قازاق كوپ نارسەنىڭ كيەسىن بىلەتىن حالىق.  سونىڭ ىشىندە ءار قازاققا ەڭ قاستەرلى كيە – ادامنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى بولىپ سانالادى. ول ءۇشىن تۋعان جەر – جان‑جاعىنان كوز جەتپەس شەكسىزدىككە ۇلاسقان الەمنىڭ ءتۇيىنى، ونىڭ ءومىرىن ۇراقتان ۇرپاقققا جالعاستىرۋشى ايالى ورتا. سوندىقتان دا، كابيرا اتامىزدىڭ ءومىرىنىڭ  ەڭ تراگەديالىق كەزى، ونىڭ  اكەسى رۇستەم تورەمەن قىتاي ەلىنە كوشۇى  بولىپ سانالادى.  مۇنداي وقىس شەشىمدى اكەسى ءوزى تاپ بولعان شاراسىزدىقتان قابىلدادى عوي، بولماسا، وسىنداي كوركەم ولكەنى، تۋعان ولكەنى كىم ءوز ەركىمەن تاستاپ كەتە قويادى دەيسىڭ؟!

ونىڭ سەبەپتەرى دە تراگەديامەن ۇشتاسادى، ول – ءومىر مەن ءولىم كۇرەسى ەدى:

بىرىنشىدەن، 1927-28-29-جىلعى قاۋلىلاردا قىسقا مەرزىمدە كۋلاكتار مەن بايلاردان مال مەن باسقا دا مۇلىكتەردى تاركىلەۋ تالاپ ەتىلدى. ال قازاقتىڭ «باي» دەگەنى ءجاي عانا باقۋاتتى ءارى اۋقاتتى ادام ەمەس. ول تۇتاس اۋىلدىڭ شارۋاشىلىعىن دوڭگەلەنتىپ وتىرعان، ەلدىڭ تۇرمىسى مەن تاماعىن ۇقساتىپ وتىرعان قادىرلى‑سىيلى تۇلعا. وسىنى رۇستەم تورە تەز ۇقتى. ول بولاشاقتا «بايلار» قاتارىنا قاراپايىم مال-جاندى اۋقاتتىلار دا كىرىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلدى. ال، ونىڭ ارتى قانشاما ادامداردىڭ اشتىقتان قىرىلۋىنا اكەپ سوعارىن ونىڭ سۇڭعىلا ساناسى ءتۇيسىندى، جۇرەگى سەزدى. سوندىقتان ول ەلىن ساقتاۋ ءۇشىن اپاتتىڭ الدىن الا «ەلىم‑اي» كوشىن باستاۋ قاجەتتىگى تۋارىن، ەلدى «نە بولسا دا تاۋەكەل» دەپ بەلگىسىزدىككە قاراي بۇراتىن كەز كەلەرىن ءبىلدى... سەبەبى، وسىندا قالا بەرسى، ولاردىڭ ارتىندا – اجال تۇرسا، الدىندا – ومىرگە دەگەن ءۇمىت بار ەدى... رۇستەم  تورە ءۇمىتتى تاڭدادى...

ونى سەزىمى مەن تۇيسىگى ونى الداماپتى... كوپ ۇزاماي ەلدە اۋقاتتىلار اتىلدى نەمەسە لاگەرلەرگە جەر اۋدارىلدى. ميلليونداعان مال تاركىلەندى. ودان بولەك، شارۋالاردى ماجبۇرلەپ كولحوزدارعا قوسا باستادى. پارتيالىق نومەنكلاتۋرا جەكە شارۋاشىلىق پەن ادامداردىڭ مەنشىكتىك قۇقىن «رەۆوليۋتسياعا قارسىلىق» دەپ سانادى. ال، ولاردىڭ اسىعىس، اپاي‑توپاي قۇرىپ جاتقان ارتەلدەرى مەن كولحوزدارى ۇجىمدىق ەكونوميكا سانالىپ، وندا جۇمىس ىستەگەن ادام كەڭەس ۇكىمەتىنە ادال بولادى دەپ سانادى. كولحوز مۇشەلەرىنىڭ مالدارى مەن باسقا دا مۇلىكتەرى ورتاق بولدى، ەندى ادامدار وزدەرى ءۇشىن ەمەس، ۇجىمشار ءۇشىن جۇمىس ىستەدى...

الايدا، عاسىرلار بويى ەڭ كەدەي دەگەننىڭ ءوزى الدىنا ون شاقتى قوي ايداعان اۋىلداردىڭ كولحوزداردا جۇمىس ىستەۋگە قۇلقى بولمادى. كوبى «مال ورتاق»، ەندەشە «جان دا ورتاق» دەپ تە ويلادى... ناتيجەسىندە، ۇجىمدىق تۇردە مال باعۋعا ۇيرەنبەگەن «ورتاق مال» قىس كوزىندە اشتان قىرىلىپ، ارام قاتتى... ودان قالدى، ءبىر مەزگىلدى ءبىر قوراعا ايدالعان مال بالشەبەكتەرگە كوپ كورىنىپ، ولار تاركىلەنگەن مالدى ۇلكەن قۇرىلىستار ءجۇرىپ جاتقان جەرلەرگە ازىق‑تۇلىككە ايداپ اكەتتى... بۇل 1928 جىلى باستالعان قازاق باسىندا بۇرىن‑سوڭدى بولماعان  اشتىقتى تۋدىردى.

كۇنكورىس كوزى تەك مالعا تىرەلگەن حالىق ابدىرادى، اشتىق اۋىلدان اسىپ، ستانتسيالىق كەنتتەر مەن قالالاردى اشتىق جايلادى.  اۋىلدار بولسا، ەش سۇراۋسىز بەكەردەن بەكەر قىرىلىپ قالدى...  «ەسى بار ەسەردەن قاشادى» دەمەكشى، شاماسى بار قازاق جاپپاي كوشى-قوندى باستادى. وسى كەزدە كابيرا اتامىز اكەسى رۇستەم تورەنىن  ايتۋى بويىنشا جاسىرىن تۇردە حالىقتى اشارشىلىقتان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قىتايعا   كوشۇدى ۋيىمداستىردى. سول كەزدە نكۆد قىزمەتكەرلەرى  ءبىلىپ قويماس ءۇشىن بايبىشەسى مەن بەس بالانى قالدىرىپ كەتەدى، ولار كەنەس وكىمەتىنىڭ جاندايشاپتىرى ءبىلىپ قويماس ءۇشىن تورە ءۇيىنىڭ ءتۇتىنىن شىعارىپ وتىرۋى كەرەك ەدى... اتامىز كەيىن قايتا كەلىپ  جاسىرىن كوشىرىپ الام دەپ ويلاعان ەكەن... ءوز وتباسىن ەل اماندىعى ءۇشىن قۇربان ەتىپ، حالقىن جەتەكتەپ كەتە بارعان ەكەن اتامىز... قايران بابا، وسى ەرلىگىڭدى بۇگىندە ۇعار جان بولسا، ناعىز الىپ تۇلعانىڭ ءىسى دەر ەدى اۋ!

سويتكەن كابيرا اتامىزعا ەلگە قايتىپ كەلۋ بۇيىرمادى. ول سول كەتكەننەن حابارسىز كەتتى. ال، اپامىز زەينەپ جىلداپ سارعايىپ كۇتۇمەن بولدى. اقىرى حابار بولماعاندىقتان بەلىن بەكەم بۋىپ،  وت باسىن كوتەرۋۇ جانە بالا شاعانى ءوسىرۋ كەرەكتىگىن سەزىنىپ «ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى» دەگەن بار، جالشى بوپ جۇرگەن  اباعانعا قوسىلادى. اباعان بالشەبەكتەر ۇكىمەتى ورناعان كەزدە نكۆد-عا قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا شاقىرىلادى. جۇمىس جاساپ جۇرگەن كەزىندە ۇستىنەن ارىز-شاعىم ءتۇسىپ «ءۇيىنىڭ مورجاسىنان  ات باسىنداي التىن تابىلدى» دەگەن جالامەن جانە كەنەس وكىمەتىنىڭ سول كەزدەگى زاڭىنا سايكەس 58 باپپەن، ياعني، «حالىق جاۋى تورە تۇقىمىن اسىراپ، جەتكىزدى» دەگەن ايىپپەن سوتتالىپ كەتتى.. ول سول جاقتان ورالمادى، ءسويتىپ، قايىرىمدى جان اباعاننىڭ دا ءومىرى تراگەديامەن اياقتالادى.

مۇحتارحان اباعان،

قر مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، رەسپۋبليكالىق كەنەسارى حان قورىنىڭ توراعاسى

Abai.kz