بىراق تۋعان ەلمەن ساعىنىش قۇشاعىندا كەلىپ قاۋىشۋدى ەشكىمنىڭ ماڭدايىنا جازباعان ەكەن. تۇتقىنداردى سوۆەت شەكاراسىنا جەتكىزبەي، ورتا جولدا پراگا قالاسىندا قارسى الىپ، بىردەن تەرگەۋ ءىسى باستالدى. كۇتكەن ءۇمىت، دامە – ءبارى ادىرە قالدى. تۇتقىنداردى 20 - 15 جىلعا، ەڭ كەم دەگەندە، 10 جىلعا سوتتادى. ءۇش ادامعا اتۋ جازاسىن بەرىپتى دەگەن سىبىس تارادى. باتىر بوريس يۆانوۆ دەگەن اتپەن 10 جىلعا كەسىلدى. سوتى 15-اق مينۋتقا سوزىلدى. نەشە جىلعا سوتتايتىندارىن كۇنى بۇرىن كەلىسىپ قويعان سەكىلدى. سوتتىڭ دا، پروكۋروردىڭ دا بۇلاردىڭ تاعدىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە قۇلىقتارى دا، ۋاقىتتارى دا جوق سىڭايلى. جينالىستىڭ تەزىرەك بىتكەنىن تىلەپ، ۇيلەرىنە قايتۋعا اسىعىپ وتىرعان ادامدارعا ۇقسايدى.

كەيىن وزگە تۇتقىندار باتىرعا «10-اق جىل العان باعىڭ بار ەكەن» دەپ، باستارىن شايقاپ، تاڭىرقاپ، مۇنى جولى بولعىش الدەكىمدەي كورىپ ءجۇردى.

ء سويتىپ باياعى تۇتقىندار سول كۇيىندە تۇتقىن بولىپ قالا بەردى. تەك مەكەندەرى عانا وزگەردى: بۇرىن نەمىس جەرىندە بولسا، ەندى - ءوز ەلىندە.

         سوعىستا توگىلگەن قان، كونتسلاگەرلەردە شەككەن ازاپ، كورگەن قورلىق، اشتىق پەن اۋرۋ – وسىنىڭ ءبارى قۇنسىزدانعان اقشاداي ءمانىن جوعالتىپ، ەندى  ءبارىن دە قايتادان باسىنان باستاۋ كەرەك سەكىلدى. وعان ادام بالاسىنىڭ  ولشەۋلى عۇمىرى مەن كۇش-جىگەرى جەتە مە، جەتپەي مە – ول جاعى تەك ءبىر قۇدايعا عانا ايان. بىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

بىراق تۋعان ەلمەن ساعىنىش قۇشاعىندا كەلىپ قاۋىشۋدى ەشكىمنىڭ ماڭدايىنا جازباعان ەكەن. تۇتقىنداردى سوۆەت شەكاراسىنا جەتكىزبەي، ورتا جولدا پراگا قالاسىندا قارسى الىپ، بىردەن تەرگەۋ ءىسى باستالدى. كۇتكەن ءۇمىت، دامە – ءبارى ادىرە قالدى. تۇتقىنداردى 20 - 15 جىلعا، ەڭ كەم دەگەندە، 10 جىلعا سوتتادى. ءۇش ادامعا اتۋ جازاسىن بەرىپتى دەگەن سىبىس تارادى. باتىر بوريس يۆانوۆ دەگەن اتپەن 10 جىلعا كەسىلدى. سوتى 15-اق مينۋتقا سوزىلدى. نەشە جىلعا سوتتايتىندارىن كۇنى بۇرىن كەلىسىپ قويعان سەكىلدى. سوتتىڭ دا، پروكۋروردىڭ دا بۇلاردىڭ تاعدىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە قۇلىقتارى دا، ۋاقىتتارى دا جوق سىڭايلى. جينالىستىڭ تەزىرەك بىتكەنىن تىلەپ، ۇيلەرىنە قايتۋعا اسىعىپ وتىرعان ادامدارعا ۇقسايدى.

كەيىن وزگە تۇتقىندار باتىرعا «10-اق جىل العان باعىڭ بار ەكەن» دەپ، باستارىن شايقاپ، تاڭىرقاپ، مۇنى جولى بولعىش الدەكىمدەي كورىپ ءجۇردى.

ء سويتىپ باياعى تۇتقىندار سول كۇيىندە تۇتقىن بولىپ قالا بەردى. تەك مەكەندەرى عانا وزگەردى: بۇرىن نەمىس جەرىندە بولسا، ەندى - ءوز ەلىندە.

         سوعىستا توگىلگەن قان، كونتسلاگەرلەردە شەككەن ازاپ، كورگەن قورلىق، اشتىق پەن اۋرۋ – وسىنىڭ ءبارى قۇنسىزدانعان اقشاداي ءمانىن جوعالتىپ، ەندى  ءبارىن دە قايتادان باسىنان باستاۋ كەرەك سەكىلدى. وعان ادام بالاسىنىڭ  ولشەۋلى عۇمىرى مەن كۇش-جىگەرى جەتە مە، جەتپەي مە – ول جاعى تەك ءبىر قۇدايعا عانا ايان. بىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

         ءبىر كەزدە بۇلاردى توپىرلاتىپ باتىسقا ايداسا، ەندى تەرەزەلەرىنە تەمىر تور سالىنعان، ەسىگىنە كۇزەت قويىلعان، ۇزىننان ۇزاق شۇباتىلعان تاۋار پويىزىمەن شىعىسقا قاراي جونەلتتى. قايدا اپاراتىنىنى دا بەلگىسىز. ايتەۋىر بىتپەيتىن ءبىر ۇزاق جول. نوۆوسيبيرسك، كراسنويارسك ارتتا قالدى. ءبىر تۇستا بايكال دەپ شۋلاپ جاتتى، ودان كەيىن حاباروۆسكىگە كەلدىك دەدى. سسسر-ءدىڭ تەرريتورياسى مۇنشالىقتى ۇلكەن ەكەنىن جۇرت ەندى سەزگەندەي بولىپ كەلەدى.

تەك دارىگەر نيكولاي عانا وزىمەن-ءوزى ءۇنسىز ويعا شومىپ، تەرەزەگە قاراپ، تاپجىلماي تۇرعانى. كەيدە الدەنەگە قۋانعانداي كوزى كۇلىمدەپ، دوڭگەلەنىپ قالىپ بارا جاتقان ورمان-توعايعا ۇڭىلە تۇسەدى.

بىردە:

- مەنىڭ بالالىق شاعىم وسى جەرلەردە ءوتتى، - دەدى قاسىندا تۇرعان باتىرعا جالت بۇرىلىپ. - سودان بولار تابيعاتتى ولەردەي جاقسى كورەمىن. ورمان ىشىندە جالعىز جۇرگەندى ۇناتامىن. جانىڭدى تازارتادى، ۋايىم-قايعىڭدى جەڭىلدەتەدى. تاڭىرىمەن تىلدەسكەندەي بولاسىڭ.

نيكولاي ءار كورىنىسكە، بولعان وقيعاعا فيلوسوفيالىق ءمان بەرە سويلەيتىن ويلى جىگىت. الدەبىر قيسىنسىز، كەلەڭسىز قىلىقتاردى كورسە، ءۇن-ءتۇنسىز باسىن شايقاپ سالقىن جىميار ەدى. جانە سول جىميىسىندا فيلوسوفيالىق كەكەسىن جاتقانداي كورىنەتىن باتىرعا. بۇرىننان تانيتىن ەسكى تانىستان قالعانى وسى. باتىردىڭ ساحا جىگىتىنە اينالعان قۇپياسىن دا بىلەتىن، العاش اقىلداسقاندا ءتۇسىنىپ قولداعان دا وسى ەدى. 

سوستاۆ الدىمەن ۆلاديۆوستوكقا توقتادى، ودان كەيىن تۇتقىنداردى قالادان ارى 70 شاقىرىم جەردەگى پورتپەن قاتارلاس تۇرعان لاگەرگە اكەلدى.

سىرتى بالشىقپەن سىلانعان اعاش باراقتاردان تۇراتىن لاگەردىڭ ىشىنە تۇتقىنداردىڭ الدى توپىرلاپ كىرە باستاعاندا، نيكولاي باتىردى ءتۇرتىپ قالدى:

- كوردىڭ بە انانى؟- دەيدى لاگەردىڭ قاقپاسىن كورسەتىپ. 

 قاقپادا: «بوستاندىققا بارار جول – ەڭبەك» دەگەن جازۋ تۇر ەكەن.

- ەسىڭە ەشتەڭە تۇسپەي مە؟- دەيدى سىبىرلاپ.

تۇسكەندە قانداي! ءبارى ەسىندە. نەمىس لاگەرىنىڭ قاقپاسىندا دا وسىنداي جازۋ تۇرعان. ۇمىتپاسا، وندا: «ەڭبەك ادامدى بوستان قىلادى» دەپ جازىلعان بولاتىن. ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق دەۋگە بولادى. جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتقان كونۆويشىدان ساقتانىپ باتىر ۇندەمەدى.

لاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ قۇرامى سان-الۋان. ىشىندە سوعىستا قولعا تۇسكەن سولداتتار، گەرمانياعا قارا جۇمىسقا ايدالعان قاراپايىم تۇرعىندار، ەميگرانتتار، كەزىندە ايگىلى بولعان عالىم، جازۋشى، ونەر قايراتكەرلەرى، ساياساتكەرلەر،  شەت ەلدىك ازاماتتار، ازامات سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى، ولاردىڭ بالالارى، ۇرى-قارى، كىسى ولتىرگەن، توناعان باسكەسەرلەر، ءتىپتى نەمىس تۇتقىندارىنا دەيىن بار.

ء  بىر ەرەكشەلىگى سوۆەت لاگەرلەرىندە نەگىزگى قوجايىندار - قىلمىستى توپتار سەكىلدى. لاگەر باسشىلارىنىڭ وزدەرى ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ەلەمەۋگە تىرىسادى. جۇرتتىڭ ۇيىنەن كەلگەن جىلى كيىم-كەشەگىن، ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الۋ، اعاش كەسۋ نەمەسە اعاش تيەۋ كەزدەرىندە اپاتتى جاعداي بولدى دەگەن سىلتاۋمەن ادام ءولتىرۋ ولار ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن شارۋا. قىلمىستى توپتار بىرنەشەۋ، ءارى ءبىر-بىرىمەن باقاس. ارقايسىسى لاگەردە ءوز ىقپالدارىن جۇرگىزۋگە تىرىسادى. قايسى ءبىر توپ تىم كۇشەيىپ كەتكەن جاعدايدا قالعان توپتار بىرىگىپ، قارسى كۇرەسكە شىعادى. قىلمىس الەمىندە باسشى ليدەرگە قۇلدىق ۇرۋ قاتتى دامىعان. ونىڭ بۇيرىعىنان ارتىق زاڭ جوق. قوجايىننىڭ تاپسىرماسى دۇرىس بولسا دا، بۇرىس بولسا دا، ورىندالۋعا ءتيىستى. لاگەردە كوپتەن كەلە جاتقان بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى باسشىلىقتىڭ ءوزى ولارمەن تىعىز بايلانىستا كورىنەدى. الدە ءبىر زاڭسىز ساۋدا-ساتتىق، ورتاق پايدالارى بارعا ۇقسايدى.

لاگەردەگى تىرشىلىكتى ادامي ورتا دەپ ايتۋ قيىن. ۇيتكەنى سەنىمەن ادام دەپ ەشكىم ەسەپتەسپەيدى. مال دەيتىندەي مال دا ەمەسسىڭ. جانە مال ەمەس ەكەنىڭدى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. بىراق مالدىڭ جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىڭ اقيقات. ەگەر سول مالدىق جاعدايعا، دالىرەك ايتقاندا، قۇلدىق جاعدايعا توزىمدىلىك ءبىلدىرىپ، ءۇن-ءتۇنسىز جۇرە بەرسەڭ، ونىڭمەن باسشىلىققا دا، الدىڭداعى تاماعىڭدى تارتىپ اكەتكەن بانديتكە دە ۇنايتىنىڭ انىق. تەك ءبىرازدان كەيىن وزىڭە ۇناۋدان قالاسىڭ. بارشانىڭ جەمى - ەزدەر مەن مومىندار. سول كەزدە ىشىڭدەگى ادامي سانا ويانىپ، الدە ءبىر كەلىسپەۋشىلىككە، نارازىلىققا، بۇلىكشىلىككە يتەرمەلەيدى. بالكىم نارازىلىق سەزىمى جۇرتتىڭ بارىندە بار شىعار، بىراق ونى سىرتقا شىعارۋعا داتتەرى شىدامايدى. ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ءومىر قىمبات.

نيكولاي ءبىر اپتادان كەيىن دارىگەر بولىپ اۋرۋحاناعا ورنالاستى. «مەنىڭ باعىم – ماماندىعىم. بارلىق قاتەردەن وسى دارىگەرلىكتىڭ ارقاسىندا امان قالىپ ءجۇرمىن. دۇنيەنىڭ قاي تۇپكىرىنە بارساڭ دا، دارىگەرگە قىزمەت تابىلادى»،- دەپ جۇرەتىن.

باراقتا جالعىز قالعانداي بولعان باتىر ناردا قاتار جاتاتىن كوزىلدىرىكتى، تاقىر باس كوزلوۆ دەگەن ۇلكەن كىسىمەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى. كوزلوۆ جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ايگىلى عالىم كورىنەدى. بىراق ازداپ جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان، ءارى جادى زاقىمدانعان. باتىردىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپ، قايتا-قايتا سۇرايدى، قايتا-قايتا ءوزىن تانىستىرادى. اقىرى باتىردىڭ اتى- ءجونىن ەسىندە ساقتاعان كەزدە ءوزى تۋرالى اڭگىمە ايتا باستايدى. سودان كەيىن بۇعان جاقىنداي ءتۇسىپ، سىبىرلاي سويلەپ:

-         بوريس، وسى سەن نەشە جىلعا كەسىلدىڭ؟ - دەيدى.

-         ون جىلعا.

كوزلوۆ ون جىلدىڭ ۇزاقتىعىن ەسەپتەگەندەي جوعارى قاراپ ءۇنسىز تۇرادى دا:

- ون جىل دەگەن نەمەنە جاس ادامعا،- دەيدى بىردەڭەنى مەنسىنبەگەندەي مۇرنىن تىجىرايتىپ. – اماندىق بولسا، ەرتەڭ-اق وتە شىعادى. ءسوز جوق بوستاندىققا شىعاسىڭ. ال مەنىڭ سۇيەگىم وسىندا قالادى. ماعان كوپ تە قالعان جوق. ماڭدايعا جازىلعان تاعدىر وسى بولسا، قۇر كۇيرەي بەرگەننەن ول جەڭىلدەمەيدى. سوندىقتان تاعدىرىڭدى قابىل الىپ، ونىمەن مامىلىگە كەلۋ كەرەك. ال مەنىڭ مازامدى الىپ جۇرگەن ماسەلە بۇل ەمەس، باسقا...- كوزلوۆ باسقا ماسەلەنى ايتار الدىندا جاقسىلاپ ويلانىپ العىسى كەلگەندەي تاعى دا ءۇنسىز قالادى. - ءيا، باسقا،- دەيدى سوسىن ءسوزىن جالعاپ. – لەنينگرادتا مەنىڭ قىزىم تۇرادى. اتى - وليا، ولگا الەكساندروۆنا. سەن بوساعاننان كەيىن سوعان بارىپ، مەنىڭ امانات-سالەمىمدى جەتكىز. ايت، اكەڭنىڭ جازىعى جوق دەپ ايت. جاراي ما؟

باتىر ءوزىنىڭ قازاقستاننان ەكەنىن، ول جاقتان لەنينگرادقا ارنايى بارا الماي قالۋى مۇمكىن ەكەنىن، سوندىقتان ۋادە بەرۋگە باتىلى جەتپەي تۇرعانىن ايتادى. كوزلوۆ: «ا-ا، سولاي ما»،- دەپ تۇسىنگەن سىڭاي بىلدىرەدى دە، كىشكەنەدەن كەيىن الگى ءوتىنىشىن قايتالاپ ايتا باستايدى. اقىرى باتىر: «جارايدى، مىندەتتى تۇردە ايتامىن»،- دەپ ارەڭ قۇتىلادى.

مىنەزى تىم بيازى، ينتەلليگەنت، مۇلدە قورعانسىز كوزلوۆتىڭ كورمەگەن قورلىعى جوق سەكىلدى. بۇزاقىلار الدىنداعى تاماعىن تارتىپ الىپ، ءوزىن مازاق قىلىپ كۇن كورسەتپەيدى. باتىر جاسى كەلگەن ۇلكەن ادامعا الگىلەردىڭ كورسەتكەن قياناتىنا شىداي الماي، ارا تۇسەم دەپ وزىنە بالە تىلەپ العانداي بولدى. ەندى ولار قايتا-قايتا ءتيىسىپ، باتىردىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسىپ الدى.

ولار لاگەردەن 10 شاقىرىم جەردە ۆاگونعا اعاش تيەۋ كەزىندە توبەلەس ۇيىمداستىردى. سول كۇنى سۇيەكتەن وتكەندەي ۇسكىرىك اياز بولدى. باتىر قۇلاقشىنىنىڭ باۋىن بايلاماي، سىرتىنان شالمامەن وراپ تاستاعان بولاتىن. كەنەت تاپەلتەك كەلگەن بالالاۋ جاس جىگىت باتىردىڭ باس كيىمىن جۇلىپ الىپ، تۇرا قاشتى. باتىر قۋىپ جەتىپ، جەلكەدەن ءتۇيىپ جىبەرگەن كەزدە اناۋ ەتپەتىنەن جىعىلىپ، قولىنداعى قۇلاقشىن انانداي جەرگە ۇشىپ كەتتى. باتىر  باس كيىمىن باسا كيىپ، باۋىن بايلاپ، ورىنىنا ورالا بەرگەن بولاتىن، ارتىنان «ءبىزدىڭ ادامدى ساباپ جاتىر» دەگەن ايعاي شىقتى. ءوزىنىڭ ورىنىنا كەلىپ ۇلگىرگەن باتىردىڭ قاسىنا جالاڭداعان ءۇش جىگىت جەتىپ كەلدى. بورەنەنى باتىرمەن بىرگە كوتەرىسىپ جۇرگەن گرۋزين جىگىتى:

- جىگىتەر، جىگىتتەر، - دەدى ءباتۋا سۇراعانداي ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، - كەلىسىمگە شاقىرمىن. نە بولسا دا، بەيبىت جولمەن شەشەيىك. جاراي ما، جىگىتتەر؟

- جوق، سەن ارالاسپا، - دەدى وعان تۇلكى قۇلاقشىن كيگەن قىزىل بەت جىگىت. وتكەن جولى كوزلوۆتىڭ تاماعىن تارتىپ الاتىن بۇزاقى ەكەنىن باتىر تانىپ تۇر. – ءبىز ساعان ءتيىسىپ تۇرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ ءوز ەسەبىمىز بار. تۇرما جولىمىزدا.

قىزىل بەت جىگىت جەپ قوياتىن ادامداي وكىرەڭدەپ جاقىن كەلىپ، سابايتىن ادام تابىلعانىنا قۋانعانداي، كوزى ارسىز كۇلىمدەپ، باتىردىڭ جۇزىنە بارلاي قارادى.

باتىر بۇلاردىڭ بىتىمگە كەلمەيتىنىن بىردەن اڭعاردى. سوعىستى كورگەن، نەمىس لاگەرلەرىنىڭ توزاعىنان وتكەن، اجالمان تالاي رەت بەتپە بەت كەلگەن قارۋلى جىگىت سىن ساعاتتا باتىل شەشىم قابىلداۋ قاجەت ەكەنىن بىلەتىن. تاعى  ءبىر ءسوز ايتۋعا وقتالا بەرگەن بۇزاقىنى اۋزىن اشۋعا ۇلگىرتپەستەن، شىقشىتتان سارت ەتكىزىپ ءبىر-اق ۇردى. اناۋ كەسكەن تەرەكتەي قۇلاپ ءتۇستى دە، ءولىپ قالعان ادامداي قيمىلسىز قالدى. قالعان ەكەۋى باتىردان ءدال مۇنى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، ءبىر-بىرىنە قاراپ ءبىر ءسات ابدىراعانداي بولدى دا، قالتالارىنان پىشاقتارىن سۋىرىپ الدى. باتىر جەردەن كەسپەلتەكتەۋ ءبىر تاياقتى كوتەرىپ، انالاردىڭ شابۋىلىن كۇتپەستەن تۇرا ۇمتىلدى. ەكى بۇزاقى بولىنە  قاشىپ، قايتا ورالىپ، ەندى باتىرعا ەكى جاقتان جاقىنداي ءتۇستى. باتىر قاشا ءجۇرىپ، تاياقپەن جاسقاپ جولاتار ەمەس. ءبىر رەت سوققىسى مۇرتتى بىرەۋىنىڭ ءدال باسىنان ءتيدى. ولار دا جەردەن تاياق الدى. نە ءبىر بوقتىق سوزدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتىپ، ەكەۋى ەكى جاقتاپ قىسا باستادى. باتىر شىر كوبەلەك اينالىپ قورعانىپ ءجۇر. ءوزىن ۇستاماق بولىپ تۇرا ۇمىتىلعان مۇرتتىنىڭ قولىنان ۇرىپ، پىشاعىن ءتۇسىردى. وسى ساتتە تۋ سىرتىنان ەنتىككەن دىبىس پەن قارعا شاقىرلاعان اياق دىبىسىنىڭ تىم جاقىننان ەستىلگەنىن سەزىپ، قولىمەن قورعانا جالت بۇرىلعاندا، قارىنا قادالعان پىشاقتان سول قولى جان كەتكەندەي ۇيىپ، شاتقاياقتاي بەرىپ شالقاسىنان قۇلادى. كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاعانى – مۇرتتى اينالشىقتاپ جەرگە ءۇڭىلىپ بىردەڭەنى ىزدەپ جۇرگەن سەكىلدى. باتىر جان دارمەن ساۋ قولىمەن جەر تىرەپ، تۇرماق بولعان كەزدە قولىنا الدە بىردەڭە ىلىككەندەي بولدى; پىشاق ەكەن. مۇرتتىنىڭ ىزدەپ جۇرگەن پىشاعىنىڭ ۇستىنە قۇلاپتى. باتىر پىشاقتى كەزەنىپ ورىنىنان تۇرعان كەزدە جاعداي اياق استىنان وزگەردى. ەكى بۇزاقى توبەلەستىڭ وسىمەن اياقتالعانىن ءبىلدىرىپ، باتىردان كوزدەرىن ايىرماي، شەگىنشەكتەپ، ءالى ەسەڭگىرەپ وتىرعان قىزىل بەت جىگىتتى ورىنىنان تۇرعىزىپ، كەرى قايتتى. كەتىپ بارا جاتىپ قولدارىن القىمدارىنا تىرەپ، باتىرعا سەس كورسەتتى. ونىسى «سەن ەندى ولىكسىڭ» دەگەندى ءبىلدىرۋشى ەدى. 

كيىمىنىڭ سىرتىنا شىققان قاندى كورىپ، گرۋزين جىگىتى باتىرعا قامقورلىق كورسەتىپ، تەز تۇيمەسىن اعىتىپ، سول قولىن جەڭىنەن شىعارىپ، قارىنىڭ جوعارعى تۇسىنان ورامالمەن بۋىپ بايلاپ تاستادى. «ەشكىمگە دە ارىز ايتپا، ودان ەشتەڭە شىقپايدى» دەپ اقىل ايتتى. 

لاگەرگە كەلگەن سوڭ، باتىر دارىگەر نيكولايعا باردى. بورەنە قۇلاپ، قارىنا ۇلكەن شەگەسى كىرىپ كەتكەن. نيكولاي باستىعىنان رۇقسات الىپ، باتىردى اۋرۋحاناعا جاتقىزدى.

         بىراق لاگەر باستىعى توبەلەستىڭ بولعانىن ءبىلىپ قويىپتى. كۇزەتشىلەر كورگەن ەكەن. تەك، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇزاقىلاردى ەمەس، باتىردى عانا جازاعا تارتتى. اۋرۋحانادان شىعىسىمەن، الدىمەن شترافزونا بولىپ ەسەپتەلەتىن ارالىق لاگارگە اپارىپ قامادى. ودان كەيىن سوڭعى ەتاپپەن كولىماعا ايداماق. شترافزوناداعى جاعداي وتە  اۋىر ەدى. تاماعى كۇنىنە ەكى مەزگىل جانە جارتى سىباعا: قاتقان نان مەن ەسكىرىپ كەتكەن سەلەدكا. باراقتىڭ ءىشى وتە سالقىن، ەڭ تومەنگى ناردا ۇيىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. تۇتقىنداردىڭ كوبى اۋرۋ. تۇنىمەن كۇركىلدەپ شىعادى. نادزيراتەلدەرى شەكتەن تىس قاتال. باتىر كولىماعا ايدالار كۇندى تاعاتسىز كۇتتى. 

ەتاپتىڭ اتتانۋىنا ءبىر اپتا قالعاندا ارالىق لاگەرگە اياق استىنان دارىگەر نيكولاي كەلدى. باتىر ونىڭ كەلىسىن الدە ءبىر دارىگەرلىك كومەككە بايلانىستى شىعار دەپ ويلاعان. ولاي بولمادى، ونى دا شترافزوناعا جىبەرىپتى.

- نە ءۇشىن؟ – دەگەن سۇراققا:

- ايەل ماسەلەسىنە بايلانىستى، - دەيدى نيكولاي ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق كەكەسىن جىميىسىمەن.

         نيكولاي اجارلى جىگىت بولعاندىقتان، ايەلدەر اراسىندا بەدەلى بار. بىراق ءبىر عاجابى، قىزداردى ءوزى ەمەس، قىزدار مۇنى اينالدىرادى. جاپ-جاس مەدبيكە قىز ءۇيىرىلىپ سوڭىنان قالماي جۇرگەن. سونىڭ قىرسىعى تيگەن سەكىلدى.  

            - باقىتسىزدىق ساپارىن بىرگە باستاپ ەدىك، اقىرىنا دەيىن بىرگە بولايىق، - دەيدى تاعى دا سول جىميىسپەن باتىرعا قاراپ.

 

         جۇرگەلى تۇرعان كەمەلەردىڭ بىرىندە ۇلكەن جارىلىس بولىپ، كوپ ادام ءولىپ، وزگە كەمەلەر دە ىستەن شىعىپ، سوعان بايلانىستى ساپار جارتى ايدان استام ۋاقىتقا كەشىككەن بولاتىن. اقىرى كۇزدىڭ العاشقى ايىندا الدى ارتى شاقىرىمعا سوزىلاتىن قالىڭ ءنوپىر تۇتقىنداردى تەڭىز جاعاسىمان ايلاققا جاياۋ ايداپ اكەلىپ، كەمەگە وتىرعىزدى.

         كەمەنىڭ ءىشى تۇرمەمەن بىردەي. تريۋمدە قامالىپ وتىرعانىڭ. پالۋباعا دارەتكە كونۆويمەن شىعاسىڭ. وندا دا كورەتىنىڭ - بۇلىڭعىر اسپان، باسىلمايتىن سىلبىر بوز جاڭبىر، قورعاسىن ءتۇستى شەكسىز، شەتسىز تەڭىز ايدىنى، اندا-ساندا سۋ بەتىندە شورشىعان دەلفيندەر. بۇرىن كەمەمەن جۇرمەگەندەردىڭ باستارى اينالىپ، تاماق ىشە الماي، قۇسىپ، ازاپ شەككەندەرى دە از بولمادى.

         تەك نيكولاي عانا كوڭىلدى ەدى. قايتادان دارىگەرلىك قىزمەتكە تاعايىندالۋىنا بايلانىستى كەمە ىشىندە ەركىن جۇرۋگە رۇقسات العان بولاتىن. سىرتقا شىعىپ كەلگەن سايىن كەمەنىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن، ەندى قاي جەرگە كەلەتىنىن، تەڭىزدىڭ كۇندىزگى، كەشكى كورىنىستەرىن ايتىپ، الدە نەگە تاڭ قالىپ باسىن شايقاپ وتىرعانى.

         ءبىر بىرىنەن اينىمايتىن سۇرەڭسىز كۇندەر جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. اۋرۋلاردىڭ ىشىندە ءولىم جيىلەدى. مۇردەلەردى قاپقا سالىپ تەڭىزگە تاستايدى. بۇل دا ولىكتەردى تەڭىزگە جەرلەۋ ءراسىمى بولىپ ەسەپتەلەدى.

         كۇن سۋىتا باستادى. تەڭىز بەتىنەن قالقىعان مۇزدار كورىنەتىن بولدى. قانشا جۇزگەندەرىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن، بۇلىڭعىر ايازدى كۇندەردىڭ بىرىندە تۇتقىنداردى الدە ءبىر وزەننىڭ ساعاسىندا جاعاعا ءتۇسىردى. ءارى قاراي جۇزۋگە بولمايدى ەكەن. وزەننىڭ بەتىن مۇز باسقان. جارىلىسقا بايلانىستى  كەمە ۇزاق كەشىگىپ، سونىڭ قىرسىعى ءتيىپتى.  ەندى قاقاعان قىستا تۋندرا مەن تايگا ارقىلى جاياۋ ءجۇرۋ كەرەك.

         ەتاپتى بىرنەشە توپقا ءبولىپ،  قاتار-قاتار ساپقا تۇرعىزىپ، بولەك-بولەك اتتاندىردى. شاماسى، 50 گرادۋستىق قاقاعان ايازدا جول ءجۇرۋ ءۇشىن باسقارۋعا ىڭعايلى شاعىنداۋ توپ تيىمدىرەك بولۋى كەرەك. مىڭان استام ادامدى تاماقتاندىرۋ، ولارعا قونالقالىق ورىن تابۋ وڭاي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. 

تۋندرانىڭ مەڭىرەۋ تابيعاتىندا جىبىمەيتىن ءبىر مەيرىمسىزدىك، ادامعا دەگەن وشپەندىلىك بار سەكىلدى. كۇن اپ-اشىق بولعانمەن، شۇعىلاسىندا جىلۋ جوق، كەرىسىنشە، جارقىراپ، سۇپ-cۋىق ىزعار شاشىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.

          باتىر تاعى دا وتكەن ءومىرىن ەسىنە الدى. وسىدان 5 جىل بۇرىن نەمىس كونۆويلارىنىڭ قورشاۋىندا  200 شاقىرىم جەرگە جاياۋ ايدالسا، ەندى سوعان ۇقساس ازاپتى ساپار تاعى دا باستالدى. تەك مىلتىقتارىن اسىنىپ، ەكى جاقتاپ ايداپ كەلە جاتقاندار - ءوزىنىڭ سۇيىكتى وتانىنىڭ كۇزەتشىلەرى. قاتالدىعى نەمىستەردەن كەم ەمەس. قاشپاق بولساڭ، بۇلار دا اتىپ تاستايدى. بىراق قاشاتىن جەر جوق. ايدالادا ءۇسىپ ولگىڭ كەلمەسە، وسى توپتان قالماۋىڭ كەرەك.

         جول بويىندا بەتىن قارمەن، شوپشەكپەن اسىعىس بۇركەي سالعان ولىكتەر دە كورىنە باستادى. توپ تۇندەلەتىپ قونالقى جەرگە جەتتى. الاۋلاتىپ وت جاعىلدى. تاماقسىز ىستىق ءشاي ءىشىلدى.

         شەتكەرىرەك وتىرعان باتىردىڭ قاسىنا كەلىپ جايعاسقان الدەكىم:

         - سالەم، - دەدى بۇعان بۇرىننان تانيتىن ادامداي.

         بۇرىلىپ قاراعاندا تانىدى، وتكەندە توبەلەس كەزىندە جارالانعاندا وزىنە كومەك كورسەتكەن گرۋزين جىگىتى ەكەن. ءبىراز ۇساق-تۇيەك اڭگىمەدەن كەيىن، ول باتىرعا بۇرىلىپ جاقىنداي ءتۇسىپ:

-         ساعان ايتاتىن ءبىر ماڭىزدى شارۋا بار، - دەدى سىبىرلاي سويلەپ.

«ول نە شارۋا» دەگەندى ءبىلدىرىپ باتىر ونىڭ جۇزىنە قارادى.

         - ستانتسيادا سەنىمەن توبەلەسكەن ءۇش سىلىمتىك بىزگە قارسى توپتىڭ ادامدارى بولاتىن، - دەدى ول وتتىڭ قولامتاسىن قولىنداعى شىبىقپەن تۇرتكىلەپ وتىرىپ. - ناعىز قورقاۋ قاسقىرلار. ولار سەنى ولتىرگىلەرى كەلىپ ءجۇردى. سولاردان امان ساقتاۋ ءۇشىن كومەنداتۋراعا ايتىپ، سەنى شترافزوناعا جىبەرتكىزگەن ءبىزدىڭ شەف. وعان ايتقان مەن. باتىل جىگىتتەردى ۇناتامىن. ال قورقاۋلار باتىل جىگىتتەردەن قورقادى. سودان كەيىن قاپىسىن تاۋىپ كوزىن قۇرتقىلارى كەلەدى. بىراق قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلعان جوقسىڭ، ولاردىڭ ءار جەردە ادامدارى كوپ. سەنى ءبىر رەت ءبىز ساقتاپ قالدىق، بۇدان كەيىن دە بىزدەن باسقا ەشكىم سەنى قورعاي المايدى. بىزگە قوسىلۋىڭ كەرەك. جاقسىلاپ ويلان. كەلىسسەڭ، كەيىن شەفپەن تانىستىرامىن. – گرۋزين بۇدان كەيىن مۇلدە كوتەرىڭكى باسقا داۋىسپەن بۇگىنگى ساپار، اۋا رايى، تۋندرانىڭ تابيعاتى توڭىرەگىندە باسقا تاقىرىپقا كوشتى.

 مىناۋ اڭگىمە باتىردى قايران قالدىردى. باسىنا ءولىم قاۋپى  تونگەنىن، مۇنىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن وزىنە بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ ارەكەت جاساعانىن بىلگەن ەمەس. شترافزوناعا وتىرعىزۋ، باسقا لاگەرگە ايداۋ - لاگەر باسشىلارىنىڭ ادىلەتسىز شەشىمى دەپ قانا ويلاعان.  ونەبويىن ۇرەي بيلەي باستادى. گرۋزين جىگىتى ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ارقالارىن تىرەپ، وت باسىندا قالعىپ-شۇلعىپ تاڭدى اتىردى. جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر-بىرىنە ارقالارىن تىرەپ ۇيىقتاۋدا.

         تاڭ اتا كولوننا جولعا شىقتى. بۇكىل شەك-قارىندى قالتىراتىپ، سۇيەكتەن وتكەن سۋىق ەشتەڭەنى ويلاتپايدى. ءتىپتى شارشاۋ دا، اشتىق تا جايىنا قالدى. ءبىر ساتكە بولسا دا، جىلىناتىن جەر تابىلسا دەگەننەن باسقا ارمان جوق. بەتتەرى ۇسىگەن، ساقال مۇرتتارىنا مۇز قاتقان  تۇتقىنداردىڭ تۇرلەرى تىم ايانىشتى ەدى. بىراق قولدارى مەن اياقتارىن ءۇسىتىپ، مەجەلى مەكەنگە جەتە الماسىن بىلسە دە، شىبىن جاندى قيا الماي، لەكتىڭ سوڭىندا تاياققا سۇيەنىپ قيسالاڭداپ ارەڭ كەلە جاتقاندارمەن سالىستىرعاندا قالعاندارىنىڭ جاعدايى شۇكىرشىلىك دەۋگە بولعانداي.

         كولوننا ءتورتىنشى، ءيا بەسىنشى كۇنى الدەبىر يەسىز مال قوراعا تۇنەدى. ابدەن بىتۋگە قالعان تۇتقىندارعا مال قورا قوناقۇيدەن كەم كورىنبەگەن شىعار. تۇڭعىش رەت كوزدەرى ءىلىنىپ، ءسال-ءپال بولسا دا، ەستەرىن جيعانداي بولدى.

         اقىرى ارىپ-اشىپ، جول بويى بەتتەرى ءشوپ-شالاممەن بۇركەي سالىنعان ولىكتەرىن قالدىرىپ، ادام كەيپىنەن ايرىلعان تۇتقىندار ءتيىستى جەرگە دە كەلىپ جەتتى. لاگەردىڭ يتتەرىن ابالاتىپ، ءىلبىپ باسىپ قاقپادان ەنىپ جاتقان تۇتقىنداردىڭ جۇزىنەن ەشبىر قۋانىش بەلگىسى بىلىنبەيدى. ۇيتكەنى ولاردىڭ قۋانۋعا دا، رەنجۋگە دە شامالارى جوق ەدى.   

         لاگەر تۇرعان جەردە كەن بايىتۋ فابريكاسى بار ەكەن. تۇتقىندار قىس بويى شاحتادا جۇمىس ىستەپ، جاز شىعا بايىتىلعان كەندى كەمەگە تيەيدى. ەندى بىرەۋلەرى، كوبىنە شترافنيكتەر، ورماننان اعاش كەسەدى. بۇل ەڭ اۋىر جۇمىس بولىپ ەسەپتەلەدى. ۇيتكەنى تۇكىرىك جەرگە مۇز بولىپ تۇسەتىن 50 گرادۋستان استام ايازدا دالادا جۇمىس ىستەۋ ناعىز توزاقتىڭ ءوزى بولاتىن. ال شترافنيك بولۋ قيىن شارۋا ەمەس، ساياساتقا قاتىستى ارتىق ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىڭ بۇل ارادا لاگەر باسشىلىعىنىڭ قۇلاعىنا بىردەن جەتەدى. جاز ورتاسىندا وزەن جاعاسىنا توقتاعان بارجادان كومىر ءتۇسىرۋ دە قاۋىرت جۇمىس. ۇيتكەنى كەمە جۇرەتىن جازعى ماۋسىم وتە قىسقا. سول قىسقا مەرزىمدە قىستىق كومىردى قالاي دا ءتۇسىرىپ ۇلگىرۋ كەرەك.

         وسىنداي ءبىر كومىر ءتۇسىرۋ كەزىندە باتىردىڭ باسىنا قارا بۇلت قايتا ءۇيىرىلدى. تومەندە كومىر سالىپ تۇرعان مۇنىڭ ۇستىنە پالۋبادان تەمىر بوشكە قۇلاپ، قولى سىنىپ باتىر اۋرۋحاناعا ءتۇستى. مۇنىڭ قولىنا گيپس سالىپ، وراپ بايلاپ جاتقان نيكولاي «پالۋبادان تەمىر بوشكە قۇلادى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە قالت توقتاپ:

         - بوشكە قالايشا قۇلادى؟ - دەدى باتىردان كوزىن ايىرماي.

         - بايقاۋسىزدا بولار.

         نيكولاي ءۇن-ءتۇنسىز باتىردىڭ قولىن وراپ بايلادى دا، الدەنەگە باسىن شايقاپ، ويلانىپ وتىرىپ قالدى.

         - وتكەن ايدا، اۋرۋحاناعا اۋىسپاي تۇرعاندا ءدال وسىنداي وقيعا مەندە دە بولدى، - دەدى سودان كەيىن. – وندا بوشكە مەنىڭ باسىما قۇلاعان. ەكى بانديۋگا  مەنى ولتىرمەك بولىپتى. ءبىر قۇداي ءبىلسىن ولارعا نە جازعانىمدى. ونى سولارمەن بايلانىسى بار ءبىر جىگىت ايتتى. مەن قۇرىدىم دەپ ويلاعام. بىراق مەنىڭ باعىما قاراي وتكەندە بارجاداعى تەحنيكالىق ءسپيرتتى ءىشىپ ولگەندەردىڭ ىشىندە الگىلەر دە بار ەدى. قۇتقارعان قۇدايدىڭ ءوزى دەپ ويلادىم. ەگەر مىناۋ دا سونداي جاعداي بولسا، وندا وتە ساق بولۋ كەرەك.

         باتىر بولعان وقيعانى گرۋزينگە (گرۋزين جىگىتىن توڭىرەگى وسىلاي اتايتىن) ايتتى. گرۋزين كەلەسى كۇنى ءىستىڭ شىنىندا دا ناسىرعا شاپقانىن، باتىرعا وزدەرىنىڭ توبىنا كىرگەننەن باسقا امال قالماعانىن جەتكىزدى.

         - ال جاقسى، كىرەيىن، - دەدى باتىر وعان ريزاشىلىعىنىڭ جوقتىعىن ۇنىمەن سەزدىرىپ.- سوندا سەندەر مەنى قايتىپ قورعايسىڭدار؟ 

         - توبىمىزدىڭ مۇشەلەرىن قورعاۋدى ءبىز قاسيەتتى بورىشىمىز دەپ ەسەپتەيمىز، - دەدى گرۋزين انت بەرىپ تۇرعانداي داۋسىن كوتەرە. – بۇل – ءبىزدىڭ زاڭىمىز. سەن بىزگە مۇشە بولساڭ، ءبىزدىڭ تالابىمىزدى مويىنداساڭ، وندا ءبىز قارسى جاقپەن كەلىسسوزگە شىعامىز. سەنىڭ بىزگە مۇشە ەكەنىڭدى، ەندى ساعان تيۋگە بولمايتىنىن ايتامىز. ايتپەسە، قانعا – قان. ونى ولار دا جاقسى بىلەدى. بىزدە ءار جاڭا مۇشەگە بايىرعى مۇشەلەردىڭ ءبىرى كەپىلدىك بەرەدى. ساعان كەپىلدىكتى مەن بەردىم. ەندى سەن ءۇشىن مەن جاۋاپ بەرەتىن بولامىن.

         باتىر بارىنە دە ءتۇسىندى. ءومىرىنىڭ قاتەردە تۇرعانىن، ودان قۇتىلۋدىڭ  بۇدان باسقا جولى  قالماعانىن سەزىپ وتىر، بىراق ەندى ەشقاشان دا تۇزەۋگە بولمايتىن ءبىر قاتەلىك جاساعالى تۇرعانداي جۇرەگى شىمىرلاپ سىزداي بەرەدى. 

         گرۋزين بۇزاقىلاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن جاقسى بىلگەندىكتەن، سول ءتۇنى الدەنەدەن كۇدىكتەنىپ، ورىنىن ايىرباستاپ، باتىردىڭ قاسىنداعى نارعا كەلىپ ۇيىقتادى. كەلەسى كۇنى باتىر وعان كەلىسىمىن بەردى. سودان باستاپ ول ءوزىنىڭ زاڭى، جارعىسى، سوعان نەگىزدەلگەن باسشىلىعى بار ۇيىمداسقان قىلمىستى توپتىڭ زاڭدى مۇشەسىنە اينالدى. العاشقىدا ۇيرەنە الماي، باسقا ءبىر جات ەلگە كوشكەندەي اسەردە جۇرگەن. بۇكىل تىرشىلىگىن سارالاي كەلىپ، اقىرى: «مەن وسكەن قوعامنىڭ قىلمىستى توپتان ايىرماشىلىعى قايسى؟ ۇكىمەتتىڭ جاساعان قىلمىسى مىنالاردىكىنەن از بولىپ پا؟ ەندەشە قىلمىستى توپتىڭ قايسىندا بولعانىڭدا تۇرعان نە بار؟» دەپ، ءوزىنىڭ قابىلداعان شەشىمىن زاڭداستىرعانداي بولدى.

         ەندى باتىردا ەكى باستىق  بار: ءبىرىنشىسى -  لاگەر باسشىلارى، ەكىنشىسى –  قىلمىستى توپتىڭ اتامانى. قىلمىستى توپتى جوعارعى دارەجەدە ۇيىمداسقان، ءتارتىبى كۇشتى ۇيىم دەپ ايتۋ دا قيىن. ىشتەرىندە ءبىر بىرىمەن اتارعا وقتارى جوق، دۇردەاراز بۇزاقىلار، قانىشەر باسكەسەرلەر، ۇرى-قارى، كارتاقۇمارلار، الاياقتار كوپ. ءبارى تەك قوجايىنعا باعىنادى. ۇيتكەنى ودان ءبارى قورقادى. ول بارىنەن باتىل، بارىنەن ايلاكەر، بارىنەن اقىلدى دەپ مويىندالعان. كوپشىلىك سونىڭ جاعىندا بولعاندىقتان، ول وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەندەردىڭ كەز كەلگەنىن جازالاي الاتىن.

         قىلمىستى توپتىڭ لاگەر باسشىلىعىنا دا ىقپالى جوق ەمەس. اكىمشىلىكتەگى ۇساق-تۇيەك قىزمەتتە ىستەيتىندەر – سانيتارلىق ءبولىمنىڭ باستىعى، ناريادچيكتەر مەن بريگاديرلەردىڭ، كۇندىزگى كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرازى، ءتىپتى اسپازعا دەيىن وسىلاردىڭ ادامدارى. ءار جەردەن تۇسەتىن قاراجات بار; ەسىرتكى ساتاتىن، جاسىرىن اعاش ساتۋ ىسىنە قاتىساتىن، لاگەردەن بوساپ، توڭىرەكتە عانا جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات العان ادامدارىن پايدالانىپ زاڭسىز تەرى ساتۋ ىسىمەن شۇعىلداناتىن، ءار ءتۇرلى تاپسىرىستاردى ورىندايتىن.

         وسىنداي تىرلىكپەن جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. باتىر قىلمىستىق ورتادا «ياكۋت» دەگەن اتقا يە بولدى. اشەيىن قاتارداعى ەمەس، بەلگىلى بەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. بالالار ۇيىندە جۇرگەندە كارتا ويىنىنا بەرىلىپ، اتى شىعىپ جۇرەتىن. مۇندا دا كوپ ۇزاماي بەلگىلى كارتاشىلاردىڭ قاتارىنا ىلىكتى. بۇزاقىلاردىڭ كوبى اندا-ساندا ءبىر سوققاندا  ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايتىن مۇنىڭ ۇستامالى اشۋىنان قايمىعاتىن بولدى.

          باتىر ءوز بويىندا الدە ءبىر وزگەرىستىڭ بولعانىن سەزەتىن. قاتىگەزدىك، باتىلدىق،  ايلاكەرلىك، ەڭ قيىن ساتتەردە ۇرەيدى جەڭە الاتىن ۇستامدىلىق – وسىنىڭ ءبارى قىلمىس الەمىنەن تاپقان ولجاسى. باستان كەشكەن قاندى وقيعالار تۇسىندا امان قالۋىنا سەبەپشى بولعان قۇتقارۋشىسى دا – وسى قاسيەتتەر ەكەنىن بىلەتىن. 

         ەڭ قيىنى - قانشا مەيرىمسىز بولسا دا، وزىڭدىكى بولعان سوڭ، قيا المايتىن وتكەن ومىرىڭمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان ءبىر ەسىكتى قايتىپ اشىلماستاي ەتىپ قاتتى جاپقانىڭ. باتىر مۇنداي ويلارعا بەرىلمەۋگە تىرىساتىن. ۇيتكەنى قىلمىستى توپتىڭ ىشىندە جۇرگەننەن كەيىن، سەن قالاي دا سول ورتانىڭ زاڭىمەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىستىسىڭ. ەكىنشىدەن، ءوزىڭدى ولىمنەن قۇتقارعان ورتاعا سەن دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قارىزدارسىڭ. ال ەسىكتىڭ ار جاعىندا قالعان ءومىر ءۇشىن بۇل باياعىدا سوعىستا حابار-وشارسىز جوعالعان نەمەسە موسكۆا تۇبىندەگى ايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپقان ايبىندى جاۋىنگەر.

ۇشىنشىدەن، مۇنىڭ ءىز-ءتۇزسىز جوق بولعانىنان ادامزات ورىنى تولماستاي ەشتەڭە جوعالتپاعان شىعار. باياعىدا، سوعىستا نەمەسە نەمىس لاگەرىندە ءولىپ قالعانداردىڭ قاتارىندا كەتسە، سولاردان ەشتەڭەسى ارتىق ەمەس ەدى. راس، شەشەسىنە دەگەن ساعىنىشتىڭ جۇرەگىنەن ءالى وشپەگەنىن سەزەدى. بىراق ول دا جاڭاعى اشىلمايتىن ەسىكتىڭ ار جاعىندا قالدى. وكىنگەنمەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى.

         باتىردىڭ ومىرىندە بۇدان كەيىن دە تالاي اۋىر-اۋىر وقيعالار بولدى. سەگىز جىل وتكەندە امنيستياعا ىلىككەن. بوساعاننان كەيىن باقىلاۋ مەرزىمىندە بولىپ، كورشى پوسەلكەگە ورنالاسىپ، شاحتادا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ،  قىلمىستىق ستاتيامەن 10 جىلعا، ودان كەيىن 6 جىلعا سوتتالدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى ەندى بۇل  ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جاعداي بولىپ ەسەپتەلەتىن. «ياكۋت» ەسىمى قىلمىس الەمىندە، كريميناليستيكا سالاسىندا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا  تانىمال ەسىمدەردىڭ بىرىنە اينالدى. مۇلدە باسقا جاقتا بولعان قىلمىستى ارەكەتتەردى تەرگەۋ كەزىندە تەرگەۋشىلەر بولعان وقيعاعا مۇنىڭ قاتىسى بار جوعىن مىندەتتى تۇردە تەكسەرەتىن. بۇلاردىڭ قاتىسى جوعى ايقىندالعاننان كەيىن بارىپ، باسقا ۆەرسيامەن جۇمىس ىستەي باستايتىن.

         باتىر ومىرىندە ەكى رەت ۇيلەندى. ءبىرىنشى ايەلى، بۇل ەكىنشى رەت 10 جىلعا سوتتالعاندا، باسقا بىرەۋگە شىعىپ كەتتى. ەكىنشىسى بالادان قايتىس بولدى. ودان كەيىن زاڭدى تۇردە ۇيلەنگەن جوق.

         باتىر ناۋقاستانىپ بىرنەشە رەت اۋرۋحاناعا ءتۇستى. تاماق جاقپايتىن ادەت تاپتى. العاشقىدا اسقازانىم بولار دەپ ويلاعان. تەكسەرىلە كەلە باۋىرى اۋراتىنى انىقتالدى. ەمدەلىپ شىققاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىت جاقسى بولىپ ءجۇرىپ، ارتىنان قايتادان جاتىپ قالادى. اراقتى دا، مايلى تاماقتى دا قويعان سەكىلدى، بىراق دەرتىنە داۋا تابىلمادى. ءدارىنىڭ دە نەشە ءتۇرىن تاپتى، شوپپەن دە ەمدەلدى، اۋليە-ەمشىگە، ساحالار اراسىنداعى شامانعا دا كورىندى، ەم قونبادى. اۋرۋمەن جولداس بولعان ادام وزىمەن ءوزى بولىپ، وزگە ومىردەن الىستاي بەرەتىن سەكىلدى.  ءبىر عانا شۇكىرشىلىك ەتەتىنى - نەكەگە تۇرماعان زاڭسىز ايەلىنىڭ وزىنە دەگەن ەلگەزەكتىگى. ايەلى سۆەتلانا - ۇلپىلدەگەن سارى شاشتى، ەپتەپ باياعى نەمىس قىزى اننانى ەسكە تۇسىرەتىن، وزىنەن 30 جاس كىشى -  جالعىزباستى ايەلدەن نەكەسىز تۋعان قىز ەدى. باتىرعا قازان وشاعىنا يە بولىپ، تاماق ىستەپ بەرەتىن قىزمەتشى، ال كەدەي قىزعا ءوزىن اسىرايتىن قوجايىن كەرەك ەدى. مۇنىڭ اۋدان ورتالىعىنداعى ءوزى سالعان ءۇش بولمەلى ءۇيى وعان حان سارايىنداي بولىپ كورىنەتىن. قالاي بولعاندا دا، سۆەتلانا جامان ادام بولمادى; باتىردى بالاداي كۇتتى. اۋرۋ ۇزاققا سوزىلدى. وسىنشا كۇتىنۋمەن بەسىنشى جىلعا اياق باسقاندا باتىردىڭ جاعادايى كۇرت تومەندەپ كەتتى. ەمدەگەن دارىگەر جىگىت - وزىمەن لاگەردە بىرگە بولىپ، وسىندا دا بىرگە قالىپ قويعان ۋكرايندىق فەلدشەردىڭ بالاسى ەدى. ەشتەڭەنى اشىپ ايتپاي: «قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم، قۇر ءدارى بەرە بەرگەننەن ەشتەڭە بولمايدى. ۇيگە شىعىپ ءبىراز دەمالىڭىز»، - دەي بەرەدى. 

         سۆەتلانا كۇيەۋىنىڭ انىق جاعدايىن بىلگىسى كەلىپ، اۋرۋعا جاسالعان ەم مەن دياگنوز جازىلعان قاعازدى باسقا دارىگەرگە اپارىپ كورسەتۋگە كەتكەن. ۇيگە جىلاپ كەلدى. قاعازدى كورگەن دارىگەر، ىسقىرىپ جىبەرىپ: «بىتكەن شارۋا. ءارى كەتسە، ەكى اي، ايتپەسە، ءبىر-اق اي»،- دەپتى.

         العاشقىدا ابدىراعانى سونشا باتىر ءوزىنىڭ جاعدايىنا زەر سالىپ، اقىل توقتاتۋعا شاماسى جەتپەدى. ءبارى دە كۇتپەگەن شارۋاداي، اياق استىنان كەزىككەن كەسەپاتتاي بۇكىل وي-ساناسىن تىعىرىققا تىرەدى. بىرنەشە ءتۇن ۇيقىدان قالدى. ايەلى قاسىنا كەلىپ بىردەڭە سۇراسا، وعان نە ايتىپ تۇرعانىنا ءوزى تۇسىنبەيدى. ءوزى – ءبىر جاقتا، ويى – ءبىر جاقتا.  

         ءبىر كۇنى تۇسىنە شەشەسى كىردى. بۇعان تۋرا قاراماي، تۇنجىراپ تۇر. ءتۇرى ءبىر ءتۇرلى بۋالدىر. وسى انام با، انام ەمەس پە دەپ كۇدىكتەنەتىن دە سەكىلدى. جوق اناسى. بىراق نەگە بۇعان تۋرا قارامايدى؟ نەگە سونشا جابىرقاۋ؟ كەنەت ءتۇسىنىڭ ىشىندە ءتۇسىن جورىپ: «اپىر-اي، مەنىڭ كۇيزەلگەنىم ساعان دا جەتكەنى مە؟» دەپ جىلاعان كۇيى ويانىپ كەتتى.

         - نە بولدى؟ نە بولدى؟ – دەي بەردى ايەلى ۇرەيلەنىپ.

         - تۇسىمە انام كىردى، - دەدى باتىر بالاشا وكسىپ. ايەلى بۇعان قوسىلا جىلادى.

         باتىر جاسىن تيىپ، سابىرعا كەلگەننەن كەيىن، الدەبىر شاڭ-توزاڭنان ارىلعانداي، باياعى بالا كەزدەگى پاك سەزىمدەرىنە قايتىپ ورالعانداي ءبىر كۇيگە ءتۇستى. بويى جەڭىلدەگەندەي، جۇيكەسىن توڭدىرعان ءبىر مۇز ەرىگەندەي   سەزىندى.

         ول ەندى ءتۇستى ءجيى كورە باستادى. بىردە وزەن جاعاسىندا اتاسىنىڭ سيىرىن باعىپ جۇرگەن باياعى بالا كەزى تۇسىنە كىردى. كەيىنگى ءومىر ءتىپتى جادىندا جوق. مۇڭسىز، قايعىسىز - تابيعاتتى قىزىقتاپ وزىمەن ءوزى ءجۇر.

         باتىر ءوزىنىڭ ساناۋلى كۇندەرى قالعانىن سەزگەندەي بولدى. جۇرەگىن سىزداتقان سارتاپ ساعىنىش بارعان سايىن كۇشەيىپ، كۇشەيگەن سايىن كوكىرەگىنىڭ قاراڭعى تۇكپىرىنە ساۋلە تاراپ، ۇمىتىلعان ءومىر ەلەستەرى ايقىندالىپ، قايتا ءتىرىلىپ، جانىنا جاقىنداي تۇسكەندەي اسەر بەرەدى. 

         اقىرى ساناسىنا ءبىر عاجاپ وي كەلدى. ول – ەلگە جەتۋ، بارلىق كۇنا مەن قىلمىسىن مويىنداپ، اعىنان جارىلۋ، ءسويتىپ ەڭ سوڭعى ماۋقىن باسىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن جاستانىپ، ماڭگى ۇيقىعا كەتۋ. وسىلاي ىستەسە، ءولىمنىڭ قورقىنىشى دا جەڭىلدەپ، الدە ءبىر ماعىناعا يە بولاتىنداي كورىندى. بۇل ويىنىڭ وزىنە ۇناعانى سونشا، وسىنى باياعىدان بەرى نەگە ويلاماعام دەپ وكىندى.  ويىنا تاعى دا وي قوسىلدى. ايەلى سۆەتلانانى مۇنىمەن باقىتتى بولدى دەپ ايتۋ قيىن. جاس ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. جامان ادام ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتتى. ەندەشە جاقسى ادام باقىتىنا جەتسىن. تەڭىن تاپسىن. ءۇيدى سوعان قالدىرادى. حات جازىپ، ءبارىن ءتۇسىندىرىپ كەتەدى.

         باتىر وسى شەشىمگە تۇبەگەيلى توقتاپ، ىسكە كىرىستى. سۆەتلانانى تاڭ قالدىرىپ، ونىمەن اسىعىس نەكەگە تۇردى. سودان كەيىن موكۆاعا بارىپ قارالىپ كەلمەك بولىپ، پويىزعا بيلەت الدى. قايتىپ كەلەتىن ادامداي ايەلىنە ۇساق تۇيەك شارۋالار تاپسىردى. ايەلىنىڭ «وتە ءالسىزسىڭ عوي، مەن بىرگە بارايىن» دەگەن ءسوزىن تىڭدامادى. «ول جاقتا دا تانىستار بار» دەگەندى سىلتاۋ ەتتى.

         موسكۆاعا كەلگەن سوڭ، ايەلىنە: «مەنى ىزدەپ اۋرە بولما. ءومىرىڭ الدا. تەڭىڭدى تاپ. ءۇيدى ساعان قالدىردىم، يە بول. ساعان ريزامىن» دەگەن مازمۇندا  حات جازدى. سودان كەيىن قۋ جانىن سۇيرەتىپ، تۋعان ەلگە بەت تۇزەدى.

 

         قازاق جەرىنىڭ ءبىر قيىر شەتىندەگى شاعىن پوسەلكەدە جەتى تۇندە شامى سونبەگەن جالعىز ءۇيدىڭ ىشىندە سالىمگەرەي اقساقالعا اڭگىمە ايتىپ وتىرعان جولاۋشىنىڭ ءومىر تاريحى وسى ەدى.

 

***

 

         جولاۋشى اڭگىمەسىن دوعارىپ، ءسال دەمالعىسى كەلگەندەي ءۇنسىز ءبىراز وتىردى. دارىلەرىن ءىشتى. تەرىن ءسۇرتتى.

         - وسىنداي ءبىر قيىن تاعدىردى باستان كەشتىم، ساكە، -  دەدى سودان كەيىن

ءومىر جولىن قورىتىندىلاپ. – وتكەن ومىرىڭدە دوستىققا، تاتۋلىققا، مەيىرىمگە تولى جاقسى كۇندەر كوپ بولسا، ول دا ءبىر بايلىق قوي. ەسكە العان سايىن جانىڭا جىلۋ بەرىپ، ساناڭدى نۇرعا تولتىرىپ تۇرادى. بىراق مەندە ونداي كۇندەر، سورىما قاراي، كوپ بولمادى. مەنىڭ كۇندەرىم جاۋلاستىققا، كۇنا مەن قىلمىسقا تولى. راس، مەن جالعىز ەمەسپىن. مۇنداي باقىتسىزدىققا ۇشىراعان جاندار تۇتاس ءبىر ۇرپاقتى قۇرايدى. بىراق ودان مەنىڭ قايعىم جەڭىلدەمەيدى. ەڭ ۇلكەن وكىنىشىم - كوزى تىرىسىندە اناممەن حابارلاسا الماعانىم. ءوزىمدى، ولمەسەم دە، ولدىگە سانادىم. ۇيتكەنى جارىق دۇنيەگە جاريا بولۋعا جاعداي كوتەرمەدى. قىلمىس الەمىنە كەتتىم. ول دا و دۇنيەگە كەتكەنمەن بىردەي ەدى. ەندى ساناۋلى عانا كۇندەرىم قالدى. بۇرىن كوپ ءدىنسىزدىڭ ءبىرى ەدىم، قازىر قۇدايعا سەنەتىن بولدىم. باسقانىڭ ءبارى وتكىنشى ەكەنىن، ادامعا دا، قوعامعا دا اللاعا جۇگىنۋ ارقىلى عانا ءادىل باعا بەرۋگە بولاتىنىن ەندى ءتۇسىندىم. تۋعان ەل كەشەر-كەشپەس، الدىنان ءوتۋ پارىز. ماعان، شىنىمدى ايتسام، توپىراعى بۇيىرسا جەتىپ جاتىر. ەندى جاسىراتىن ەشتەڭەم جوق. ۇڭگىردەن جارىققا  شىققان جارعاناتتاي بولىپ وتىرعان ءتۇرىم وسى...– جولاۋشى ازعانتاي قۋاتىن تاعى دا سارقىپ العانداي، القىنا، تەرەڭ دەم الدى. ەنتىگىن بىرازعا دەيىن باسا الماي، شىنتاقتاپ ديۆانعا قيسايدى.

         - مەن دە وزگەلەر سەكىلدى ءسابي بولىپ جارىق دۇنيەگە كەلدىم، - دەدى سوسىن داۋسى قارلىعىپ. – جاقسىلىققا سەندىم. سول سەنىممەن، سول كوڭىلمەن ءومىر سۇرسەم دەدىم. الايدا ماعان مۇمكىندىك بەرمەدى. وتتان – وتقا، بوقتان بوققا سالدى.   وعان قارسىلاسارعا مەندە دارمەن بولعان جوق. قولىمنان كەلگەنى - ءوز تاعدىرىمدى جەك كوردىم. مەنىڭ وزىممەن بىرگە الىپ كەتەتىن جالعىز بايلىعىم – وسى جەك كورۋ سەزىمىم عانا. ول - مەنىڭ زۇلىمدىقتى ىشتەي قولدامايتىنىمنىڭ جالعىز بەلگىسى. ءوزىمدى قورعايىن دەپ وتىرعام جوق. مەن ءوز ۇكىمىمدى باياعىدا العان اداممىن. بىراق، قۋعىن-سۇرگىننىڭ بار ازابىن باستان كەشىپ، ودان كەيىن وتىرىك پەن قياناتقا قۇرىلعان مىنا قاتىگەز قوعامعا قايتىپ كەلىپ، باياعىشا جالعان اتاق، جالعان داڭقپەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن زيالى قۇلداردىڭ مەنەن نەسى ارتىق دەپ تە ويلايمىن كەي-كەيدە. ەندەشە مەن دە سولار سەكىلدى وسى ەلدىڭ ءبىر بولشەگىمىن، ساكە.

        

         سالىمگەرەي اڭگىمەنىڭ ءون بويىندا سان قۇبىلىپ، كوزى شاتىناپ، القىنىپ، قولدارى جىبىرلاپ، ارەڭ وتىردى.

         - قانشا قاتەلىگىم بولسا دا، مەن دە ءبىر قۇدايدىڭ قۇلىمىن عوي، اعىمنان جارىلىپ، جارىق دۇنيەدە بار ەكەنىمدى ءبىلدىرىپ، كەشىرىم سۇراپ، ادام قۇساپ ولگىم كەلەدى، - دەپ اياقتادى ءسوزىن جولاۋشى.

         - سەن وسى شايكەننىڭ ۇلى باتىرسىڭ با؟ – دەدى سالىمگەرەي سەنبەگەندەي جولاۋشىعا تەسىلە قاراپ.

         - ءيا، ساكە، وكىنىشكە وراي، يۆانوۆ دەگەن فاميليامەن قورلىق پەن زورلىققا، كۇنا مەن قىلمىسقا تولى ءومىردى باستان كەشكەن شايكەنۇلى باتىر مەن بولامىن.

         كەنەت:

         - جوق! – دەپ شاڭق ەتە قالدى سالىمگەرەي ەسىن جاڭا جيناعان ادامداي. –  شايكەننىڭ ۇلى باتىر موسكۆا تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاپقان. ءبىز وسىنى عانا بىلەمىز.

         - ول حابار ەندى بەكەر بولىپ وتىر. ءتىرى كۋا - مىنەكي الدىڭىزدا. شىندىقتان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس.

         - جو-جوق! – دەيدى شال تاعى دا باسىن شايقاپ، - بۇل مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس.  

         - نەگە مۇمكىن ەمەس، ساكە؟ – دەدى باتىر شالدىڭ قيقارلىعىنا قاپالانعانداي ءبىر ۇنمەن. – ەرلىكپەن قازا تابۋ مەن ءۇشىن دە ءتيىمدى بولاتىن ەدى. بىراق، قۇداي جازباسا، نە ىستەيسىڭ؟

         - ال ءبىزدىڭ جازىعىمىز نە؟ – دەدى سالىمگەرەي، باس جوق، اياعى جوق، باسقا ءبىر اڭگىمەنى شەتىن شىعارىپ.

         باتىر ونىڭ سوزىنە تۇسىنگەن جوق، شالدىڭ ابدىراعان تۇرىنە قاراپ، ءسال تاڭىرقاعانداي بولدى.

          - ساكە، سىزدەردە جازىق جوق. جازىق مەندە. بىراق قانشا جازىقتى بولسام دا، جالعان اتپەن ەمەس، ءوزىمنىڭ قۇداي بەرگەن اتى-جونىممەن ولۋگە حاقىم بار شىعار، - دەدى، ماعان وسىنى دا قيمايسىڭدار ما دەگەندەي، كۇيىنىشتى ۇنمەن.

         - ءاي، شىراعىم، - دەدى وسى كەزدە سالىمگەرەي شامىرقانىپ، - سەن ءوزىڭ نە ايتىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ سەنىڭ اتىڭ وسى ەلدىڭ تاريحىنا التىن ارىپپەن باياعىدا جازىلىپ قويعان. پوسەلكەنىڭ قاق ورتاسىندا ساعان قويىلعان ەسكەرتكىش تۇر. مەكتەپ سەنىڭ اتىڭدا. ەرتەڭ مەرەكە كۇنى بالالار سەنىڭ ەسكەرتكىشىڭنىڭ تۇبىنە گۇل قويىپ، ەلىمىزدىڭ ساعان ۇقساعان ازاماتى بولامىز دەپ انت بەرەدى. قىرىق جىل بويى وسىلاي ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. قانشا ۇرپاق سەنىڭ اتىڭدى ماقتانىش تۇتىپ ەرجەتتى. جالعان اتاققا تابىنعان جوقپىز، سەنىڭ جاساعان ەرلىگىڭ تاريحي شىندىق. سەنى كوككە كوتەرىپ، ورتالىق گازەتتەرگە ماقالا شىققاندا سوعىستا قازا بولعان بوزداقتارىمىز ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋانعانبىز. جاستارعا ۇلگى بولار ما ەكەن دەپ، ەل بولىپ جابىلىپ، ەسكەرتكىشىڭدى ورناتتىق. جىلدار بويى ارىزدانىپ، اتىڭدى مەكتەپكە بەرگىزدىك. ەندى سونىڭ ءبارىن تاس-تالقان ەتپەكسىڭ بە؟ ماسقارا بولدىق قوي! سەنىڭ اتاعىڭدى قورەك ەتىپ وتىرعان مىنا جۇرتتى ولتىرەتىن بولدىڭ عوي. ەلدى ايامايسىڭ با؟

         باتىر ايتىلعان سوزگە تولىق تۇسىنبەگەندەي، نەمەسە الدەبىر اۋىر سوققىدان ەسەڭگىرەگەندەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.

         - سولاي ما ەدى؟ – دەۋگە عانا شاماسى كەلدى. تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەندىكتەن، ول ءوزىن كوپ نارسەگە دايىنمىن دەپ ەسەپتەيتىن. بىراق ءدال مىنا جاعداي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن سەكىلدى.

- سولاي، - دەدى سالىمگەرەي سابىرعا كوشكەندەي قوڭىر ۇنمەن. – شەشەڭ سوعىستان كەيىن بوساپ، الپىسىنشى جىلدارى شايكەن اقتالعاندا ەلگە كەلىپ كەتكەن. سەنىڭ ەسكەرتكىشىڭدى كورىپ، ريزا بولىپ ەدى جارىقتىق. ارتىنان كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. يمانىن بەرسىن... قازاقتىڭ ۇلانعايىر جەرىنىڭ ءبىر تۇپكىرىندە جاتقان ەلەۋسىز مەكەن بولساق تا، بىزدەن دە ەل ماقتانىش ەتەتىن ءبىر ازامات تۋسا دەپ اللادان  تىلەك ەتكەن ءتىرى جاندارمىز عوي. سول ارمانىمىزدىڭ باسى دا، سوڭى دا سەن بولدىڭ، شىراعىم. ەندى مىنە...- دەي بەرىپ شال داۋسى قۇمىعىپ كىلت توقتادى.        

 

         جاندى قيناعان ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلدى. سىقىر ەتىپ جارتىلاي اشىلعان ەسىكتەن ايەلدىڭ ۇيقىلى-وياۋ ءجۇزى كورىندى دە، مىنالار ءالى وتىر ما دەگەندەي، تاڭىرقاپ ەسىكتى قايتا جاپتى.

         باتىر ءوزىنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىن سەزىپ، مىنا ءبىر و دۇنيەدەي ۇنسىزدىكتى بۇزۋ ءۇشىن بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ، باسىن كوتەرە بەردى دە، شالدىڭ كوزىنەن سورعالاپ اققان جاستى كورىپ، توق سوققانداي سەلك ەتە قالدى. الدە ءبىر جۇرەك تامىرى ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى. جانتالاسىپ قالتاسىنان ءدارى الىپ ءىشتى. تۇيمەلەرىن اعىتىپ، قايتا-قايتا تەرەڭ دەم الىپ، تەرىن ءسۇرتتى. سودان كەيىن قۇلاپ كەتەتىندەي، قالتاقتاپ ورىنىنان تۇردى.

         - مەن سىرتقا شىعىپ كەلەيىن، - دەدى ەنتىگىن باسا الماي، ەسىككە قاراي بەتتەپ.

         سالىمگەرەي مۇنىڭ ۇيدە بار جوعىن ۇمىتىپ كەتكەندەي، اندا-ساندا ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، وزىمەن ءوزى بولىپ وتىر.

         باتىر سىرتقا شىققان سوڭ، پوسەلكەنىڭ ورتالىعىنا قاراي ءجۇردى. ورتالىق سامالاداي جاپ-جارىق، مانا اۆتوبۋستان تۇسكەندە بايقاعان شاعىن پارك پەن ەسكەرتكىشتى كورىپ كەلەدى.

         پارك دەپ وتىرعانى دوڭگەلەتىپ وتىرعىزعان بەس-التى عانا اعاش ەكەن. ورتاسىندا - بيىكتىگى ەكى جارىم مەتردەي تۇعىردىڭ ۇستىندە قولىنا اۆتومات ۇستاعان جاۋىنگەردىڭ تاس ءمۇسىنى. كاسكاسىز جالاڭباس، شاشى دۋدىراپ، (ارپالىس كەزىن بەينەلەگەنى بولۋ كەرەك), شينەلىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ،  جوعارىدان تومەن قاراپ، الدەكىمگە ايبات شەگەدى. باتىر ءمۇسىننىڭ جاس كەزىندەگى وزىنەن اينىماي قالعانىنا قاتتى تاڭىرقاپ، بىردەڭەدەن ساقتانعانداي، اياعىن ەپپەن باسىپ جاقىنداي ءتۇستى. ءبىرى جاندى، ءبىرى جانسىز ەكى بەينە جىعا تاني الماي تۇرعانداي، ءبىر بىرىنە ۇڭىلە قاراپ قالعان. باتىر وسى تۇستا وزىنە بەيمالىم ەكىنشى ءومىرىنىڭ بار ەكەنىن امالسىز مويىنداعانداي بولدى. ەكى ءومىردىڭ قايسىنىڭ جالعان ەكەنىنە زەردەسى جەتپەدى. بالكىم، ەكەۋى دە – شىندىق.

         باتىر ەسكەرتكىشتى اينالىپ شىقتى. ەسكەرتكىشتىڭ قادىرى وزىنىكىنەن جوعارى ەكەنىن، جۇرتتىڭ ءتىرى ادامنان گورى ەسكەرتكىشتى ارتىعىراق سىيلاتىنىن اڭعارعان سايىن، ىشتەي سوعان قارسى باسەكە پيعىلى باس كوتەرسە دە، ونىڭ ار جاعىندا الدە ءبىر ماقتانىش سەزىمىنىڭ دە جوق ەمەس ەكەنى بايقالادى. باتىر ەسكەرتكىشتىڭ تۋرا الدىنا قايتا كەلدى. ءمۇسىن قاراعان سايىن بۇرىنعىدان دا ايباتتىراق كورىندى. بۇعان: «تايىپ تۇر بۇل ارادان!» دەگەندەي  اۆتوماتىن كەزەنىپ، تونە تۇسەتىن سەكىلدى.

         باتىر الدەقالاي تىتىركەنىپ، باس ساۋعالاعانداي شەگىنە بەردى دە، الدەنەگە ءسۇرىنىپ، وق تيگەن ادامشا شالقاسىنان قۇلادى. ەسەڭگىرەپ، تۇرا الماي، ءبىراز جاتتى. ەسى كىرەرلى-شىعارلى كۇيدە:

         - جازىعىم نە؟ – دەدى داۋسى دىرىلدەپ. باسىن كوتەرىپ، جاۋاپ كۇتكەندەي ەسكەرتكىشكە قارادى.

         ەسكەرتكىش «جازىعىڭنىڭ نە ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ» دەگەندەي اۆتوماتىن كەزەنىپ، ءۇنسىز تۇر.

         - ەندى ماعان نە دەيسىڭ؟ – دەدى ءتىرى اداممەن سويلەسكەندەي قولىن جايىپ. – نە ىستەي الۋشى ەدىم مەن؟..

         ەسكەرتكىشتىڭ ءجىبيتىن ءتۇرى جوق، شاعىم-ارىز قابىلدامايتىن قاتال سۋدياداي سازارعان قالپى. «تايىپ تۇر!» دەگەن قاھارلى سۇسى باسىلار ەمەس.

         بۇل الدەقالاي ىزالانىپ: «ءوزىڭ تايىپ تۇر» دەگىسى كەلىپ ەدى، تاماعى قۇرعاپ ءۇنى شىقپادى.

         - يا، اللا، - دەدى ءبىر كەزدە داۋسى جارىقشاقتانىپ، - بۇل دۇنيەدە ماعان ورىن قالماعان سەكىلدى. ەندى ءوزىڭ شەش مىنا ءتۇيىندى. جۇرت كوزىنە تۇسىرە كورمە. وزىڭە ال مەنى، جاراتقان يەم... – باتىر جىلامسىراپ جۇلدىزدارى ءار جەردەن ارەڭ كورىنگەن بۇلىڭعىر قارا كوك اسپانعا قارادى.

         - اللانىڭ بۇيرىعىنسىز ءولىم دە جوق، وكىنىشكە وراي، - دەگەن داۋىس ەستىلدى.

         باتىرعا ەسكەرتكىش سويلەگەندەي كورىنگەن – سالىمگەرەي ەكەن. قولتىعىنان دەمەپ، ورىنىنان تۇرعىزدى. الدەقالاي ايەل دە پايدا بولدى. ەكەۋلەپ مۇنى سۇيەمەلدەپ ۇيگە اكەلىپ، ديۆانعا جاتقىزدى. كوپ ۇزاماي ءبىر جاس جىگىت كەلدى. دارىگەر سەكىلدى. ءدارى بەرىپ جاتىر ما، ۋكول سالىپ جاتىر ما، ونى نەگە ىستەپ جاتىر – وعان باتىر تۇسىنگەن جوق. ءوزى باسقا جاقتا الىستا تۇرعانداي، مىناۋ ارادا وتىرعان باسقا بىرەۋ سەكىلدى كورىنەدى...

 

         قۇداي تىلەگىن بەرىپ، جولاۋشى تاڭ الدىندا قايتىس بولدى. جارىق دۇنيەدەگى جالعىز عۇمىرىنىڭ وسىلايشا اياقتالعانىنا وكىنگەن-وكىنبەگەنى بەلگىسىز ءبىر كۇيدە ءۇنسىز عانا ءۇزىلىپ كەتە باردى. 

         ايەل ابدىراپ:

         - اپىر-اي، ماسقارا بولدىق-اۋ! اپىر-اي... – دەي بەردى.

         - جوق، ءبارى دۇرىس، - دەدى سالىمگەرەي. – تاتار ءدامى تاۋسىلعان شىعار بايعۇستىڭ. تىرشىلىكتە پەندەلىكپەن جىبەرگەن قاتەلىگى بولسا، قۇداي كەشسىن. يمانى جولداس بولعاي! عارىپ جان... باقۇل بول!

          

         بۇدان كەيىن تاڭ اتتى. كۇن نۇرى كۇندەگىدەي پوسەلكەنى التىن شۇعىلاعا بولەدى. جىل سايىنعى ادەتىمەن مەرەكە كۇنگى قاربالاس ەرتە باستالدى. مەكتەپ جاقتان گورننىڭ، باراباننىڭ ۇندەرى ەستىلەدى. ۇيقىدان تۇرعان تىرشىلىك پەرروننان قوزعالعان اۋىر سوستاۆتاي باياۋ جىلجىپ بارا جاتتى.

         الدەبىر جولاۋشى سالىمگەرەيدىڭ ۇيىنە قۇدايى قوناق بوپ كەلگەندە جۇرەكتەن قايتىس بولىپتى دەگەن سىبىس توڭىرەككە سىزدىقتاي تاراعانمەن، الىپ-قاشپا دابىراعا ۇلاسقان جوق. دۇنيەگە كىم كەلىپ، كىم كەتپەي جاتىر؟..

بۇل وڭىردە ءبارى بۇرىنعىشا، ءبارى ءباز قالپىندا. ءتىپتى ەشتەڭە دە بولماعان سەكىلدى.           

 2010 جىل

استانا

سوڭى

Abai.kz