جامي، ەمير حوسروۆ، ت.ب. الەكساندر وبرازىن قالاي جاساپ، قالاي شەشۋلەرىنە توقتالماعاننىڭ وزىندە دە، شىعىستىڭ اتىشۋلى ءۇش اقىنىنىڭ كوزقاراستارى، ولاردىڭ الەكساندر تاقىرىبىن قالاي شەشكەندىكتەرىن بايقاۋ ءۇشىن اباي «ەسكەندىرىن» سالىستىرىپ زەرتتەسەك جەتكىلىكتى جانە كوپ ماسەلەلەردىڭ بەتى دە اشىلادى.

            شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ بارلىعى دا الەكساندردىڭ باتىس، شىعىس الەمىنە جاساعان جورىقتارىن مول قامتىپ، كەڭ سۋرەتتەۋلەرمەن قاتار، ونىڭ سوعىسى مەن ءىس-امالدارىن شەنەمەي، قۇپتاۋ باعىتىندا كورسەتەدى. كەيبىرەۋلەرى ونى ەزىلۋشىلەردىڭ قورعانى، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسۋشى ۇنامدى وبراز، ءارى دانىشپان-فيلوسوف، ءارى مەملەكەت قايراتكەرى ەتىپ بەينەلەيدى. ارينە، بۇل كەزدەيسوق نارسە ەمەس.

            ول پوەمالاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبارى دە دانا، ۇلى ادامدار. دەمەك ولار الەكساندر جورىقتارى مەن ونىڭ ءوز باسىنا سول ءوز زاماندارىنىڭ تۇرعىسى، ءوز كەزىنىڭ الدارىنا قويعان تىلەك-تالاپتارى تۇرعىلارىنان كەلگەن.

            فيردوۋسي «شاحنامانى» يرانداردى ارابتار جاۋلاپ العاننان بىرنەشە عاسىر كەيىن جازدى. ونىڭ ۇستىنە تۇران حاندىعىنىڭ كۇشتى كەزدەرىنەن قالعان قاندى جورىق جولدارى ءالى سايراپ جاتقان-دى.

جامي، ەمير حوسروۆ، ت.ب. الەكساندر وبرازىن قالاي جاساپ، قالاي شەشۋلەرىنە توقتالماعاننىڭ وزىندە دە، شىعىستىڭ اتىشۋلى ءۇش اقىنىنىڭ كوزقاراستارى، ولاردىڭ الەكساندر تاقىرىبىن قالاي شەشكەندىكتەرىن بايقاۋ ءۇشىن اباي «ەسكەندىرىن» سالىستىرىپ زەرتتەسەك جەتكىلىكتى جانە كوپ ماسەلەلەردىڭ بەتى دە اشىلادى.

            شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ بارلىعى دا الەكساندردىڭ باتىس، شىعىس الەمىنە جاساعان جورىقتارىن مول قامتىپ، كەڭ سۋرەتتەۋلەرمەن قاتار، ونىڭ سوعىسى مەن ءىس-امالدارىن شەنەمەي، قۇپتاۋ باعىتىندا كورسەتەدى. كەيبىرەۋلەرى ونى ەزىلۋشىلەردىڭ قورعانى، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسۋشى ۇنامدى وبراز، ءارى دانىشپان-فيلوسوف، ءارى مەملەكەت قايراتكەرى ەتىپ بەينەلەيدى. ارينە، بۇل كەزدەيسوق نارسە ەمەس.

            ول پوەمالاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبارى دە دانا، ۇلى ادامدار. دەمەك ولار الەكساندر جورىقتارى مەن ونىڭ ءوز باسىنا سول ءوز زاماندارىنىڭ تۇرعىسى، ءوز كەزىنىڭ الدارىنا قويعان تىلەك-تالاپتارى تۇرعىلارىنان كەلگەن.

            فيردوۋسي «شاحنامانى» يرانداردى ارابتار جاۋلاپ العاننان بىرنەشە عاسىر كەيىن جازدى. ونىڭ ۇستىنە تۇران حاندىعىنىڭ كۇشتى كەزدەرىنەن قالعان قاندى جورىق جولدارى ءالى سايراپ جاتقان-دى.

            ءبىر كەزدە مىقتى، مادەنيەتتى مەملەكەت سانالعان يران ەلىن ارابتار جاۋلاپ الىپ، ادامدارىن قۇل، قالاسىن كۇل ەتىپ، تىلىنە تىيىم سالىپ، ءدىنىن قۋعىنعا ۇشىراتقاندارى ماڭگىلىك ەستەرىنەن كەتپەس وقيعالار ەدى. سوندىقتان ءوز حالقىن تەرەڭنەن سۇيگەن فيردوۋسي، يران ەلىنىڭ اڭىز، ەرتەگى، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ءوز حالقىنىڭ شاحتارىنىڭ ەسكى زاماننان بەرگى تاريحى مەن ەرلىكتەرىن ءسوز ەتىپ، باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرىن جىرلاپ، وبرازدارىن جاساۋ، كوپتەگەن شاحتاردىڭ ەل باسقارۋداعى كورەگەندىگى مەن ادىلدىكتەرىن كورسەتۋ، ءوز ەلىنىڭ وتكەندەگى ەشكىم جەڭە الماس بۇتىندىگى مەن قاھارماندىقتارىن ەسكە ءتۇسىرۋ، يراندىقتاردى كۇشتى مەملەكەت ەتۋ يدەياسىن اڭساعاندىق بولاتىن. الەكساندر داريانىڭ بالاسى-مىس دەگەن اڭىزدى فيردوۋسي تۇگەل قابىلداپ، ونى ەسكى زاماندارداعى يران شاحتارىنىڭ ءبىرى ەتىپ جانە ءارى ءادىل پاتشا، ءارى باتىر، ءارى دانىشپان مەملەكەت قايراتكەرى ەتىپ سۋرەتتەۋى دە سوندىقتان.

            نيزامي دە الەكساندرعا تاريحي جاعىنان ەمەس، ادەبي وبراز جاعىنان كەلگەن دە، ونىڭ جەر ءجۇزىن تەبىرەنتكەن اتى مەن ەرلىك جورىقتارىن پوەماسىنا نەگىز ەتىپ، ءوزى اڭساعان ءادىل حاكىمنىڭ، حالىق مۇڭىن جوقتارلىق قوعام قايراتكەرىنىڭ بەينەسىن جاسايدى. نيزامي الەكساندردى ءارى ءادىل، ءارى فيلوسوف، ءارى پايعامبار ەتىپ كورسەتۋدىڭ ۇستىنە، جاھان كەزدىرىپ، پوەماسىنىڭ سوڭىندا ونى ەرەكشە ءبىر ەلگە ۇشىراتادى: ول ەلدە باي دا، كەدەي دە جوق. بيلەۋشى، باعىنۋشى دەگەندەردى بىلمەيدى. بارلىعىنىڭ پراۆوسى تەڭ. «بوزتورعاي قوي ۇستىنە جۇمىرتقالاپ»، بار حالىق باقىتقا بولەنگەن ەل بولىپ شىعادى. الەكساندر ءوزىن قانشاما ءادىل ەل باسقارۋشىمىن دەپ بىلسە دە، ادام بالاسىن تەگىس باقىتتى ەتەتىن قوعامدىق قۇرىلىس وسى ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى دەپ، اقىن پوەماسىن وسىلاي اياقتايدى.

            ەگەر فيردوۋسي ءوزىنىڭ ۇلى تۋىندىسى «شاحناما» ارقىلى ءوز حالقىنىڭ پاتريوتتىق وي-سەزىمدەرىن وياتپاق بولسا، تالاي حانداردىڭ ءازىربايجان حالقىنا كورسەتكەن ادىلەتسىزدىكتەرىن كوزىمەن كورگەن، جاۋعا ايبار، ەلگە قورعان بولارلىق قاسيەتى دە، قابىلەتى دە جوق، اقىلدىلىق، كورەگەندىلىكتەن جۇرداي ەل باسقارۋشىلاردىڭ تالايىن ءوز قولىنان اتتاندىرعان قارت اقىن: «اتتەگەن-اي، ءوزى دانىشپان، ءوزى ءادىل، ءوزى حالىق قامىن ويلايتىن قوعام قايراتكەرى بولسا» دەگەن جاقسى نيەت، ۇلى ارمانىن الەكساندردىڭ باسىنا جيىستىرادى. ول وسى ماقساتتى كوزدەدى.

            ناۆوي ءحۇ عاسىردا سۇلتان حۋسەيننىڭ حاندىعى كەزىندە ءومىر ءسۇردى. 1469 جىلدان باستاپ، مۋحرادارلىق (حرانيتەل پەچاتي) قىزمەتىن اتقارسا، 1472 جىلى ەمير اتاعى بەرىلىپ، سۇلتان حۋسەيننىڭ باس ۋازىرلىگىنە تاعايىندالىپ، سول قىزمەتتە ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىنە (1501ج.) دەيىن بولدى.

            ناۆويدىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ قايسىسى بولسا دا، ونىڭ دانالىعىن، ەل باسقارۋ ىستەرىندە حالىقتىڭ شارۋاشىلىعىن جاقسارتۋ، مادەنيەتىن وركەندەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعاندىعىن، گەرات حالقىن تالاي رەت قاندى سوعىستاردان امان الىپ قالعاندىعىن باياندايدى. وسەك-وتىرىككە ەرىپ، سۇلتان حۋسەيننىڭ ناۆويدى باس ۋازىرلىكتەن تايدىرعان كەزدەرىندە سۇلتاننىڭ ۇلكەن اپاتقا ۇشىراۋعا شاق قالعاندىعىن، ناۆويدى قايتا شاقىرۋعا سۇلتاننىڭ ءماجبۇر بولعاندىعىن تاريحشىلار فاكتىلەر ارقىلى دالەلدەيدى. قىسقاسى، ول ۇلى اقىن عانا ەمەس، ءىرى مەملەكەت باسقارۋشىسى دا ەدى دەگەن قورىتىندىعا تىرەلەدى.

            1449 جىلى ۇكىمەت تىزگىنىنە تالاسىپ، ۇلىقبەكتى ءوز بالاسى ابداللاتيفت ولتىرۋدەن باستاپ، تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ بىرمەن-ءبىرى جاۋلاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋ ءتارىزدى جويقىن جورىق، قاندى سوعىستارى ۇزىلمەيدى. ۇلىقبەك ولگەندە، ناۆوي 8-اق جاستاعى بالا بولسا، ونىڭ جىگىتتىك، ەسەيگەن كەزدەرى تەمىر تۇقىمدارىنىڭ ءوزارا جاۋلاسۋلارىنىڭ جۋان ورتاسىندا وتەدى. بۇل ىرۋشىلىكتىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگى - سۇلتان حۋسەيننىڭ كەزى. 1497 جىلى سۇلتان حۋسەيننىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى بادياززەمەننىڭ اكەسىنە قارسى سوعىس اشۋى، حۋسەيننىڭ ەكىنشى ۇلى مۋززاففار حۋسەين مىرزانىڭ ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى مۋحاممەد مۇمينمەن سوعىسىپ، استرابادتى قانعا بولەپ، ونى تۇتقىنعا الۋى، سۇلتان حۋسەين ءوزىنىڭ نەمەرەسى مۋحاممەد ءمۇميندى ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋى تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ قاي دارەجەدە ازعاندىعىن تولىق دالەلدەي الادى.

            وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ دارەجەلەرىنىڭ بيىك بولۋلارى ءۇشىن عانا كۇرەسۋشى، ءبىر ەلدىڭ ءوز ىشىندە وتىرىپ، ءوزارا جاۋلاسۋشىلاردىڭ حالىقتىڭ سانىن ازايتۋ، شارۋاسىن كۇيزەلتۋ، كۇشىن السىرەتۋگە قانشاما زيان كەلتىرىپ، اپاتتارعا ۇشىراتاتىندىعى ءمالىم. ەندەشە، وسىلاردىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوزى ءتىرى ايعاعى بولىپ وتىرعان ءادىل حاكىم، ۇلى اقىن ناۆوي ءوز ەلىنە تىنىشتىق ىزدەپ، ەلىن باسقارۋشىلاردىڭ حالىق قامىن ويلارلىق ادام بولۋىن ارمان ەتتى. ءارى الەۋمەت قايراتكەرى، ءارى دانىشپان فيلوسوف ادام بولسا، مىنا سىقىلدى ازعىندىق سوعىستار، قانتوگىستەر بولماس ەدى، ماعىناسىز سوعىستاردان حالىقتىڭ موينى بوساپ، شارۋاسىن وركەندەتۋ، تۇرمىستارىن جاقسارتۋ ارقىلى باقىتقا قولى جەتەر ەدى دەگەن ۇلكەن يدەيانى الدىنا قويادى دا، ۇلى اقىن ءوزىنىڭ «حامسە» («پياتريتسا») دەپ اتالاتىن ۇزاق پوەماسىنىڭ ءبىر ءبولىمىن الەكساندر ماكەدونسكيگە ارناپ، وعان «ساادي يسكانداري» دەپ ات قويادى. ەل باسقارۋشىسىنىڭ ءادىل، دانىشپان، فيلوسوف بولۋىن نەگىزگى نىساناسى ەتكەن پوەما الەكساندردى باس قاھارمان ەتىپ، تەمىر ۇرپاقتارىنا ۇلگى ەتپەك بولادى.

            ءسويتىپ، كەزىندەگى ەل قامىن، جۇرت تىلەگىن ويلاۋ ناۆويدىڭ الەكساندردى ۇنامدى وبراز ەتىپ كورسەتۋىنە اكەپ تىرەيدى. ول الەكساندر جورىقتارىنىڭ تەك كەرەكتى دەپ تاپقان ەپيزودتارىن الادى دا، سونى ادەبي وبراز ەتىپ شىعارادى.

            بۇل كەلتىرگەن مىسال، فاكتىلەر شىعىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى الەكساندر تاقىرىبىنا ارقايسىسى ءوز كەزى، ءوز حالقىنىڭ قاجەت ەتكەن تىلەپ، تالاپتارى تۇرعىسىنان كەلگەندىگى جانە ونى ادەبي وبراز ەتىپ الىپ، باسقالارعا ۇلگى ەتۋدى ماقسات ەتكەندىگىن كورسەتەدى.

            قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي بۇل تاقىرىپقا شىعىس كلاسسيكتەرىنەن باسقاشا كەلەدى. ەڭ الدىمەن، اباي الەكساندر ماكەدونسكيگە كىناسىز ەلدەردى كۇشپەن جاۋلاپ الۋشى، قانقۇمار پاتشا دەپ قارادى دا، پوەماسىندا ونى وسى ءوز تۇسىنىگىنە ساي ەتىپ سۋرەتتەدى. ەكىنشىدەن، اباي الەكساندر تاقىرىبىنا تاريحي جاقتان قارادى. پوەمانىڭ باسىندا ەسكەندىردىڭ اكەسى - فيليپپ، تۋعان قالاسى - ماكەدونيا. فيليپپ ولگەسىن، 21 جاسىندا پاتشا بولدى، «حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى» اتاندى، اريستوتەل ونىڭ ۇستازى دەگەن سوزدەردىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن دالمە-ءدال كەلۋلەرى ءوز الدىنا، باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ يدەياسى الەكساندردىڭ جاس كەزىنەن-اق اڭساعان ارمانى دەپ تانىدى. «ءوز جۇرتى از كورىنىپ، كورشىلەرگە كوز الارتىپ قارادى، وڭدى-سولدى» دەگەن جولدارىمەن ءفيليپتىڭ ءبىر جەڭىستىگىنەن حابار العاندا، ءوز زامانداس-جولداستارىنا جاس كەزىندە ايتقان الەكساندردىڭ: «وتەتس ۆسە دەلاەت دو ناس، ي منە س ۆامي نە وستانەتسيا سوۆەرشيت ني ودنوگو سلاۆنوگو پودۆيگا»، - دەيتىن سوزدەرىنىڭ مازمۇنى ءبىر. دەمەك بۇل جايتتار الەكساندر تۋرالى ابايدىڭ تەك ادەبي مۇرالاردى عانا ەمەس، كوپتەگەن تاريحي ماتەريالداردى دا زەرتتەگەندىگىن جانە ولاردان قازاق اقىنى وزىنشە قورىتىندى شىعارىپ، الەكساندردىڭ وبرازىن وزىنشە جاساعاندىعىن كورسەتەدى.

            اباي پوەماسىندا دا ادىلدىك، دانىشپاندىق، جاۋىزدىقتار ءسوز بولادى. بىراق مۇنداعى ءادىل دە، دانىشپان دا، فيلوسوف تا ەسكەندىر ەمەس، اريستوتەل. پوەمادا ەكى وبراز بار. ءبىرى - ەسكەندىر، ەكىنشىسى - اريستوتەل. كولەمىنىڭ شاعىندىعىنا قاراماستان، پوەمانىڭ يدەياسىنا سايكەس، ەكەۋى دە كوركەم جاسالعان وبرازدار.

            ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 4 عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن تاريحي ەكى ادامدى اقىن الادى دا، بىرەۋىن قانتوككىش جاۋىز ادامداردىڭ وكىلى ەتىپ، ەكىنشىسىن ءومىردىڭ بۇراڭ جولدارىن كوپ كورگەن، ءار الۋان قۇبىلىستار مەن اعىمدارعا زەردەلەنە قاراپ، ارقايسىسىنا وزىنشە باعا بەرىپ، ودان وزىنشە قورىتىندى شىعارۋشى اقىل يەسى، دانا ادامداردىڭ وكىلى ەتىپ كورسەتەدى.

            كۇنشىلدىك، قىزعانشاقتىق، قاراجۇرەكتىك، قانىشكىشتىك، قاناعاتسىزدىقتاردى ەسكەندىردىڭ باسىنا جيناقتايدى. ابايشا، ەسكەندىردە جاۋلاعىشتىقتان باسقا قاسيەت از. باسقا اقىنداردا سۋرەتتەلىنەتىن ادىلدىك، دانالىق اباي ەسكەندىرىندە جوق. مىنەزى شالكەس، اشۋلانسا، جۇرتتىڭ ءبارىن قىرىپ جىبەرۋگە ءازىر. شات اۋزىنداعى قاقپاعا كەزدەسكەن جەردە دە ەسكەندىر اقىلدى ادامنىڭ مىنەزىن كورسەتپەيدى. جۇمباق قاقپانىڭ ار جاعىنان سويلەگەن جۇمباق ادامنىڭ ءسوزى ارقىلى اقىن ەسكەندىرگە ءوز ۇكىمىن شىعارادى:

 مىقتىمىن دەپ ماقتانبا، اقىل بىلسەڭ،

مىقتى بولساڭ، ءوزىڭنىڭ ءناپسىڭدى جەڭ.

ءىشى تار كورە الماستىڭ بىرەۋى سەن،

ونداي كىسى بۇل جەرگە كەلمەيدى تەڭ.

             ەسكەندىرگە اباي اقىلدى، دانا عالىم اريستوتەلدى قاراما-قارسى قويادى.

 سول كۇندە اريستوتەل جەكە-دارا،

اقىل ءسوزىن تىڭداماس بار ما شارا؟..  دەپ، وقىرماندارىنا ونى ءبىر ەرەكشە ىزەتپەن تانىستىرادى. اريستوتەلدىڭ قانداي ادام ەكەندىگىن پوەمادا ەسكەندىر مەن قاقاپادان لاقتىرىلعان قۋ سۇيەك وقيعاسى ارقىلى كورسەتەدى. گيردىڭ ەكىنشى باسىنا نە سالسا دا باسىپ كەتە بەرەتىن كىشكەنە قۋ سۇيەكتىڭ سىرىن دا، ءمانىن دە ەسكەندىرگە اريستوتەل سوزبەن ءتۇسىندىرىپ جانە ءبىر ۋىس توپىراقتىڭ كۇشىمەن دالەلدەپ تە بەرەدى:

 حاكىم جەردەن توپىراق الىپ باردى،

ءبىر ۋىستاپ سۇيەككە شاشا سالدى.

انا باسى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ،

سۇيەك باسى جوعارى شىعىپ قالدى.

             وسى جۇمباقتى شەشۋ ارقىلى جاۋىزدىق پەن ادىلدىكتى تۇيىستىرەدى. اقىنشا، جاۋىزدىققا سۇيرەيتىن كۇنشىلدىك، قىزعانشاقتىق، تويمايتىن جەبىر، اشكوزدىلىك ەكەندىگىن بايانداي كەلىپ، وعان ادىلدىك، دانالىقتى قارسى قويادى. ادىلدىككە باستايتىن جولدى ىزدەيدى. جۇمباق قاقپا مەن ادامنىڭ كوز سۇيەگىن ادىلدىككە باستايتىن سيمۆول رەتىندە الادى دا، ول جۇمباقتاردى اريستوتەلگە شەشكىزىپ، دانالىققا باس يگىزەدى.

 بۇل - ادام كوز سۇيەگى، - دەدى حانعا، -

تويا ما ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟

جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،

ولسە تويار، كوزگە قۇم قۇيىلعاندا.

كاپىر كوزدىڭ دۇنيەگە ارانى ۇلكەن،

العان سايىن دۇنيەگە تويار ما ەكەن؟

قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى،

وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن، -  دەيدى. اريستوتەلدىڭ بۇل شەشۋى ءوز ناپسىسىنە تىيىم سالا الماي جۇرگەن ەسكەندىرگە وي تۇسىرەدى.

 ويلاپ-ويلاپ پاتشانىڭ موينى ءتۇستى،

«قۇدايىم كورسەتتى، - دەپ، - بۇل ءبىر ءىستى.

بەكەرلىك ەكەن مەنىڭ بۇل ءىسىم»، - دەپ،

قولىن الىپ جۇرتىنا قايتا كوشتى.

ء سويتىپ، اباي ءارى عالىم، ءارى ادامگەرشىلىكتىڭ يەسى اريستوتەلگە ەسكەندىردى باعىندىرىپ، باس يگىزدى، قاندى جورىق سوعىسىن توقتاتادى، ەكىنشى سوزبەن ايتساق، ادىلدىككە جاۋىزدىقتى جەڭگىزەدى.

            پوەمانىڭ نەگىزگى يدەيالىق مازمۇنى - ەسكەندىر وبرازىندا حان مەن پاتشالاردى كورسەتىپ، حالىقتى ولار سىقىلدى ەل جاۋلاعىشتاردان جيرەندىرۋ، ادىلدىككە ۇندەۋ. ادىلدىك پەن دانالىقتىڭ ايقىن كورىنىسىن اريستوتەل ارقىلى كورسەتۋ، ونى باسقالارعا ۇلگى ەتۋ.

            اباي الەكساندر تاقىرىبىنا تاريحي شىندىق جاعىنان كەلدى دەپ، ءبىز جوعارىدا كەيبىر فاكتىلەر كەلتىردىك.

            پوەماداعى الەكساندر مەن اريستوتەلدىڭ اقىل، پاراسات، مىنەز-قۇلىقتارىن وقيعانى بايانداۋلارىنان دا، وقيعانىڭ شەشىلۋىنەن دە اڭعارۋعا بولادى.

            الەكساندر - ءسوز جوق، ءىرى تۇلعا. ول - اريستوتەلدەن وقىپ، ءتالىم-تاربيە العان، ءوز كەزىندەگى بارلىق پاندەردەن حاباردار، قولباسشىلىق ۇستىنە كەرەكتى جەرىندە ۇتىمدى ءسوز تاۋىپ ايتاتىن شەشەن ادام. الەكساندر ايتىپتى-مىس دەيتىن پلۋتارح ارقىلى كەيىنگى ۇرپاقتارعا جەتكەن افوريزمدەردىڭ ءوزى-اق ونىڭ ويشىل ادام ەكەندىگىن مويىنداتادى.

            فيليپپ ءولىپ، پاتشالىق تىزگىنىن ءوز قولىنا العاندا، الەكساندر 20-اق جاستا ەكەن. ول كرانيا قالاسىندا تۇراتىن وعاش مىنەزدى فيلوسوف ديوگەندى كورۋگە، تىلدەسۋگە كەلەدى. ديوگەننىڭ ءوزىنىڭ ءۇيى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇلكەن بوشكەسىنىڭ الدىندا كۇنگە ارقاسىن قىزدىرىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. جاس پاتشا فيلوسوفتىڭ قايىرشىلىق ءحالىن كورىپ: «نە مۇقتاجىڭىز بار، ايتىڭىز، تىلەگىڭىزدىڭ ءبارى دە ورىندالادى»، - دەگەندە، ديوگەن: «مەنىڭ جالعىز-اق تىلەگىم، كۇندى كولەڭكەلەمەي، تايىپ تۇرۋىڭىز عانا»، - دەپ پاتشاعا سىرتىن بەرەدى. فيلوسوفتىڭ مۇنىسىن ادەپسىزدىك، جاس پاتشانى قورلاۋ دەپ بىلگەن قاسىنداعىلار وعان شارا قولدانباق بولىپ قىزىنا باستاعاندا، الەكساندر: «ەسلي بى يا نە بىل الەكساندروم، يا حوتەل بى بىت ديوگەنوم»1, - دەپ ءوزىن ۇياتتان، فيلوسوفتى ازاپتان قۇتقارىپتى دەسەدى.

            پەرسيا ارمياسىنىڭ كوپتىگىنەن قورىققان ءىرى قولباسىنىڭ ءبىرى پارمەنيون شابۋىلدى قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، تۇندە جاساۋىن سۇراعاندا، الەكساندر: «يا نە كرادۋ پوبەد»، - دەپتى-ءمىس دەگەن ءتارىزدى افوريزمگە اينالعان سوزدەرى از ەمەس. ايتسە دە ول اريستوتەل ەمەس. اريستوتەلگە جازعان حاتتارىندا وقىتۋشىسىنىڭ دانالىعىن ءوزى دە مويىندايدى. ونىڭ وسى افوريزمدىك ءسوز تاپقىشتىعىنىڭ دا ءبىر تامىرى سول اريستوتەلدىڭ ءتالىم-تاربيەسىندە جاتقاندىعى داۋسىز. سوندىقتان دانالىق، ادىلدىكتەردى ءسوز ەتكەندە، ءبىرىنشى ورىندى ابايدىڭ اريستوتەلگە بەرۋى - تاريحي شىندىققا ءدال. «ەسكەندىر» پوەماسىن اباي تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە جازعاندىعىنا پوەمانىڭ كەيبىر جولدارىنداعى باس قاھارمانىنا بەرىلگەن مىنەزدەمەلەر مەن تاريحشىلار جازعان فاكتىلەردى سالىستىرساق، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزدى راستايدى. پوەمادا:

جازىقسىز جاقىن جەردىڭ ءبارىن شاپتى،

داريانىڭ سۋىنداي قاندار اقتى.

شاپقان ەلدىڭ ءبارىن دە بودان قىلىپ،

وكىمدىكپەن قولىنا تارتىپ اپتى...

قانىشەر، قاھارلى حان اشۋى كوپ،

اتاعىنان قورقادى جۇرت قايعى جەپ.

سول كۇندە قوشەمەتشى ايتادى ەكەن:

«حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى»، - دەپ.

قىزمەتكەردىڭ ءبارىن دە ولتىرمەكشى،

بولىپتى شولدەگەنگە شىداي الماي... -  دەگەن جولداردىڭ تاريحي شىندىعىن ىزدەسەك، اباي ولاردى ءوز باسىنان شىعارا سالماعاندىعىن، وتە ءبىر قۇندى دەرەكتەرگە سۇيەنگەندىگىن كورۋ قيىن ەمەس.

 1م.ن.بوتۆيننيك، گ.ا.ستراتانوۆسكي. «زامەچاتەلنىە گرەكي»، 1961, ستر.207.

 پاتشالىق تىزگىنىن قولىنا الىسىمەن-اق (ورتالىق گرەتسيا) فيۆى قالاسىن تالقانداپ، فيۆانتسىلاردى جاۋلاپ الىپ، ءبىر سوعىستا 6 مىڭ ادامىن كەسكىلەپ ءولتىرىپ، 30 مىڭ ادامىن قۇلدىققا ساتۋى، ماكەدونيالىقتارعا كونۋدەن باس تارتىپ، ءوز ەركىندىكتەرىن قورعاۋ ءۇشىن كوتەرىلىس جاساعان فراكيتستەردى اياۋسىز جويقىنداۋلارى ءوز الدىنا، ءبىر مىنەزى ۇناماي قالسا، ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋى، كىسى ءولىمىن تيىنعا ساناماۋشىلىقتارى جايلى تاريحشىلار تالاي فاكتىلەر كەلتىرەدى. گرەك پەن ريم قولباسىلارىنىڭ تاريحتارىن سالىستىرا وتىرىپ جازعان «سراۆنيتەلنوە جيزنەوپيسانيە» اتتى كىتابىندا، ەسكى زامانداردىڭ اتاقتى تاريحشىسى پلۋتارح الەكساندردىڭ تاكتيك-ستراتەگ، ديپلومات، ساياساتشىلدىق جاقتارىن ماقتاسا دا، ونىڭ قانىشەرلىك، مەيىرىمسىز، قاتالدىقتارىن شەنەي كورسەتەدى. پلۋتارح كىتابىنان بىرنەشە فاكتىلەردىڭ مازمۇنىن كەلتىرەلىك.

            الەكساندردىڭ اياعىنا باس ۇرۋ داريانى جاۋلاپ العاننان كەيىن سالتقا، ونىڭ الدىندا ساقتانباي سويلەۋ قاۋىپكە اينالعان. ايتسە دە ونىڭ ەڭ جاقىن، ەڭ جاقسى كورەتىن ەكى-ءۇش ادامى بولعان. ءبىرى - ءوزىنىڭ ەمشەكتەسى كليت («چەرنىي»، جاسىندا الەكساندردى كليتتىڭ اناسى ەمىزىپ وسىرگەن), ەكىنشىسى - اريستوتەل، ءۇشىنشىسى - اريستوتەلدىڭ نەمەرە ءىنىسى كالليسفەن ء(وزىنىڭ تاريحشى فيلوسوفى). تەك سولار عانا الەكساندردىڭ الدىندا ءوز پىكىرلەرىن جاسقانباي، اشىق ايتا الادى ەكەن. بىراق كليت تە، كالليسفەن دە اقىرى الەكساندردىڭ ءوز قولىنان ولەدى.

            كليت ەمشەكتەس بولۋىمەن بىرگە، الەكساندرعا شىن بەرىلگەن جانە ونى 331 جىلعى گرانيكەدەگى ۇرىستا ولىمنەن امان الىپ قالعان بولاتىن. وسىنداي ادامدى ءبىر اشۋى كەلگەندە نايزامەن شانشىپ ولتىرسە، كالليسفەندى پەرسيدتەردىڭ بەكتەرى ءتارىزدى اياعىنا باس ءيىپ، قولىن سۇيمەگەندىگى ءۇشىن تۇتقىنعا الدىرىپ، يت قورلىعىندا ولتىرەدى. الەكساندر ۇيىنە جازعان حاتىندا كالليسفەندى جۇمىسقا الۋعا ۇسىنعاندىعى ءۇشىن جورىقتان قايتقاسىن، ءوزىنىڭ مۇعالىمى اريستوتەلدى دە جازالاماق بولعاندىعىن جاسىرمايدى. تەك بۇلار عانا ەمەس، وزىنە جاقىن جۇرگەن ادامداردىڭ تالايلارىنا ىستەگەن قانىپەزەر، قارا جۇرەكتىك ىستەرى كوپ بولعان.

            قورىتا ايتقاندا، ەسكەندىر وبرازىن ۇنامسىز ەتىپ كورسەتكەندە، اباي تاريحي شىندىقتاردى تىرەك ەتكەن. بۇل - ءبىر. ەكىنشى، اباي دا بۇل تاقىرىپقا ءوز حالقى، ءوز كەزىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنىڭ تۇرعىسىنان كەلگەن: ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا قازاق حالقى ءۇشىن قاجەتتى ماسەلە سوعىس ەمەس، وقۋ، ونەر، مادەنيەت بولاتىن. سوندىقتان سوناۋ ەسكى زامانداعى الەمدى اۋزىنا قاراتقان عۇلاما اريستوتەلدى جۇرتشىلىققا ۇلگى ەتۋى - اقىننىڭ اعارتۋشىلىق، گۋمانيستىك يدەيالارىمەن ۇندەس.

            پوەما - قۇرىلىسى جاعىنان دا كوڭىل اۋدارارلىق شىعارما. پوەمانىڭ قىسقالىعىنىڭ ءوزى - شەبەرلىك. پوەماعا قويىلاتىن شارتتار - وقىرماندارىنا ايتپاق يدەياسىن تۇجىرىمدى، قىسقا، وقيعاسىن قىزىقتى ەتىپ بەرە ءبىلۋ. بۇل جايتتار شىعارمادا تولىق ساقتالعان. پوەما نەگىزىندە بايانداۋ، ديالوگ، سۋرەتتەۋ، فيلوسوفيالىق شەگىنىس ەلەمەنتتەرىنەن قۇرالادى جانە ارقايسىسى بەلگىلى مولشەرمەن شەكتەلەدى، ءارى سول بولشەكتەردىڭ ىشكى سيممەترياسى مۇلتىكسىز. كومپوزيتسياسىنىڭ باسقا ەلەمەنتتەرى دە زاڭدى تۇردە شەبەر كەلەتىندىگى ادەبي ساۋاتى بار وقىرماندارعا ءبىز ايتپاي-اق تۇسىنىكتى.

            «ەسكەندىر» - سيۋجەتتى، كولەمى شاعىن پوەمادا دا تەرەڭ مازمۇندى جىرلاپ بەرۋگە بولاتىندىقتىڭ كورنەكتى ۇلگىسى دەرلىك شىعارما.

            ابايدىڭ «ءازىم اڭگىمەسى» مەن «ءۆاديمى» - اياقتالماعان شىعارمالار. سوندىقتان دا ولاردى تالداۋ دا، بەلگىلى ءبىر قورىتىندىعا دا كەلۋ قيىن.

«مىڭ ءبىر ءتۇن» اڭگىمەسىنەن الىنعان «ءازىم» پوەماسى ەرتەگىگە نەگىزدەلىپ، سول كەزدەردەگى «مىڭ ءبىر ءتۇندى» ولەڭگە اۋدارۋشى ورتا اقىنداردىڭ ءستيلىن ساقتاۋشىلىقتان با، الدە حات بىلمەيتىندەرگە تۇسىنىكتى بولۋىن كوزدەگەندىكتەن بە، ايتەۋىر بۇل پوەما قاراپايىمداۋ. ابايدىڭ باسقا ولەڭ، پوەمالارىنا نە تەرەڭدىگى، نە كوركەمدىگى جاعىنان كەلىڭكىرەمەيدى. نەگىزىندە بايانداۋمەن جازىلعان. ءازىمنىڭ تەڭىز تولقىنى، اسپانمەن استاسقان قاپ تاۋى، جەر استىنداعى التىن ساراي، ايداي ارۋلارعا كەزدەسكەن جەرلەرى اباي سىقىلدى ۇلكەن سۋرەتشىنىڭ قيالىن شارىقتاتىپ، ادەمى كارتينالار جاساۋىنا تولىق مۇمكىنشىلىكتەر تۋعىزارلىق جاعدايلار بولسا دا، نە سەبەپتەن ەكەنى بەلگىسىز، اقىن تەك جاي بايانداۋلارمەن عانا قاناعاتتانادى.

«مىڭ ءبىر تۇندە» مۇنداي عاجايىپ وقيعالار سان رەت كەزدەسە بەرەدى عوي. ايتسە دە، «ءازىمنىڭ» ولاردان ءبىر ايىرماسى - الحيميا ماسەلەسىنىڭ ءسوز بولۋى.

            الحيميا عىلىمىنىڭ تۋى ءۇىىى-ءىح عاسىرلار بولسا دا، ءورىس العان كەزى - ورتا عاسىر. ءتۇبى ارابتان (العاشقى الحيميك دجابير يبن-حايان (دجافار) شىقسا دا، ەۆروپاعا تەز تاراپ، انگليا، ت.ب. ەلدەردە ءوزىنىڭ قولداۋشىلارىن تاۋىپ، قاناتىن كەڭ جايعان-دى. الحيميا جاي مەتالداردى ەرەكشە قاسيەتى بار «فيلوسوفيالىق تاس» ارقىلى التىن، كۇمىسكە اينالدىرۋعا بولادى دەگەن تەوريا ۇسىندى. ايتسە دە الحيميكتەر «فيلوسوفيالىق تاس» ىزدەۋ جولىندا كەيدە باعالى عىلىمي جاڭالىقتار دا اشقان. تۇزداردىڭ ءار ءتۇرىن، تۇز قىشقىلى، فوسفور، ت.ب. حيميالىق زاتتاردى ءبىرىنشى رەت تاپقان سول الحيميكتەر ەدى.

            اباي ورتا عاسىر عىلىمى سالاسىنداعى وسى ءبىر جايلاردىڭ ساۋلەسى دەرلىك «مىڭ ءبىر ءتۇن» اڭگىمەسىنىڭ ءبىر تاراۋىن ولەڭگە اينالدىرادى.

            دجافار بەكون ءتارىزدى عالىمدار الدارىنا عىلىمي ۇلكەن ماقساتتار قويسا، ازىمگە كەزدەسكەن جادىگوي شال ءتارىزدى سۇم-سۇرقيالار عالىمداردىڭ اشقىن عىلىمي جاڭالىقتارىن وزدەرىنىڭ بايۋ مۇددەسىنە پايدالانۋى، ول ءۇشىن نەشە ءتۇرلى زىمياندىققا بارۋلارى مۇمكىن. جادىگوي شال - سولاردىڭ ءبىرى. بايلىقتىڭ وزىنشە اۋرۋى بار. ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىعى، ەڭ نەگىزگى ماقساتى تەك بايۋ عانا دەپ ۇعىنۋشىلار قانداي زۇلىمدىق، ءىس-ارەكەتتەردەن دە تايىنبايدى. ەزدىك تە، قانىپەزەر قاراجۇرەكتىك تە ولارعا بۇيىم ەمەس. پوەماداعى الحيميك جادىگوي شال ءوزىنىڭ زىمياندىق ماقساتىن ورىنداۋ ءۇشىن ءازىمدى قولىنا الداپ تۇسىرەدى دە، تاۋ باسىنا، ىسىلداعان اپجىلان، ايداھارلاردىڭ ىشىندە قالدىرادى. شالدا ەشبىر اياۋشىلىق سەزىم جوق، ءوز ىستەرىن زاڭدى دەپ ۇعادى. ەكىجۇزدىلىك، قايارلىق، قاراجۇرەكتىك - ءبارى دە شالدىڭ باسىنان تابىلادى. پوەمانىڭ نەگىزگى يدەياسى دا بايۋدى نىسانا ەتكەن ادامدارعا ءتان مىنەز-قۇلىقتاردى بەينەلەۋ. ءازىم ءوزىنىڭ جاستىعى، اڭقاۋلىعى، تاجىريبەسىزدىگى ارقاسىندا قۇلقىننىڭ قۇلى بولعان قۋ شالدىڭ بايۋ جولىنداعى قۇرباندىعى بولادى. پوەمانىڭ اياعىندا ول قانداي ادام بولاتىنىن كىم ءبىلسىن، ازىرگە ءازىمنىڭ دىنىنە بەرىك، جۇرەكتىلىگىنەن باسقا قاسيەتى بايقالمايدى.

            جاي بايانداۋ ۇلگىسىندە پوەما بىركەلكى ءتاۋىر دە. بىراق تىم قۇرعاق، بىرىڭعاي ۇيقاس، ىرعاقتارى دا ويداعىداي ەمەس. پوەما ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى كەرەك ەتەدى.

            «ۆاديم» - م.يۋ.لەرمونتوۆتىڭ جاس شاعىندا قارا سوزبەن جازعان «ۆاديم» اتتى رومانىنىڭ ءى، ءىى، ءىىى تاراۋىنىڭ اۋدارماسى. اباي قارا ءسوزدى ولەڭ ەتكەن. ءى، ءىى تاراۋلارىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى، ەپيزود، كارتينالارى، كىسى اتتارى - ءبارى دە ءدال كەلەدى. تاراۋلارى قىسقا، كوپشىلىگى ەكى بەت، ءۇش بەتتەن قۇرالادى. ءۇشىنشى تاراۋى - ءۇش بەت. سونىڭ ەكى بەتىندەگى وقيعاسى عانا اباي ولەڭىندە بەرىلەدى جانە ەپيزودتارىنىڭ ورىندارى اۋىستىرىلادى.

            لەرمونتوۆتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول يۋنكەرلەر مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە 1833-1834 جىلداردا جازعان.

            شىعارما تاقىرىبى ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ پاتشالىق قۇرعان كەزىندەگى ورىس ومىرىنە ارنالادى. 1774 جىلدار پەنزە گۋبەرناسى، اسىرەسە نيجنە-لوموۆسك جانە كەرەنسك ۋيەزدەرى، پومەششيكتەرگە قارسى كۇرەسكە شىققان شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ تۋىن تىككەن جەرى بولادى. سول جىلدارداعى ورىس ومىرىنەن الىنعان تاريحي وقيعالاردىڭ نەگىزىندە «ۆاديم» اڭگىمەسى تۋادى. زەرتتەۋشىلەر لەرمونتوۆقا قايىرشى ءۆاديمنىڭ تاريحىن اڭگىمەلەۋشى ءوزىنىڭ قارت شەشەسى دە، پۋگاچەۆشىلەر جايلى ايتىپ بەرگەن جوعارعى ۋيەزدەردىڭ وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن شالدارى بولۋعا ءتيىس دەپ توپشىلايدى. سونىمەن قاتار، 1830 جىلداردا شارۋالار قوزعالىسى تاعى كۇشەيىپ، جاڭا پۋگاچەۆ شىعۋ مۇمكىنشىلىگىنىڭ توبەسى كورىنەدى.

            لەرمونتوۆتىڭ «ءۆاديمى» - نەداۋىر كولەمدى شىعارما، ءححىۇ تاراۋدان قۇرالادى. ال ابايدىڭ اۋدارعانى - ءۇش-اق تاراۋ. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، اباي قارا سوزبەن جازىلعان روماندى ولەڭمەن اۋدارماق بولىپ باستاعان، بىراق بىتىرە الماعان، نە باسقا بولىمدەرى ساقتالماعان.

            ابايدى قىزىقتىرعان، ەڭ الدىمەن روماننىڭ كوركەمدىگى جانە مازمۇنىنىڭ تەرەڭ، وقيعالارىنىڭ تارتىمدىلىعى، اسىرەسە ءارى قايىرشى، ءارى بۇكىل ءۆاديمنىڭ مىنەزى مەن ءىس-امالدارىنىڭ شەبەر قيىستىرىلعانى ءتارىزدى. اباي ءوزىنىڭ مەيلىنشە سۇيەتىن ورىس اقىنى لەرمونتوۆ رومانىنىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن، قىزىقتى وقيعاسىن، تاماشا شەبەر جاسالىنعان ادام وبرازدارىن تۇپنۇسقاسىنا ساي ەتىپ، مول دايارلىقپەن، بار كۇشىن سالىپ اۋدارماق بولعانى باسقى جولدارىنان-اق بايقالادى.

            «ۆاديمدەگى» «دەن ۋگاسال; ليلوۆىە وبلاكا، پروتياگيۆاياس پو زاپادۋ، ەدۆا پروپۋسكالي كراسنىە لۋچي، كوتورىە وترازيليس نا چەرەپيتساح باشەن ي ياركيح گلاۆاح موناستىريا»، - دەپ باستالاتىن تاماشا سۋرەتتەۋدى اباي تۇپنۇسقادان كەم شىعارمايدى.

            قازاقشا:

باتار كۇنگە شىمىلدىق، كوك بۇلت كەڭ،

تولقىندى قىزىل تورعىن ورتپەنەن تەڭ.

وتكەن داۋرەن سەكىلدى نۇرى جايناپ،

ارتتاعى مۇناراعا بەرەدى رەڭ، -  دەپ اۋدارعان.

            لەرمونتوۆتىڭ باسقا دا اڭگىمەلەرى از ەمەس. بىراق سولاردىڭ ىشىنەن «ءۆاديمدى» تاڭداۋى ەڭ الدىمەن كوركەمدىگى دەي تۇرساق تا، تەك سونىمەن شەكتەلسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ويتكەنى كوركەمدىگى جاعىنان «گەروي ناشەگو ۆرەمەني»، «كنياگينيا ليگوۆسكايا»، ت.ب. الدەقايدا ارتىق تا بولۋى مۇمكىن. بىراق اباي «ءۆاديمدى» اۋدارۋدى جوسپارلاعان. «نەگە ولاي؟» دەگەن سۇراق وزىنەن-ءوزى تۋادى. بىزشە، لەرمونتوۆ پەن ابايدىڭ ءوزارا جالپى تۆورچەستۆولىق، يدەيالىق كوزقاراستارىنىڭ بايلانىستارى اۋەلدەن بەرىك ەدى دەسەك، «ۆاديم» اڭگىمەسى ەكى اقىندى بۇرىنعىدان دا گورى جاقىنداتا تۇسكەنگە ۇقسايدى.

            «ۆاديم» - پۋشكيننىڭ «پۋگاچەۆ تاريحى» اتتى ەڭبەگىمەن قاتار جازىلا باستاعان اڭگىمە. ەكەۋىندە دە شارۋالار كوتەرىلىسى ءسوز بولادى. عاسىرلار بويى پومەششيكتەردىڭ ەزۋىندە كەلگەن شارۋالار ءارى ەكونوميكالىق، ءارى مورالدىق ازاپ-قورلىقتارعا شىداي الماي، 30 جىلداردا پۋگاچەۆ تاريحىن قايتا تىرىلتپەك بولىپ، ەرەۋىلگە شىقسا، ورىستىڭ پروگرەسسيۆ باعىتىنداعى اقىن-جازۋشى، الەۋمەت قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىنەن دە ولارعا جانى اشۋشىلار از بولماعان. سولاردىڭ ەڭ باستىلارى ۇلى اقىن پۋشكين، لەرمونتوۆ، تاعى باسقالار ەدى. وسىلار ءتارىزدى تاريحي جاعدايلاردىڭ نەگىزىندە پۋگاچەۆ پەن ۆاديم اڭگىمەسى تۋسا، ونداي وقيعالار سول كەزدەردە قازاق دالاسىندا دا بولدى. دەمەك، بۇل تاريحتاردىڭ بارىمەن دە جاقسى تانىس جانە دەموكراتتىق-پروگرەسسيۆتىك باعىتتى قولداۋشى قازاق اقىنى ابايدىڭ «ۆاديم» اڭگىمەسىن اۋدارۋىنىڭ جانە ءبىر سەبەبى - ونىڭ ءوز يدەياسىمەن ۇندەس كەلۋى. قىسقاشا ايتقاندا، اباي پوەمالارىنىڭ تاريحي، يدەيالىق، كوركەمدىك جاقتارى وسىلارعا بايلانىستى.

پودپيس: ابايدىڭ قارا سوزدەرىكوركەم قارا ءسوز قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا التىنساريننان باستالادى. پۋبليتسيستيكانىڭ العاشقى نەگىزىن قالاۋشى شوقان بولسا، ونى ودان ءارى دامىتۋشى - اباي. ابايدىڭ قارا سوزدەرى - كوركەم اڭگىمە ەمەس، دانالىق سوزدەر، ماقالا، عىلىمدىق، فيلوسوفيالىق شولۋلار. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، دۇنيەتانۋىن قارا سوزبەن دە كەيىنگىلەرگە قالدىرىپ كەتتى.

            بىراق ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ وزىنشە ەرەكشەلىگى بار. ونىڭ سويلەم قۇرىلىسى دا باسقاشالاۋ بولىپ كەلەدى. سوزدەرىنىڭ كولەمى از بولسا دا، ماعىناسى تەرەڭ. كوپشىلىگى-اق سۇراۋ-جاۋاپ، نە وقۋشىلارمەن، نە وزىمەن-ءوزى كەڭەسۋ بولىپ قۇرىلادى. بۇل - باتىس، ورىس ەلدەرىنىڭ ۇلى ادامدارىنىڭ كوپ قولدانعان ءادىسى. عىلىم، كوركەمونەر، تاعى باسقا ماسەلەلەر تۋرالى ءوز كوزقاراستارىن ايتقاندا، ولار وسى ءادىستى پايدالانعان. ءتۇبى سوناۋ ەسكى گرەكتەردىڭ فيلوسوفتارىندا جاتىر.

            ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرىندەگى يدەيالار ءبىر-بىرىنە قابىسىپ وتىرادى. ايتسە دە ونىڭ كەيبىر قارا سوزدەرىندە ولەڭدەرىندە جوق تاقىرىپ، ءتىپتى كەيبىر قايشىلىقتار دا كەزدەسەدى. بۇل ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە بۇرىن قوزعالماعان، تىڭ، سونى پىكىرلەردى قوزعايدى. ءوز كەزىندەگى اقىنداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ باسىنا كەلمەگەن الەۋمەتتىك زور ءمانى بار ماسەلەلەردى ءسوز قىلادى.

            ابايدىڭ قارا ءسوزدى، ولەڭدى قاتار قولدانۋى تاڭعالارلىق نارسە ەمەس. ويتكەنى ول ءوز زامانىنىڭ مادەنيەتتى ادامى بولدى. سوندىقتان دۇنيەگە ءوز كوزقاراسىن كەيىنگىلەرگە جازىپ قالدىرىپ كەتۋدى ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلگەن. ءوز ەلىن وزگەلەردىڭ قاتارىنا جەتكىزۋگە، دۇرىس جولعا سالۋعا كوڭىل بولگەن اباي ءوزىنىڭ بۇل ماسەلەگە نە ءۇشىن كىرىسكەندىگى جايلى: «اقىرى ويلادىم، وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم، باسقادا ەشبىر جۇمىسىم جوق»، - دەپ، ءوز ويىن، ءوزىنىڭ ومىرگە كوزقاراسىن كەيىنگىلەرگە جازىپ قالدىرۋعا بەل بۋادى.

            اباي - دانا اقىن. ءاربىر دانا ادام قاي كەزدە بولسىن، ءومىردى، ءوز اينالاسىن باقىلاي وتىرىپ، ودان وزىنشە قورىتىندى شىعارادى، ءومىر تۋرالى از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزىپ، ءوز كوزقاراستارىن كەيىنگە قالدىرادى.

            ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ جالپى سانى - قىرىق ءۇش. بىراق وتە قىسقا، كەيبىر قارا سوزدەرى ءبىر بەت، جارتى بەتتەن قۇرالادى. سولاي بولا تۇرسا دا، ارقايسىسى ءوز كەزىندەگى الەۋمەت ءومىرىنىڭ ەڭ كەرەك ەتكەن كۇردەلى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. كوپ اڭگىمەلەرىنىڭ وزىنشە تاقىرىبى، وزىنشە يدەيالىق مازمۇنى بولعاندىقتان، بولەك اڭگىمە بولىپ سانالادى. بىراق بۇل ايتىلعانداردان ونىڭ قارا سوزدەرىنىڭ ىشىندە مازمۇنى جاقتارىنان ءوزارا جاقىندىق جوق دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك. ونىڭ كەيبىر اڭگىمەلەرى كەيدە تاقىرىبى، كەيدە مازمۇنى جاعىنان ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا تۇسەدى.

            اباي قارا سوزدەرىنىڭ جالپى سارىنىن ۇعىنۋ ءۇشىن ونىڭ بىرنەشە سوزدەرىنە توقتالامىز. مىسالى، «جەتىنشى»، «وتىز ءبىرىنشى»، «ون توعىزىنشى» سوزدەرى ءىلىم-ءبىلىمدى، ونى قالاي يگەرۋ جونىندەگى اقىنىڭ وي-پىكىرىن اڭعارتادى.

            ءوزىنىڭ «جەتىنشى سوزىندە»: «جاس بالا دا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: ءبىرى - ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۋادى، بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى - بىلسەم ەكەن دەمەكتىك، نە كورسە، سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعا اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كەلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە»، «بۇل نەمەنە» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى»، «بۇل نەگە بۇيتەدى» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى - جان قۇمارى. بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن.

            دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەندەپ، ەڭ بولماسا دەندەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى»، - دەيدى. 

            قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا، جان دەپ اباي ادامنىڭ رۋحاني كۇشىن ايتادى. وسىنى بىلسەم، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن وي، سەزىم، تىلەك، مۇددەلەردى ءوسىرۋ، ورىستەتۋ، سول جولدا ارىماي، تالماي ەڭبەك ەتۋدىڭ كەرەك ەكەندىگىن اقىن تۇسىندىرە كەلىپ، ادامنىڭ جاس كەزىندەگى تابيعي تالاپ، تىلەكتەرىنىڭ كەيبىرەۋلەردە وسە كەلە، الدەبىر سەبەپتەرمەن داعدارىسقا ۇشىرايتىندىعىن، كەيدە كەرتارتپا، بويكۇيەزدىكتەرگە سوعاتىنىن شەنەيدى، جاستاردىڭ ونداي مىنەزدەردەن اۋلاق بولۋىن ارمان ەتەدى.

            «جەتىنشى سوزىندە» ادام بالاسىنىڭ سول «بىلسەم» دەگەن تابيعي تىلەگىن اباي باقىلاي كەلىپ، ءوزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىنەن تۇيگەندەرىن عىلىمي-فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قورىتا، وعان كولدەنەڭ تۇراتىن بوگەتتەردى سىنايدى، ال ادام قايتكەندە ءبىلىمدى بولاتىندىعىنىڭ جولىن كورسەتۋگە «ون توعىزىنشى ءسوزىن» ارناعان.

            «ادام، - دەيدى ۇلى اقىنىمىز اباي، - اتا-انادان تۋعاندا، ەستى بولمايدى، ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ، ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدىداعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. ءاربىر ەستىلىك جەكە ءوزى ىسكە جارامايدى. سول ەستىلەردەن ەستىپ بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەندەرىنەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى».

            بىراق دانىشپان اباي تەك وسى ايتقاندارىمەن عانا قاناعاتتانىپ قويمايدى. سول ەستىگەن، بىلگەن نارسەلەردى ادام قايتكەندە ەسىندە ساقتاپ، قالاي ۇمىتپاي، ولاردى ءوزىنىڭ ءومىر سەرىگى ەتۋدىڭ ادىستەرىن دە كورسەتەدى. بۇل ماسەلەگە ونىڭ «وتىز ءبىرىنشى» ءسوزى ارنالعان. اڭگىمە قىسقا، تۇجىرىمدى جانە وقۋشى جاستار ءۇشىن وتە ماڭىزدى، كەرەكتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz