايتىلعان ەڭ سوڭعى ءسوزى ءتارىزدى.
 
بىرەۋدى كوركى بار دەپ جاقسى كورمە،
لاپىلداپ، كورسەقىزار ناپسىگە ەرمە!
ايەل جاقسى بولمايدى كوركىمەنەن،
مىنەزىنە كوز جەتپەي، كوڭىل بولمە!..
 
ءشۇۋ دەگەننەن كورىنەر سۇلۋ ارتىق،
كوبى كوپشىل كەلەدى ونداي قانشىق.
«بەتىم باردا بەتىمە كىم شىدار»، - دەپ،
كىمى پاڭداۋ كەلەدى، كىمى تانتىق...
جوق بولسا قاتىنىڭنىڭ جات وسەگى،
بولماسا مىنەزىنىڭ ەش كەسەگى.
مايىسقان بەينە گۇلدەي تولىقسىعان،
كەم ەمەس التىن تاقتان جار توسەگى.
 
جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما،
كەدەي قىزى ارزان دەپ قۇمارلانبا.
ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار،
اتا-انانىڭ قىزىنان عاپىل قالما، - دەيدى. دەمەك، اقىننىڭ ەستەتيكالىق يەالى - «پىسكەن الما سىقىلدى ءتاتتى قىز» ەمەس، ار-ۇياتى مول، جاقسى سەميا قۇراتىن، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋگە كومەك ەتەرلىك، ومىردە شىن سەرىك بولا الارلىق ايەل.
            قورىتا كەلگەندە، اباي ءوزىنىڭ ۇلى ەڭبەكتەرىندە ءوز كەزىندەگى الەۋمەت ومىرىندەگى تەڭسىزدىكتى، باي-فەودالداردىڭ ەڭبەكشى كەدەيلەردى ەزىپ، قاناپ وتىرعاندىعىن، الەۋمەت ومىرىندەگى الاۋىزدىق، كەرتارتپالىق، مادەنيەتسىزدىك، ەڭبەك سۇيمەيتىن جالقاۋلىقتاردى كورە ءبىلدى. قازاقتىڭ فەودالدىق ومىرىندەگى ايەلدەردىڭ تەڭسىزدىكتەرىن تەرەڭ سۋرەتتەپ، سۇيىسپەنشىلىكتى، باس بوستاندىعىن جىر ەتە وتىرىپ، ولاردىڭ الەۋمەت ومىرىندە شىنىندا ۇلكەن ورىن الاتىنىن، الۋى كەرەكتىگىن كورسەتتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى الەۋمەت ومىرىندەگى وتە ماڭىزدى، ۇلكەن ماسەلەلەردى شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى ەتىپ الدى دا، ولاردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سول كەزدەگى ءومىر شىندىعىمەن جاناستىرىپ كورسەتە ءبىلدى. جوعارعى ايتىلعان كوپ ماسەلەلەر جونىندە وتە ماڭىزدى، اسا قۇندى پىكىرلەر ايتىپ، دۇرىس كەڭەس بەردى.
 قاراڭعىدا قازاق ەلىنىڭ ورتاسىنان جارىپ شىققان جارىق جۇلدىزداي جالىندى پىكىر يەسى اباي ءوز حالقىن ىلگەرى سۇيرەۋدىڭ قامىن ويلادى. ەلدى مادەنيەتكە، عىلىمعا شاقىرادى. اباي  دا شوقان، التىنسارين ۇستاعان باعىتتى ورىستەتۋشى بولادى.  دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە قول سوزعان دانىشپان اقىن ءوز ەلىن مادەنيەتكە شاقىرا وتىرىپ، جاستاردىڭ الدىنا وقۋ، ونەر، ءبىلىم ماسەلەسىن قويادى.
 
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەرجەتكەسىن تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم، - دەپ، ءوزىنىڭ جاس كەزىندە وقي الماي قالعانىن ارمان ەتەدى. «جاستار، مەنىڭ مۇنىمنان ۇلگى الما، جاستىق شاقتى بوس وتكىزبەي، وقۋعا، عىلىم الۋعا جۇمسا» دەگەندى ايتادى. ول كەزدە بايلاردىڭ بالالارىن وقىتقانداعى ماقساتى - شەن الۋ، پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتۋ، ەلدەگى ءوز قوجالىعىن بەرىك ۇستاۋ بولسا، اباي عىلىم الۋدى، عىلىمدى ەل كەرەگىنە جۇمساۋدى ماقسات ەتەدى. ابايدىڭ بۇل ماقساتى، اسىرەسە «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» دەگەن ولەڭىنەن ايقىن كورىنەدى. وقىتقان اكەڭنىڭ دە، وقىعان بالانىڭ دا وي-ورىستەرىنىڭ تارلىعىن، ورىس ءتىلىن بىلۋدەگى ماقسات «پروشەنيە» جازۋدان ءارى اسا الماي جۇرگەنىن سىناي كەلىپ:
 
«نان تاپپايمىز» دەمەيدى،
بۇلىنسە ەلدىڭ اراسى.
يجداھاتسىز، مەحناتسىز،
تابىلماس عىلىم ساراسى.
از بىلگەنىن كوپسىنسە،
كوپ قازاققا ەپسىنسە،
كىمگە تيەر پاناسى؟ - دەپ، عىلىمنىڭ وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيتىنىن، ادام ءوز ءبىلىمىن ەش ۋاقىتتا كوپسىنبەي، وزىنە-ءوزى سىن كوزىمەن قاراۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. ءسويتىپ، وقۋ-ءبىلىم الۋ - ەلگە ەپتىلىك جاساۋ ءۇشىن ەمەس، بىرلىككە، ەل بولۋعا، مادەنيەتتى بولۋعا جۇمسالسا، سوندا عانا ودان ناتيجە شىعادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. اباي وقىعان جاستاردىڭ تەرىس تاربيەلەنۋىنە ولاردىڭ وسكەن ورتاسى، قازاقتىڭ ناداندىعى، الاۋىزدىعى كىنالى دەپ بىلەدى.
 
ويىندا جوق ولاردىڭ،
سالتىكوۆ پەن تولستوي،
«يا ادۆوكات، يا ءتىلماش
بولسام» دەگەن بارىندە وي، - دەپ، ءورىسى تار، كۇندەلىكتى عانا ويلاۋشىلىقتى شەنەي وتىرىپ، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن تۇزەتۋگە ارەكەت ىستەيدى. ەلدى تۇنشىقتىرىپ وتىرعان پومەششيكتەر قوعامىنىڭ نەگىزىن جويۋعا كۇش سالعان سالتىكوۆ-ششەدريندى ماداقتايدى. وقۋشىلارعا سەندەر دە تولستوي، سالتىكوۆ-ششەدريندەي بولىڭدار دەيدى. ولاردى ۇلگى ەتۋى - قازاقتان سولارداي ەل قامىن ويلايتىن ادامدار شىعۋىن اڭساعاندىق ەدى. سوندىقتان دا وقىپ، ءبىلىمدى بولا تۇرىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتۋدى اقىن قورلىق دەپ سانايدى.
 
ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە،
وقالى كيىم كيۋگە.
بوس ماقتانعا سالىنىپ،
بەكەر كوكىرەك كەرۋگە،
قىزمەت قىلما ويازعا،
جانباي جاتىپ سونۋگە.
 
            اباي جاستاردىڭ الدىندا تۇرعان زور مىندەت - عىلىم، قايتكەن كۇندە دە عىلىمعا قول سوزۋ كەرەك دەپ، كوپ ولەڭدەرىنە-اق عىلىمدى جىر ەتەدى:
 
عىلىم تاپپاي ماقتانبا!
ورىن تاپپاي باپتانبا!
ويناپ بوسقا كۇلۋگە...
 
نەمەسە:
 
عالىم بولماي نەمەنە
بالالىقتى قيساڭىز؟
بولماساڭ دا ۇقساپ باق
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز.
«ونداي بولماق قايدا؟» - دەپ
ايتپا، عىلىم سۇيسەڭىز! - دەپ، اقىن ادامنىڭ ەڭ قىمباتتى كەزىنىڭ، جاستىق شاقتىڭ، وقۋ، عىلىمعا جۇمسالۋىن تالاپ ەتەدى. ويىن-ساۋىقتى كەيىن قويا تۇرىپ، الدىمەن عىلىم جولىندا ەڭبەك ەت، ىزدەن، عالىمداردان ۇلگى ال، سولارداي بولۋعا تىرىس دەپ ايتا كەلەدى دە:
 
دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى،
عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز، - دەپ قورىتىندى شىعارادى. بۇل - سول كەزدەگى جاڭالىقتى اڭساۋشى الدىڭعى قاتارداعىلاردىڭ يدەياسى. سول يدەيا اباي ولەڭىنەن ورىن الدى. ابايدىڭ بۇل پىكىرى عىلىمعا جول بەرمەي كەلە جاتقان ەسكى ناداندىققا اياۋسىز سوققى بولىپ، جاڭالىققا جول اشتى. حالىقتىڭ بىلىمگە تالپىنۋىنا باسشىلىق كورسەتكەن پىكىر بولدى.
            اباي حالىقتى تەك جالاڭ عىلىمعا عانا ۇندەپ قويعان جوق، جاستاردىڭ بولاشاعىنا ۇلگى بولارلىق اقىلدار ايتتى، قانداي نارسەدەن قاشىپ، قانداي نارسەنى وزىنە جولداس ەتۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى:
 
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز.
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق،
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي،
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز.
 
            ابايدىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ ءمانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زور. كۇنى بۇگىن ايتىلىپ وتىرعان ءسوز سىقىلدى. اقىن ايتقان «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاقتىق، ەرىنشەكتىك، ورىنسىز مال شاشۋ» سياقتى تەرىس ادەتتەرگە ءبىز كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە دە اياۋسىز كۇرەس اشىپ كەلەمىز، ءبىز دە جاستاردى وسى ايتىلعاندارعا قارسى تاربيەلەيمىز. ال ونىڭ ايتىپ وتىرعان «تالاپ، ەڭبەك، عىلىم، قاناعات، راحىمى» دا قازىرگى تاربيەگە ءدال كەلەدى. تالاپ ەت، ەڭبەك ەت، ويلى بول، ءبىر نارسەنى ءوز بەتىڭمەن ىزدەۋگە تىرىس، دوسقا قايىرىمدى بول دەپ ءبىز دە ايتامىز. اباي ايتقان بۇل پىكىرلەردىڭ ءبارى دە بۇگىنگى تىلەكپەن تۇگەل قابىسادى.
            ارينە ابايدىڭ تاربيە جونىندە ايتقاندارى جالعىز بۇل ەمەس. باسقا ولەڭدەرىن بىلاي قويعاندا، وسى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن ولەڭىنىڭ ءوزى دە تاربيەلىك ءمانى زور ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەردى جاستاردىڭ الدىنا قويادى. بايعا، اقساقالعا باس يمەۋ، شىننان وتىرىكتى ايىرا ءبىلۋ، نە بولسا دا اقىلعا سالىپ ايتۋ سياقتى اقىلدار ايتىپ، جاستاردى ادامگەرشىلىككە ۇيرەتىپ، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، كوزقاراسىن دۇرىس جولعا سالاتىن كەڭەس بەرەدى.
            اباي عىلىم مەن ەڭبەكتى ەش ۋاقىتتا ءبولىپ قارامايدى.
 
قىزمەت قىلىپ، مال تاپپاي،
عىلىم وقىپ، وي تاپپاي -
قۇر ۇيىندە جاتادى، - دەگەنى ءتارىزدى، ەڭبەك پەن عىلىم ماسەلەسىن قاتار كوتەردى. تالاپ، ەڭبەك، وي، راحىم دەگەن سوزدەر ابايدا ءار جەردە ءارتۇرلى ايتىلعانمەن، قۇياتىن ارناسى بىرەۋ. تالاپ پەن ەڭبەك ءبىر جەردە قايرات بولىپ، وي عىلىم بولىپ، راحىم جۇرەك بولىپ ايتىلسا دا، اقىل، ەڭبەك، جۇرەك، عىلىم - وسى ءتورت ءسوزدىڭ ماڭىنان الىس كەتپەيدى. ونىڭ كوپ ولەڭدەرىندە وسى ءتورت ءسوزدىڭ ءمانىن كەڭىنەن شولىپ، تەرەڭىرەك تۇسىنگەندىگى بايقالادى.
 
اۋەلدەن ءبىر سۋىق مۇز - اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، تالاپتى، شىدامدىلىق
بۇل قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك.
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى،
جولدا جوق جارىم ەستى جاقسى دەمەك.
اقىل دا، اشۋ دا جوق، كۇلكى دە جوق،
تۋلاپ، قايناپ، ءبىر جۇرەك قىلادى الەك.
بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز،
عىلىم سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك، - دەگەن ءتارىزدى ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق ولەڭدەرىندە بۇل ءتورت ءسوزدى ارقاۋ ەتە سويلەيدى. ءسويتىپ، قازاق دالاسىندا دا ول ءوزىنىڭ تاماشا كوركەم اسىل سوزدەرىمەن ادىلەتتىلىكتىڭ، عىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ تۋىن كوتەرەدى. ول - تەك ءوز زامانىنىڭ ادامدارى عانا ەمەس، كەلەسى ۇرپاققا دا وسىنى ايتىپ وتكەن اقىن.
 
اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان.
سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان! - دەپ، كەمەڭگەر اقىن ءوز كەزىنىڭ دە، كەلەسى ۇرپاقتاردىڭ دا الدىنا ۇلكەن ءبىر يگىلىكتى مىندەت قويدى.
(جالعاسى بار)
kazakhadebieti.kz سايتى