كامشات تاسبولات. قايرات نۇرتاستىڭ فەنومەنى مەن جاستار ساياساتىنىڭ ولقىلىعى
الماتىداعى «پرايم پلازا» ساۋدا ورتالىعىندا بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىك 20 جىلدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلگەن جاستار ساياساتىنىڭ بىرقاتار ولقىلىقتارىن اشىپ كورسەتتى. ءانشى قايرات نۇرتاستى تىڭدايتىن، ارزان فاست-فۋدتان تاماقتاناتىن، امەريكالىق فيلمدەردىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن ءارى ءوزارا تەك قازاقشا سويلەيتىن بۇل جاستار ۇرپاعىن قانشالىقتى ساياسي كۇشتەر مەن زيالى قاۋىم تانىپ ءبىلدى ەكەن؟! جاستار ساياساتىندا ۇران كوپ، قىرۋار قارجى دا ءبولىنىپ جاتىر. بىراق ورىندالماعان ءبىر ءان ءۇشىن توبەلەس شىعارىپ، بىرەۋدىڭ مۇلكىنە قول سۇعىپ، بۇلدىرۋگە دەيىن بارعان جاستار تاربيەسىنە كەزىندە نە جەتپەي قالدى: قارجى ما، كوڭىل مە، قامقورلىق پا؟وبالىنا نە كەرەك، ەلىمىزدە تۇراتىن 4,5 ميلليوننان استام قىز-جىگىتتەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋى ءتيىس قۇرىلىمدار پرەزيدەنتتىك دەڭگەيدە دە، اكىمدىك دەڭگەيىندە دە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. پارلامەنتتىك ءۇش پارتيانىڭ ەكەۋىندە ارنايى جاستار قاناتتارى دا بار. بىراق «پرايم پلازاداعى» تارتىپسىزدىك جاستار ساياساتىن قايتا قاراۋعا تۇرتكى مە؟
الماتىداعى «پرايم پلازا» ساۋدا ورتالىعىندا بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىك 20 جىلدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلگەن جاستار ساياساتىنىڭ بىرقاتار ولقىلىقتارىن اشىپ كورسەتتى. ءانشى قايرات نۇرتاستى تىڭدايتىن، ارزان فاست-فۋدتان تاماقتاناتىن، امەريكالىق فيلمدەردىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن ءارى ءوزارا تەك قازاقشا سويلەيتىن بۇل جاستار ۇرپاعىن قانشالىقتى ساياسي كۇشتەر مەن زيالى قاۋىم تانىپ ءبىلدى ەكەن؟! جاستار ساياساتىندا ۇران كوپ، قىرۋار قارجى دا ءبولىنىپ جاتىر. بىراق ورىندالماعان ءبىر ءان ءۇشىن توبەلەس شىعارىپ، بىرەۋدىڭ مۇلكىنە قول سۇعىپ، بۇلدىرۋگە دەيىن بارعان جاستار تاربيەسىنە كەزىندە نە جەتپەي قالدى: قارجى ما، كوڭىل مە، قامقورلىق پا؟وبالىنا نە كەرەك، ەلىمىزدە تۇراتىن 4,5 ميلليوننان استام قىز-جىگىتتەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋى ءتيىس قۇرىلىمدار پرەزيدەنتتىك دەڭگەيدە دە، اكىمدىك دەڭگەيىندە دە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. پارلامەنتتىك ءۇش پارتيانىڭ ەكەۋىندە ارنايى جاستار قاناتتارى دا بار. بىراق «پرايم پلازاداعى» تارتىپسىزدىك جاستار ساياساتىن قايتا قاراۋعا تۇرتكى مە؟
بۇگىندە كوپتەگەن ساراپشىلار 2004 جىلى قابىلدانعان «جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭىنىڭ قازىرگى زامان تالابىنا ساي ەمەستىگىن كوتەرىپ ءجۇر. ءتىپتى، وتكەن جىلى جاستار ۇيىمدارى مەن بەلسەندىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن بۇل زاڭعا ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ باستامالارى كوتەرىلىپ، ۇسىنىستار ايتىلدى. بىراق مۇنىڭ دا ارتى قايىرلى بولمادى. سودان بولار، جاس بەلسەندىلەر «بىزگە ارنايى «جاستار تۋرالى» جەكە زاڭ قاجەت دەگەندەي ماسەلەلەردى وقتا-تەكتە ايتىپ قالادى. بىراق ەلىمىزدە قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ بارىن تاعى جاسىرا المايمىز، زاڭ قابىلدانسا دا، قانشالىقتى بۇل جاستار جاڭا قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن قوعام مەن ءوز مۇددەسى ءۇشىن پايدالانا الادى؟!
«پرايم پلازاداعى» جاعداي مەن قايرات نۇرتاستىڭ ءباسپاسوز مالىمدەمەسىنەن كەيىن نە تۇيدىك؟! بىرىنشىدەن، جاستاردىڭ شەشىلمەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى ارتا بەرسە، ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. ەكىنشىدەن، 90-شى جىلداردىڭ ار-جاق بەر جاعىندا، تاۋەلسىزدىك تاڭىندا تۋىلعان جاستاردىڭ باسىم بولىگى مەملەكەتتىك تىلدە عانا سويلەيدى. «پرايم پلازا» باسشىلارىنىڭ ەڭ باستى قاتەلىكتەرى – قازاق اۋديتورياسىنىڭ سۇرانىس دەڭگەيىنەن حابارسىز بولۋى، قايراتتىڭ كونتسەرتىنە قازاق تىلىندە سويلەپ، جاعدايدى تۇسىندىرەتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ شاقىرىلماۋى. جاعدايدى ورىسشا ءتۇسىندىرىپ، حالىققا «ستوپ» دەپ زەكىگەن ەكى جۇرگىزۋشى اقىر سوڭىندا جاستاردىڭ ىزاسىنان قورقىپ، «پرايم پلازانىڭ» شاتىرىنا قاشىپ ءمىنىپ شىققانىن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كوردىك. بالكىم، رەسەي انشىلەرىن ءپىر تۇتىپ، قايرات نۇرتاستى «اۋىل ءانشىسى» دەپ سانايتىن ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل كونتسەرتكە دە كوپ بولسا مىڭعا جەتپەيتىن ادام كەلەر دەپ ويلاعان شىعار. تۇسىنەتىن ءجايت، قايرات نۇرتاستىڭ فەنومەنى ەلدەگى نونسەنس جاعدايدان تۋىندايدى: قازاقستان – قازاق مەملەكەتى، بىراق بيلىك تە، وپپوزيتسيا دا، قالا حالقىنىڭ ءبىراز بولىگى دە ورىسشا سويلەيدى. بۇل نونسەنس. سول حالىقتىڭ ىشىنەن ومىرىندە ورىسشا سويلەمەيتىن، ورىس ءجۋرناليسى «وتۆەتتە پو-رۋسسكي» دەسە، «مەن تەك قازاقشا سويلەيمىن!» دەپ جاۋاپ بەرەتىن قايرات نۇرتاس شىعادى. ال بۇل فەنومەن سياقتى... سول قازاق اۋديتورياسىنىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلمەي، تامىرىن باسپاي وتىرعان ءورىستىلدى ورتاعا ايتىلاتىن ءبىر نارسە – قازاقستاندا مەملەكەتتىك تىلدە عانا سويلەپ، كۇنىن كورمەك تۇگىلى، ءزاۋلىم ساراي ءۇي سالىپ، 30 مىڭ دوللارلىق ساعات تاعاتىن قايرات نۇرتاستاردىڭ ۇرپاعى كەلە جاتىر. ولار اۋىلدان شىققان، ورىس ءتىلىن بىلۋگە ۇمتىلمايدى. بۇنىڭ قاجەتى دە جوق. جانە، ەڭ باستىسى، ولاردىڭ سانى باسىم. كوپشىلىك. ال ولاردىڭ ارمانى مەن مۇڭى تۋرالى كەزىندە ارقيلى جاستار ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندىلەرى بولىپ، بۇگىندە جۋرناليستىك، ساياسي كارەرا جاساپ جاتقان جاستار ايتپاق.
رۋسلان جەلدىباي، تەلەجۇرگىزۋشى، جۋرناليست:
كونتسەرتكە بارعان جاستار قانداي قۇندىلىق ءۇشىن كۇرەستى؟
- ارينە، جاستار ساياساتىندا ولقىلىقتار بار. كەشە الماتى قالالىق جاستار ساياساتى باسقارماسىنىڭ توراعاسى سانجار بوقاەۆتىڭ مالىمدەمەسىن كوردىم، وندا ول ۇستالعان جاستاردىڭ 90 پايىزىنىڭ الماتى تۇرعىندارى ەمەستىگىن جەتكىزدى. بۇل تۇرعىدان قاراساق، جاستاردىڭ تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى، جۇمىسپەن قامتىلۋى مەن جالپى مەملەكەتتىڭ اۋدارىپ جاتقان نازارىنا كوڭىلىمىز تولمايدى. بىرىنشىدەن، «جاستار ساياساتى تۋرالى» جاڭا زاڭنىڭ ءالى دە قابىلدانباۋى – وكىنىشتى جاعداي. وكىنىشكە قاراي، زاڭ جوباسى پارلامەنتكە بىرقاتار ماڭىزدى ۇسىنىستار ەنگىزىلمەي باردى. دەپۋتات داريعا نازارباەۆا بۇل زاڭ جوباسىنا ۇلكەن سىن ارتتى. ءبىز ونىمەن كەلىسەمىز.
ونىڭ ۇستىنە، جاڭا فورماتسياداعى، جاڭا ويداعى جاستاردىڭ ناقتى قۇقىن قورعايتىن ۇيىمدار جوق. بۇگىندە ساياسي پارتيالار ىشىندە تەك «جاس وتان» جاستار قاناتى عانا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. قالعان پارتيالاردىڭ جاستار قاناتى مۇلدەم كورىنبەيدى. سول قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتتەرىنە باراتىن ۇرپاقتىڭ مۇڭىن، نازىن، رەنىشىن بيلىككە جەتكىزەتىن قوعامدىق ۇيىمدار قايدا؟! قازىر «اركىم ءوز قۇندىلىعى ءۇشىن كۇرەسەدى» دەيدى. بىراق كەشەگى كونتسەرتتە جاستار قانداي قۇندىلىق ءۇشىن كۇرەستى؟ ولار مەملەكەتتىك ءتىل نەمەسە جاستار قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسكەن جوق. سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتى تاربيەلەۋ – ۇلكەن ماقسات. «جاستار تاربيەسىز، بۇزىلعان» دەپ باعا بەرمەس بۇرىن، «ولارعا كىم تاربيە بەردى؟» دەگەن سۇراقتى قويۋ كەرەك.
ەگەردە ءاربىر ازامات ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزگەن قايرات نۇرتاستاي قازاقشا سۇراق قويۋدى، ياعني، سويلەۋدى تالاپ ەتەتىن بولسا، وندا بىزدەگى ءتىل ماسەلەسى دە وڭتايلى شەشىلەر ەدى. جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتىڭ قازاقستاندا بولاشاعى جوق دەپ بىلەم. سەبەبى جاڭادان كەلە جاتقان ۇرپاق – قازاق جاستارى. ولاردىڭ ءتىلى – قازاق ءتىلى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جاستاردىڭ ويىن العا قاراي جەتەلەيتىن بىردە-ءبىر ۇيىم جوق. ستاتيستيكاعا كەلسەك، جاس وتباسىلاردىڭ 80 پايىزىندا تۇرعىن ءۇي جوق. ولاردىڭ ءومىرى جالدانعان ءبىر پاتەردەن ەكىنشى پاتەرگە كوشۋمەن ءوتىپ جاتىر. ون جىل ىشىندە نەكەگە تۇرعان جاس وتباسىلاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اجىراسىپ كەتكەن. قانشا بالا اكەسىز قالدى؟! بۇل پروبلەما ەشكىمدى ويلاندىرماي ما؟!
- جاس ليدەرلەردىڭ جوقتىعىنان قايرات نۇرتاس ساياسي كوشباسشىعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟
- ەندى اينالىپ وتىر عوي. بىراق قايرات نۇرتاس – ءانشى. ياعني، اركىم ءوز ورنىن بىلگەنى دۇرىس. قىسقاسى، بۇل جەردە جۇيەلى قاتەلىكتەر كەتىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، جاستار ساياساتىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجى دۇرىس يگەرىلىپ جاتىر ما، نەگە جۇمسالدى، قانداي جەتىستىكتەر بار دەگەندەي ساۋالدار وزەكتى. قوعامدىق تىڭداۋلار از. پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ جاستاردى تىڭداۋى از. ەكى-ءۇش-اق دەپۋتات جاستارمەن جۇمىس جاسايدى. بىراق الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كوڭىل-كۇيدى ءبىلىپ، تامىرىن باسىپ وتىراتىن دەپۋتاتتار كەمدە-كەم. ماسەلەن، «جاس وتاننىڭ» وكىلدەرى نەگە دەپۋتات بولىپ سايلانباي وتىر؟! «جاس وتاننىڭ» قاتارىندا 200 مىڭ ازامات بار. سولاردىڭ ءۇنىن جەتكىزەتىن وكىل كەرەك-اق.
ماقسات جاقاۋ، «اق جول» پارتياسى الماتى قالالىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى:
بىزدە ازاماتتىق ساۋاتتىلىق تومەن
- بىرىنشىدەن، بۇل وقيعا سايىن مەن رايىمبەك داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا بولدى. بۇل قالانىڭ تومەنگى جاعى. ار جاعىندا – «شاڭىراق»، بەر جاعىندا – «التىن وردا» بازارى بار. ولاردىڭ كوبىسى وزبەكستان، قاراقالپاقستاننان جانە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلىپ، پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتقان جاستار. اراسىندا ۇرى-قارىلار دا كوپ. ياعني، جينالعان كونتينگەنتتىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن جالپى ادامي مادەنيەتى تومەن.
باستى پروبلەما – ىشكى ميگراتسيانىڭ شەشىلمەۋى. ياعني، اۋىلدان قالاعا كەلىپ، بىراق سول قالانىڭ ىشىنە كىرە الماعاندىقتان، ولاردىڭ الەۋمەتتىك قارسىلىعى پايدا بولادى. سودان اشۋ-ىزا شىعادى. بۇل جەردە الەۋمەتتىك جەلىلەر «قايرات قازاقشا عانا سويلەيدى، ونى مۇحتار شاحانوۆتىڭ دەڭگەيىندە كوتەرۋ كەرەك» دەپ جالعان ۇلتتىق نامىستى قوزعاپ جاتىر. بىراق قايرات تۇنتەكوۆ دەگەن ءانشى دە تەك قازاقشا سويلەپ، كەيدە فرانتسۋزشا ءان ايتادى. ونى نەگە سولاي كوتەرمەلەمەيمىز؟! تەحنيكالىق تۇرعىدان، ءبىزدىڭ اعىلشىنىمىز قانداي ناشار بولسا، قايرات نۇرتاستىڭ دا ورىسشاسى سونداي ناشار. سول سەبەپتەن دە ول تەك قازاقشا سويلەپ، بىلايشا ايتساق، بارىمەن وتىرۋعا ءماجبۇر.
- بىراق ارتىمىزدان تەك قازاقشا سويلەيتىن ۇرپاقتىڭ كەلە جاتقانىن مويىندايسىز با؟
- ءيا. بىراق بىزدە ءدىني جانە قارجى ساۋاتسىزدىعى، ساياسي ساۋاتسىزدىق وتە جوعارى. مىنە، وسى باعىتتاردىڭ ەشقايسىسىندا تولىق يدەولوگيا جۇرگىزىلمەگەن. كۇنى كەشە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پارلامەنتتىڭ بەسىنشى شاقىرىلىمىندا: «كىمدە-كىم مەنىڭ تاپسىرمالارىم مەن مىندەتتەرىمدى ورىنداي الماعان بولسا، جۇمىستان كەتسىن!» دەدى. يدەولوگياعا بىردەن-ءبىر جاۋاپ بەرەتىن ءبىلىمى ءمينيسترى ب.جۇماعۇلوۆ وسىلايشا ورنىنان كەتتى. يدەولوگيانىڭ ءبىر باعىتىن ۇستاپ وتىر بۇل مينيسترلىك. سوندىقتان اركىم ءوز جۇمىسىن دۇرىس ورىنداۋى كەرەك. ايتپاقشى، ساياسي تەحنولوگيالارعا كەلسەك، سايلاۋ ۋاقىتىندا كەيبىر پارتيالار، بالكىم، قايرات نۇرتاستى پايدالانۋى دا مۇمكىن. بىراق اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسۋى كەرەك.
ەلنۇر بەيسەنباەۆ، قكحپ الماتى قالالىق فيليالىنىڭ حاتشىسى:
قايرات قازاقىلىقتى ناسيحاتتاۋدان جاستار ليدەرىنە اينالدى
- جاستار ساياساتىنىڭ ولقىلىعى نەدە؟ بىرىنشىدەن، ولاردى جاس ساياساتكەر رەتىندە تاربيەلەۋ قازاقستاندا ۇلكەن بەلەس العان جوق. ماسەلەن، پارتيالاردى الايىق، 2012 جىلى وتكەن سايلاۋدا دەپۋتاتتىق ورىنتاققا جايعاسقانداردىڭ اراسىندا شىن مانىندە جاستاردىڭ ءسوزىن سويلەيتىن 29 جاسقا دەيىنگى تولقىننىڭ اراسىنان بىردە-ءبىر دەپۋتات شىقپادى. ەكىنشىدەن، جاس كوشباسشىلاردى قالاي تاربيەلەۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەت ساياساتى جاستارعا قاراي باعىتتالۋى ءتيىس. ياعني، جاستاردىڭ ىشىنەن شىققان ليدەر بولاشاقتا بيلىكتىڭ وپپونەنتى رەتىندە ەمەس، جاستارعا دۇرىس اقپارات بەرىپ، وڭ باعىتتا الىپ جۇرەدى-اۋ دەگەن ويمەن جاس جەتەكشىلەردى تاربيەلەۋ قاجەت. جاستار كوشباسشىلارىنىڭ تاربيەلەنبەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم جۇيەسى، قوعامدىق ىستەردىڭ بارلىعى تەك سول وقۋ ورنىنىڭ ماڭايىندا عانا شەكتەلىپ قالۋىندا. ەگەر ستۋدەنت ءبىر پارتيامەن جۇمىس ىستەي باستاسا، سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاۋىنا اينالا جازدايدى. ساعان وپپونەنت، وپپوزيتسيا رەتىندە قارايدى. بۇل جاستاردى تىعىرىققا تىرەيدى.
مەنىڭ تاڭدانىسىم، قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتتەرى قاشاندا انشلاگپەن وتەدى. ياعني، ۇيىمداستىرۋشىلار مۇنى ەسكەرۋى كەرەك ەدى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە «بۇل جاستار مادەنيەتسىز»، ءتىپتى، «مامبەتتەر» دەگەندەي تەرميندەر كەتىپ جاتىر. بۇعان مەن قىنجىلدىم. بۇل جەردەگى مادەنيەتسىزدىك جاستار تاراپىنان ەمەس، ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان شىقتى.
ونىڭ ۇستىنە، بۇل جەردە جاعدايدى تۇسىندىرەتىن بىردە-ءبىر قازاق تىلىندە سويلەيتىن ۇيىمداستىرۋشى بولعان جوق. ەكىنشىدەن، ساحنا كىشكەنتاي بالالار ونەر كورسەتەتىندەي تىم شاعىن جەر ەدى. ۇيىمداستىرۋشىلار رەسپۋبليكا سارايىندا ەكى رەت انشلاگپەن كونتسەرت بەرگەن انشىگە كەم دەگەندە 20 مىڭداي ادام كەلەدى-اۋ دەپ ويلاۋى كەرەك-ءتىن. ال ول جەردەگى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ باستى قاتەلىگى مىنادا: ەگەردە بۇل شارانى قازاقتىلدى اسابا ما، نە پروۆايدەر ما ۇيىمداستىرعاندا، ول مىندەتتى تۇردە: «قايرات نۇرتاس – حالىقتىڭ سۇيىكتى ءانشىسى. ونىڭ كونتسەرتىن «پرايم-پلازانىڭ» الاڭقايى كوتەرە المايدى» - دەر ەدى. ءسوزسىز، بۇگىندە قايرات قازاقشا سويلەۋ مەن قازاقىلىقتى ناسيحاتتاۋ جاعىنان جاستار اراسىندا كوشباسشىعا اينالدى. ءتىپتى، ونىڭ ورەنى ءوزىن «ساياسي ليدەرمىن» دەپ جۇرگەن كەيبىر جاستاردان الدەقايدا بيىك. بىراق قايراتتىڭ سوزىنەن بايقاۋعا بولادى، ول ساياساتپەن اينالىسقىسى كەلمەيدى. بىراق «ساياساتپەن سەن اينالىسپاساڭ، ساياسات سەنىمەن اينالىسادى» دەگەننىڭ كەيپىن ءانشى كيىپ تۇر. بىراق مەن قايرات ساياسي تۇلعا بولا المايدى دەپ ەسەپتەيمىن.
