كوكتە كۇن كۇلىمدەپ، كۇزدىڭ تاعى ءبىر التىن تاڭى ارايلاپ اتتى. شالعىنباي ءشايىن ءىشىپ ادەمى ءدۋانبي (قىمبات ماتادان تىگىلگەن) كاستيۋم-شالبارىن كيىپ، شايتان ارباسىنا ءمىنىپ، سيىردىڭ تىلىندەي گالۋستۇگىن تاعىپ، اسىعىس جولعا شىقتى. كوشە تولى ادام، ابىر-سابىر ساپىرىلىسقان جۇرگىنشى.

شايتان اربا بۇل وڭىردە مىنسەڭ تۇلپار، ارتساڭ قارا نار، ءبىر ءۇيدىڭ اۋىرى مەن جەڭىلى سول بايقۇستىڭ موينىندا. دەنە شىنىقتىرۋ پانىنەن بەرەتىن ەرشات پەن دولقىننان باسقا ەشكىم دە سپورت كيمىن كيمەي-اق، ءدال وسى شالعىنبايشا ءتۋفليىن مايلاپ، بارىن سايلاپ، شاشىن قايىرىپ، اۋىن ايىرىپ ءار كۇنى ۇيىنەن شىعادى. جەتپىس مىڭ قازاقتىڭ بالاسى وقيتىن اۋدانداعى جالعىز ورتا مەكتەپكە كەشىكپەي تەز جەتۋگە اسىققاندار كۇن سايىن وسىلاي جارىسادى، ءومىر دەگەن جارىستان تۇرادى. ۇزدىك وقيتىن وقۋشىلار ەكپەتتەپ قۇلاپ كەتەردەي العا ۇمتىلا، جىلدام باسادى، ارتقى پارتادا وتىراتىن وقۋشىلار تارتىنشاقتاعان بۇزاۋداي شالقايا كەربەز باسادى.

شايتانشاعىنىڭ الدى-ارتىنا اعاشتان ورىندىق جاساتىپ، بالالارىن مىنگىزىپ العان جاسامىس كەلىنشەكتەردە قارا كوبەيتىپ كەتىپ بارادى. جاياۋلار ساعاتىنا ءبىر قاراپ، اياعى-اياعىنا تيمەي زۋلايدى. قىزىل قوڭىز سياقتى تاكسيلەر اندا-ساندا سيگينال بەرە جاندارىنان وتەدى، ىشىندە شاشىن سيىر جالاعانداي قوزى قارىن قارا قىتاي شىرەنەدى، دەسە دە كوپ كولىك اناۋ ايتقانداي كوشەدە شۇبىرمايدى.

اۋلانى تۇندىرا اششى شىققان قوڭىراۋ ۇنىمەن مەكتەپ سىلتىدەي تىندى. كەزىندە ايدارىنان جەل ەسىپ، ساياساتتان ساباق بەرەتىن بۇرىنعى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ەسىم بۇگىندە قاقپا كۇزەتشىسى. سارالا شاپان كيىپ، ەسىكتە وتىرعان ول «شايتان كۇندەرىن» ساعىنا ەسىنە الدى. كىمنىڭ باسىسىڭ دەگەن كىسىگە ديرەكتور نۇرجاننىڭ كۇيەۋ بالاسىمىن دەپ شىرەنۋشى ەدى. ول كەزدە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن، جۇمىسقا ءالابورتىپ كەلىپ ساباق وتەتىن، مەكتەپتەن شىعا كارتا ويناپ، بوزا ىشەتىن، ارتىنشا اق جىلانى اۋزىنان زاھار شاشاتىن، ۇيىنە ەكى كۇننىڭ بىرىندە ءتورت اياقتاپ، زورعا جەتەتىن... ءتىلىن شايناعان ول كەلىنشەگىنە: «مەن ديرەكتوردىڭ كۇيەۋ بالىسىمىن، ەسىكتى اش»، - دەپ اقىرعاندا كورشىلەردىڭ ءبارى سىقىلقتاي كۇلۋشى ەدى... ەندى مىنە، جانىندا شايتان دوسى جوق، جالعىز ءوزى وتكەن-كەتكەنگە تەلمىرە قارايدى. كەشىككەن وقۋشىلاردى ءتىزىپ الىپ، مايدان اينالدىرعان دولقىننىڭ ءبىر.. ەكى.. ءبىر... داۋسى عانا تىنىشتىقتى بۇزىپ تۇر.

ەكىنشى ساعاتتىق ۇلكەن ۇزىلىستە شالعىنباي بەلىندەگى شيقىلداعان شاقىرعىسىنا قارادى. دوسى مۇراتتىڭ نومەرى. قاقپا الدىنا شىعىپ قوڭىراۋ قايتاردى. حح عاسىردىڭ سوڭىندا شىققان شاقىرعىلار ءالى اۋداندا كوپ ادامىڭ بەلىندە جوق...شاقىرعىسى شيقىلداسا: «مەنى ىزدەگەن ادام بار»، - دەپ پاڭدانا باساتىن كەز... قىز بىتكەن شايتانعا تەز الدانىپ، ونداي جىگىتتەرگە قىزىعا قارايدى. نارىقتىق ەكونوميكا جاندانا، ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسى وزگەردى، ادام بويىندا ايتۋعا اۋىز بارمايتىن اسىلدار اقشاعا ساتىلا باستاعان. اقشاسى بارلاردى «حالىق باتىرى» دەپ تابىنا باستاعان شاق...

ءبىر كۇندىك وقۋ اياقتالدى. مۇرات تا قاقپا الدىنا دايىن بولىپتى. اكەسىنىڭ ەمحانا باستىقتىعى ونىڭ وقۋىن قۇردىمعا جىبەردى. سەگىز سىنىپتان سوڭ اكەسىنىڭ قول استىندا زاپاس كادر بولعان. بىلتىردان بەرى وعان تىقىر تاياپ، كادرلىق ستاتۋسقا ءوتۋ ءۇشىن قۇلجاعا مەدكوللەدجدە اشىلعان قازاق ۇلتتىق ەتنو مەدتسينا بولىمىنە وقۋعا بارعان. ءوز ۇلتىنىڭ ۇشان-تەڭىز مادەنيەتىن وسى ارادان ءبىلدى. «اياعى اۋىر ايەلگە تۇيەنىڭ ەتىن جەگىزبەۋ، جۇمىرتقا اۋزىنا سالدىرماۋ، تۋىلعان بالانى قىرقىنان شىعاراردا قوي قورانىڭ ءار جەرىنەن كەپكەن قىرىق قۇمالاقتى تەرىپ اكەلىپ، سۋداعى كۇمىس سولكەبايلاردىڭ جانىنا سالىپ، بىرنەشە ءشوپتىڭ كۇلىنەن جاساعان سابىنمەن بالانى شومىلدىرۋ سەبەبىن، ەر جىگىتتىڭ قانجىعاسىندا جۇرەتىن قىل ارقان سىرىن، ورتا جاس ەردىڭ بەلىندە جۇرەتىن بەلباۋ قۇپياسى» ءبارى-ءبارى تۇنىپ جاتقان قازاق مەدتسيناسى ەكەنىن ۇقتى. ءار جەردەن تەرىلگەن قۇمالاق بالانى ءتۇرلى اۋىرۋدان ساقتايتىن بۇگىنگى ۆاكتسينا رولىندە بولسا، كۇمىس تازا دەزەنفەكتسيا، ال الابوتا، تىكەن ءشوپ، قالاقايدىڭ كۇلىنە جىلقىنىڭ مايىن قوسىپ جاساعان سابىن تەرى اۋىرۋنىڭ قاي تۇرىنە بولسا دا ەم. قازاقتانۋ دەگەن عىلىمدى بارلىق قازاق وقۋ كەرەك دەپ ويلاعان سوندا، بۇل مۇرات. بيىل ەكىنشى جىل، كوپ نارسەنى كوكەيگە ءتۇيىپ، ءوز اۋىلىنا پراكتيكاعا كەلە جاتقان بەتى.

سان مىڭ ءتۇستى نۇر باتىستان گوريزونتال باعىتپەن تاراپ، جەر بەتىنە باسقاشا رەڭ بەرەدى. مەكتەپتەن قايتقان ادامدار شوعىرى جوڭكىلە اققان توپان سۋداي تاسقىنداۋدا... ساعىم ويناعان ساۋلەنىڭ اراسىندا كوكتەن تۇسكەن پەرىشتەدەي بولەكشە ءبىر سۇلۋ قىز پايدا بولا كەتتى. ەرتەگىدەگى اققۋ بەينەسىندە كەلەتىن ارۋدىڭ ءدال ءوزى دەرسىڭ. ەرتتەلگەن اتتاي دەنەسى ەرىكسىز كوز تارتادى. شىمقاي قارا قوداني كوستيۋم-شالبارى اپپاق نۇرلى ءجۇزىن ودان سايىن اشا تۇسكەن. كەرە قارىس كەڭ ماڭدايى كۇنگە شاعىلىسا جارىق-جۇرىق ەتەدى. مۇراتقا جىميا امانداستى. جىميعانداعى ەكى ۇرتىنىڭ ۇرى شۇڭقىرى قىزدى ودان بەتەر سۇلۋلاندىردى. شالعىنبايدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى. ۇلكەن دە ەمەس، كىشى دە ەمەس، قۇپ جاراسقان قىر مۇرنى سونداي ادەمى. بوتا كوزى مولدىرەپ، توگىلىپ تۇر. كەڭ كەۋدەسى، سۇڭعاق بويى، قولاڭ شاشى، سىمعا تارتقانداي سىمباتتى ءبىتىمى مىسىق مۇرت بالا جىگىت شالعىنبايدى شايتان ەستەن تاندىردى. ءوزىن ۇستاي الماي، بۋىن-بۋىنى قالتىراپ ءتىسى-تىسىنە تيە قالشىلداپ كەتتى، جەردەن اياعى كوتەرىلىپ بارا جاتتى...

ونە بويىنا ءورت كەتكەن شالعىنبايدىڭ قۇر سۇلدەرى عانا سوستيىپ، مۇراتتتىڭ جانىندا قالدى. داڭعىرلاي سويلەپ جاتقان دوسىنىڭ اڭگىمەسىن ەش تۇسىنبەدى...

التىن قىز قاقپانىڭ ارعى شەتىندە الدە بىرەۋدى توسىپ تۇر. سۋ جاڭا شايتانارباسى دا وزىنە ارناپ جاسالعانداي، بەك جاراسىمدى. قىز اياعىنىڭ جيەگىنە بولىمسىز جۇققان شاڭنىڭ ءوزى شالعىنباي ءۇشىن جاھۇتتاي جارقىلدادى. «بۇل قىز كىمدى كۇتىپ تۇر» دەپ، شالعىنبايدىڭ ءىشى قىلپىلداپ، قىزعانىپ بارادى. جەڭىل باسىپ قاقپادان شىققان سارى شاشتى كىشكەنە قىز «اكپە» دەپ باس سالا، موينىنا اسىلدى.

بولەك فاكۋلتەتتە وقىسا دا «جەرلەس اعا» دەپ، كەزدەسكەن سايىن جىميا امانداسىپ وتەتىن التىنايعا مۇرات جىلدامداتا جەتىپ، قارىنداس بىزبەن بىرگە كەشكى اس ءىشىپ كەتسەڭ، دەپ ءوتىنىش جاسادى، دوسىنىڭ ءحالىن بايقاپ. توسىن ۇسىنىسقا توسىلىپ قالعان التىناي: «جوق اعا، مەن اسىعىسپىن»، - دەگەن جاۋاپپەن پاڭدانا كەتە باردى. قىز پاك بولعان سايىن پاڭدانادى. سالماعى ارتادى، قادىرلى بولادى. «ءجۇرىسى قانداي ادەمى! كەر مارالداي كەرىلەگەن» دەپ، كۇبىرلەي تامسانا ارتىنان ءىشىپ-جەپ قارادى. جەر-الەم شالعىنبايعا العاش رەت سونداي ادەمى كورىندى، ءبارى وعان مەيىرلەنە قاراپ تۇرعانداي، بارلىق نارسەنى جاقسى كورىپ كەتتى. «جەردەگى قارا قۇمىرىسقانى باسىپ كەتپەيىن» دەپ، جەرگە اياعىن قويۋعا باتىلى جەتپەدى. قىز سيقىرى، قىز ماگنيتى، قىز جىلۋى، قىز وتى ونىڭ تۋرا جۇرەگىنە ءتۇستى. جۇرەگىنە تۇسكەن ماحاببات شوعى ونەبويىن ءبىر ىسىتىپ، ءبىر سۋىتتى. بىراق ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدەپ بارادى. مازاسىزدانا «باكىسىن جوعالتقان شالداي»، باسىن سيپاي بەردى. قىز ءمۇيىستى ايلانىپ، الدە قاشان كورىنبەي كەتتى. شالعىنباي ءالى قاراپ تۇر. قىز وعان قايتىپ كەلە جاتقانداي، قۇشاعىن اشا وزىنە جۇگىرىپ كەلدى. تاڭعالا قاراپ تۇر. كوزىن ۇقالاپ، قايتا قارادى. ەشكىم جوق. مۇرات ونىڭ كەۋدەسىنەن تۇرتە، رۋحى مەن ءتانىن ءبىر-بىرىنە قوستى.

***

شالعىنباي قىز ءۇيىن ناقتى بىلمەسە دە، ءار كۇنى كەشتە سول ماڭعا بارىپ، اينالسوقتايتىن ادەت تاپتى. ونى قىز ەش بىلمەيدى. جىگىت سودان راحاتتانادى. ولاي ەتپەگەن كۇنى ۇيقىسى كەلمەي، دوڭبەكشىيدى. ءبىر كۇنى داعدىلى ادەتىمەن سول ماڭدا جۇرگەندە جۋان بالتىردان بىردەڭە قىسا قالدى. جالىت قارادى. ارتىندا ۇلكەن قىزىل توبەت يت تەتىر اينالىپ كەتىپ بارادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، شالعىنباي قاباعات قۋاندى، جاقسىلىققا جورىدى. قۇددى قىز ءوزىن ءسۇيىپ العانداي باقىتتان باسى اينالدى. ءيتتىڭ ارتىنان ەرىپ، سول ۇيگە بىرگە باردى. يت ەش اسىقپاي باسىپ، ءبىر اۋلادان ىشكە ەندى. اپاسىنىڭ «ءيتتىڭ ءوز ءجۇنىن قاپقان جەرگە تارتۋ كەرەك، بولماسا ادام جامان اۋىرۋعا تاپ بولادى دەگەنى» ەسىنە ءتۇستى. ايعاي سالدى، ۇيدەن ادام شىقتى. شالعىنباي ءيتىڭىز بالتىرىمدى قاناتتى. «مەنىڭ باسقا داۋىم جوق. ول يت-قوي. سىزدەر تەك ماعان ءبىر ۋىس ءجۇنىن قيىپ بەرسەڭىزدەر بولدى»، - دەپ ءوتىنىش جاسادى. يت يەسى ىلەزدە ءيتىن ۇستاپ ءجۇنىن قيىپ، كۇيدىرىپ، كۇلىن اياعىنا سالىپ، جاقسىلاپ تاڭىپ بەردى. شالىعىنباي اقساڭداي باسىپ، قىز ءۇشىن بەرگەن بوداۋىنا قۋانا-قۋانا ۇيىنە بىلدىرىمەي كەلىپ ۇيقتادى. سول كۇن ءتۇس كوردى.

***

جاتسا دا، تۇرسا دا قيالىنا تۇنەگەن عاشىعى تۇسىندە ءوزىن انادايدا كۇتىپ تۇر، ول قۋانا وياندى. ستۋدەنت كەزىندە «مەنەن كوپ ساباق سۇراماڭدار، ماحابباتاسىپ ءجۇرمىن» دەگەن اعىلشىن تىلىنەن بەرەتىن اپايىنىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. يا، عاشىقتىق - اۋىرۋ. بارلىق نارسەگە عاشىعىنىڭ كوزىمەن قارايدى. تەزەكتىڭ استىنداعى قارا قوڭىز دا وعان سونداي سۇيكىمدى كورىندى. بالا كەزىندە مۇقان اقساقالدىڭ ايتاتىن ەرتەگىسىندە: «ءبىر كىسى وسى سيىردىڭ جاپپاسىنىڭ استىنان شىققان قوس ءمۇيىزدى قىزىل قوڭىزدى جارتۋشى نەگە جاراتتى ەكەن، بۇل نەگە كەرەك دەپ وي كەشىپتى. از كۇننەن سوڭ الگى ادام بەلگىسىز اۋىرۋعا شالدىعادى. بارماعان جەرى جوق، ەش ەم بولمايدى. امالى تاۋسىلعان ول حالىق ەمشىسىنە بارادى. «سەنىڭ جالعىز ەمىڭ بوقتىڭ استىندا ءومىر سۇرەتىن قوس ءمۇيىزدى قوڭىز، سونى جەسەڭ جازىلاسىڭ» دەگەندە ءوزىنىڭ جارتۋشىنىڭ ىسىنە ارالاسقان كەلەڭسىز ويىنا وپىق جەگەن ەكەن» دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. يا، بۇل ومىردە كەزدەيسوقتىق دەگەن بولمايدى. ءبارى اللادان دەپ، شالعىنباي شاتتاندى. كوڭىلى توق بولدى، «اللا قالاسا ەرتەڭ-اق سول بويجەتكەنگە كەزدەسەم» دەپ ۇمىتتەندى.

***

قىتايلار بار كۇشىن سالىپ، وزدەرىن جاۋلاعان مونعولداردى الدىمەن قىتايلاستىردى. نەگە ەكەنى، مونعولداردىڭ ءتىلى بارلىق تىلگە بەيىم. قىتايشاسى ولشەمدى، قازاقشاسى دا ءبىر ءىزدى. سوندىقتان دا ۋنيۆەردى جاڭا تاۋىسقان ۇزىن بويلى ارىق مونعول قىزى قازاق بالالارىنا قىتاي تىلىنەن ساباق بەرۋگە كەلدى. بويداق قىز جاتاقحانادا جالعىز تۇردى، اتالارىنان جوڭعار شاپقىنشىلىعىن كوپ ەستىگەن جىگىتتەر ءبىر-اق تۇندە اششى سۋدى ۇرتتاپ كەلىپ، ەسىكتى شاعىپ قىزدى جالاڭاشتاپ تەرەككە تاڭىپ كەتىپتى. وسى وقيعادان كەيىن مەكتەپ اۋلاسى تاس ءتۇيىن قورشالدى. ءوز ەلىندە باي قىتايلار قاتىن-بالاسىن اۋىلدارىنا تاستاپ، «باتىس ءوڭىردى زور كۇشپەن اشامىز» دەگەن سىلتاۋمەن مەملەكتتىك قولداۋ قارجىسىن الىپ، شينجياڭعا اعىلدى. سولاردىڭ بىرنەشەۋى ءبىزدىڭ اۋدانعا كەلە سالا، قالانىڭ ءدال ورتاسىنداعى مەكتەپ اينالاسىنا كوزى ءتۇستى. قىمبات باعامەن ساتىپ الىپ، ءزاۋلىم ساۋدا كەشەندەرى مەن سان ءتۇرلى تىرلىككە بەيىمدەگەن جالعا بەرەتىن الپاۋىت قۇرىلىستاردى تۇرعىزدى. بۇگىن دە مەكتەپ اينالاسى ىعى-جىعى ادام، ىزدەگەنىڭنىڭ ءبارى وسى ماڭنان تابىلادى.

سارالا جاپىراقتار جەرگە تۇسكەن كۇنى شالعىنبايدى شايتان جەتەلەپ، اياق-كيىم ساتاتىن دۇكەنگە جالعىز اپاردى. سۇلباسى التىنايعا ۇقسايتىن قىز تەتىر قاراپ، اياق-كيىم كورىپ تۇر. ۇلكەن دە ەمەس، كىشى دە ەمەس، دوپ دومالاق جامباسى جەنسي شالباردىڭ ىشىندە، كوزىنە وتتاي باسىلدى. ايەلدىڭ بوكسەسى ءاۋ باستان انا بولۋعا دايىندالىپ، بولەكشە جارالعان-عوي. تالدىرماش دەنەسى تىپتەن ەسىنەن تاندىردى. جانىنا جاقىندادى. ءيا. التىناي! سونىڭ ءدال ءوزى.

- سالەمەتسىز...

- سالەمەتسىز. ءسىز مەنى قايدان تانيسىز؟

- ەسىڭىزدە بولسا، وتكەندە مەكتەپ قاقپاسىنىڭ الدىندا كوردىم. سىزدەرمەن بىرگە وقيتىن مۇراتىڭ دوسىمىن.

قىز ءۇنسىز تومەن قارادى، ەكى بەتىندە القىزىل نۇر ويناپ، دومالاق ءجۇزى سونداي سۇلۋلانىپ كەتتى. اۋزى قانداي ويماقتاي، كوزى، قاسى، قانداي؟.. جۇماقتاعى حور قىزدارى وسىنداي بولار دەپ، شالعىنباي شەكسىز ءسۇيىندى.

- ماعان ءبىر اياق-كيىم تاڭداپ بەرسەڭ قارىنداس.

- مىناۋ قانداي...

قىز تاڭداعان سالعانا وكشەسى بار قارا باتىڭكەنى كيگەن شالعىنباي دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادامعا اينالدى.

- ال سەن وزىڭە ۇناعان بىرەۋىن تاڭدا، - دەدى جىگىت.

التىناي جەتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە لوتاريا بيلەتىنەن كىر جۋعىش ماشينا شىققان، سوندا اكەسى:«بۇل دۇنيەدە ەشقاشان تەگىن نارسە جوق» دەپ، الدىرماي قويعان. قازىر اياق-كيىم السا بۇل جىگىت اقشاسىن تولەپ جىبەرگەلى تۇر.

- ماعان ۇناعان اياق-كيىم جوق ەكەن.

«ال وندا مەن اياق-كيىمدى جۋىپ بەرەيىن ساعان» دەپ، جىگىت ءسوز تاپتى. ەكەۋى كەشكى شاپاقتا دۇكەننەن شىعا وزدەرىنە جاقىن جەردەگى اتاقتى مامەتجان لاعمانحاناسىنا كەلدى. ءاپ-ساتتە بۋى بۇرقىراپ، قولدان سوزعان لاعمان الدارىنا «جە، مەنى» دەپ، دايىن بولدى. ۇستىندە كىلەڭ ەت، ونىڭ بەتىن جۇمىرتقا قىمتاي جاپقان، دامدىلىگىمەن اۋدانعا اتى شىققان. «عاشىقتىڭ ءتىلى ءۇنسىز ءتىل» دەپ، ەكەۋى دە ءۇنسىز. سىرتتا سويلەپ تۇرعان شالعىنباي ىشكە كىرە جىنىن العان باقسىداي جۋاسىپ قالدى، قارسى الدىندا وتىرعان سۇلۋ قىزعا قۇمارلانا قارادى، بالاشا ەزۋ تارتتى، جىميدى، جىگىت قاراعان سايىن قىز تومەن قارايدى. ءوزىن، وتباسىن تانىستىرعان جىگىت تۋىسىم بولىپ قالماسىن دەپ، قىزدى ەپتەپ سوزگە سالدى....

كەرە قارىس ماڭدايى جارقىراعان قىزدىڭ بولمىس ءبىتىمى بۇل اۋداننىڭ ادامدارىنان بولەكشە، رەڭ باسى سونداي تازا جانە وزگەشە نۇرلى. اجەسى سوناۋ سامارقان تەكتى قوجانىڭ ۇرپاعى بولىپ شىقتى. اتاسى كەزىندە اقىن كودەك مارالبايۇلىمەن بىرگە تاشكەن، بۇقارا، سامارقان بارىپ، تاپقان جارى ەكەن. يەزيت حاندىعى كەزىندە كەربالا شايقاسىندا ەكى دۇنيە ساردارى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ) سۇيىكتى نەمەرەلەرى حۋسەيىن (ر.ا) شاھيت بولعان سوڭ، ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى ورتا ازيا جەرىنە قونىس تەپكەنى تاريحتان بەلگىلى دەگەندە، شالعىنبايعا قىزدىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى. قىز دا قۋاندى، جىگىت تەكتى جەردەن تاراعان ارۋ قىزبەن كەزدەسكەنىنە قۋانسا، قىزدا ءوز الدىندا وتىرعان دوڭگەلەك ءجۇزدى، اققۇبا، ات جاقتى، كوزىندە وتى بار، وقىعان، ءبىلىمدى جىگىتپەن كەزدەسكەنىنە قۋاندى.

عاشىقتىق وتى لاپىلداپ جانعان شالعىنباي قىزدىڭ الدىندا قاناتى كۇيگەن كوبەلەكتەي كۇي كەشىپ، اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇسىپ، بۇگەجەكتەي، ەبى قاشا بەردى. قىزدى جاقسى كورگەنى سونداي، ونىڭ ءبىر تال شاشىن مايىستىرماۋعا ىشتەي ءوز ناپسىسىمەن سەرتتەستى. عاشىعىڭ سەن ءۇشىن قاشاندا اسپانداعى شولپان جۇلدىز، ونى تەك باعالاپ، قادىرلەپ ايالاۋ مىندەتىڭ. ءسۇيۋ دەگەن مىنە، وسى. ءوز سالماعىن جوعالتقان جىگىت كىبىرتىكتەپ، ەشتەڭە ايتا المادى. مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ، اقىرى «مەن ءسىزدى جاقسى كورىپ قالدىم» دەپ، زورعا ايتتى. قىزدىڭ ەكى بەتى دۋ ەتىپ، كۇلگىن نۇر بولمەنىڭ ءىشىن جارىق ەتكىزدى. كەڭ ماڭدايى ودان بەتەر جارقىراپ كەتتى. ۇندەمەگەن ۇيدەي جاۋاپ دەگەن وسى، «اشۋلاندىرىپ الدىم با؟» دەگەن قورقىنىشىنان ازەر ايىقتى. دالاعا شىقتى، ماقپال ءتۇن، كوشە شىراقتارى جانعان. جۇلدىزدار قۋانا جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. اي دا بۇلاردى قۇتتىقتاعانداي كۇلىمدەپ تۇر، اعاشتار بولماشى كۇزگى سامالمەن ءبىر-بىرىنە سىبىرلاپ، قىزبەن جىگىتتىڭ ادالدىعىن، شىن سۇيگەنىن جەتكىزىپ، ءوزارا ءبولىسىپ تۇرعانداي. مۇلدە باسقاشا الەم.

ۇيىنە جەتكىزىپ قويدى، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ءۇنسىز باس يزەي قوشتاستى جىگىت. بىلاي شىعا شايتان شالعىنبايدى قاتتى جازعىردى. «جايشىلىقتا اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاس»، نەگە سونشا ءۇنىڭ ىشىڭە ءتۇسىپ كەتتى؟!. ەز، ىنجىق جىگىت ەكەن دەپ قالدى-اۋ... قىزدار نەگىزى وجەت، جان-جاقتى پىسكەن جىگىتتى جاقسى كورەدى. نەدە بولسا قىز ءۇيىنىڭ تەلەفونىن العانىنا قۋاندى.

***

دوسى مۇرات ەكەۋى التىنايدى ەرتىپ شىعىپ، ءساندى سارايدا، اسپا-توك داستارحاندا، تورە تاباق تاۋىق ەتىن جەپ ءبىر قايتتى.

شالعىنبايدىڭ جانىندا كورىنبەيتىن شايتانى بار. قىزدىڭ پراكتيكا كورىپ جاتقان ەمحاناسىنا كەشتەتە بارىپ، ۇيىنە جەتكىزىپ ءجۇردى. بىراق، شايتان قانشا ازعىرسا دا قىز بەن جىگىتكە ەش قول ۇستاتا المادى. قاراڭعى تۇندە دە جابىسىپ جاقىن جۇرمەدى. جانىندا التىناي باردا شالعىنبايدىڭ اينالاسى نۇرعا تولىپ، باقىتتان باسى اينالىپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي كەتەدى. تاعى ءبىر كۇنى التىنايدى ۇيىنە ەرتىپ باردى. «اجەم اۋىرىپ قالىپتى، اكەم ءىنىمدى ەرتىپ اۋىلعا، ۇلكەن ۇيگە كەتكەن، مەنەن باسقا ۇيدە ەشكىم جوق، اكپەم بار ەدى. ول كەلمەپتى، ونىڭ قۇربىلارى كوپ، كەيدە كەلمەي قالادى»... دەپ، كۇمىلجي، شىنايى سەنگەن جۇرەكپەن ءتىل قاتتى قىز. اناسى قايتىس بولىپ، اكەسى جارىما ەكى دۇنيەدە ادال بولامىن، قىزدارىمدى وگەي شەشەنىڭ قولىندا جاۋتەڭدەتپەيمىن دەپ، ۇيلەنبەپتى.

ساسقالاقتاعان جىگىت: «وندا مەن سەنى قورقىتپاي جانىڭدا بولايىن» دەپ، ءوز سوزىنەن ءوزى قورقىپ كەتتى، قىز ءۇنسىز قالدى. سول كۇن شالعىنباي قىزدىڭ جانىندا قوندى. الما مويىن ارۋ قاسىندا جاتىر. «التىنايىمنىڭ ءبىر تال شاشىن مايىستىرمايمىن» دەپ، وزىنە بەرگەن سەرتىن قايتا-قايتا ەسىنە الدى. جانىندا جاتقان قىزعا ەش قول سوزبادى. شايتان سان ويلارمەن مازالادى، جىگىت ءوزىن زورعا تەجەپ جاتتىر. «شىن ءسۇيۋ، ماحاببات دەگەن وسى شىعار». «ەرتەڭ ۇيلەنسەم جاقسى، ەگەر تاعدىرما بۇل قىزبەن ۇيلەنۋ جازىلماسا، بايقۇس قىزعا بولاشاق جارى ءومىر بويى بەتىنە سالىق ەتەر» دەپ، ونى ايادى...

«ءيا، بۇل سەنىڭ جارىڭ، ۇيلەنەسىڭ، ودان اجىراپ قالماۋىڭ ءۇشىن وسى ورايدا قۇشاعىڭا ال» دەپ، شايتان توقتاۋسىز سىبىرلاي بەردى. ءناپسىسى كۇشەيىپ، جىلانى جىبىرلاپ، ءىنىنىڭ اۋزىندا قىديىپ، ەندىگى قيمىلدى اڭدىپ تۇر. قاراڭعى ءتۇن، قىز دا ءۇنسىز، جىگىتتە ءۇنسىز، جانىندا شايتان مەن ءناپسى قان تامىرىنىڭ ىشىندە بۇلكىلدەپ سوقتى. «قىز «ھكەت ارى ەمەس، ۇيدە ەشكىم جوق» دەگەندى ايتقانداي-اق. «قىز ءوزىن ارنادى ساعان»، - دەپ سىبىرلاعان شايتان.

جو...جوق، التىناي ونداي قىز ەمەس، ول كوكتە نۇردان جارالعان، كىرشىكسىز پاك قىز. ماعان سەنگەن سوڭ ايتتى دەپ، قىزدى اقتادى شالعىنباي. «مەن التىنايىمدى سونداي جاقسى كورەم، اق نەكەمىز قيىلمايىنشا ونىڭ قولىن دا ۇستامايمىن، ونى وسىلاي ءسۇيدىم، وسىلاي ايالايمىن» دەپ، ءتىسىن تىسىنە باسىپ، زورعا جاتتى. قىز الدە قاشان جەڭىل پىسىلداپ ۇيقتاپ كەتتى. شالعىنباي باسىن كوتەرە قىزعا قارادى، ايداي نۇرى تەرەزەدەن تۇسكەن ايمەن شاعىلىسادى، ويماقتاي اۋزىنان ءسۇيىپ العىسى كەلدى، شايتان قاباعات قۋاندى، شالعىنبايدىڭ كوز الدىندا وزىنە قۇران ۇيرەتكەن ۇستازى كەلدى. شالعىنباي قايتا توسەككە قۇلادى. ءناپىسى زار ەڭىرەپ جىلىپ جىبەردى. ول اقىرى شىدامادى، بولماعان سوڭ، التىنايدى ويلاپ، سول وڭباعان ءبىر تامشى لات سۋدى وزىمەن-ءوزى الىسىپ، سىرتقا شىعاردى-اۋ. ۇھ دەپ، رۋحى اسپانعا ۇشتى، سوسىن جايلانىپ ۇيقىعا كەتتى. «كورشىلەرى كورىپ، اڭگىمە بولماسىن» دەپ، قىزدى ويلاعان شالعىنباي تاڭ اتپاي، جەرگە جارىق تۇسپەي، قىزدىڭ دا ۇيقىسىن بولمەي، ەلگە كورىنبەي كەتىپ قالدى.

***

توبەدە كۇنى، جۇرەگىندە ماحاببات سەزىمى تاسقىنداعان شالعىنباي ءار كۇنى كەشتە التىنايدىڭ جۇمىسىنا قاراي قادام باسادى، شايتاننىڭ ودان كوڭىلى ابدەن قالدى. كەي كۇن ەرسە، كەي كۇن ەرمەيتىن بولدى. قىزى جانىندا باردا شالعىنباي سونداي جەڭىل ءجۇردى، قۇددى كوكتە ۇشىپ كەلە جاتقانداي كۇي كەشەدى. باقىتتان باسى اينالىپ، ماس بولادى. سول تۇننەن كەيىن التىناي شالعىنبايعا تۋعان اعاسىنا سەنگەندەي سەنىپ كەتتى. پراكتيكاسى ءبىتىپ، وقۋىنا قۇلجاعا بارعاندا ءجيى-ءجيى بارىپ تۇردى. قوناق ۇيگە بىرگە جاتتى. شاشىنا قولى بايقاماي ءتيىپ كەتسە ونە بويى ءدىر ەتىپ، شوشىپ وياندى. جانىندا جاتقان ارۋدى ايالاي، جۇرەگىمەن ەلجىرەي ءسۇيىپ، بالقىپ ۇيقتادى.

ماحاببات دەگەن ەسكى نارسە، بىراق ونى ءار جۇرەك جاڭارتىپ وتىرادى. تاعدىر سىيلاعان اق ءجۇزدى ارۋعا كوپ شۇكىرشىلىك ەتتى، سوعان قۋاندى، ەرتە ەسەيگەن دوستارى ەرتە مۇڭداندى، اششى سۋدىڭ اينالاسىندا «كۇنىم-جانىم» دەپ جىلاسا، ءبىر اقىن دوسىنىڭ: «ءاي، سەن قىز! سەن بە بالەم، ءبۇلدىردىڭ باقىتىمدى كورگەن ارەڭ»، - دەپ دۇڭگەننىڭ ارىق قىزىنا جازعان ولەڭى بۇكىل اۋدانعا حيت بولدى، سول كەزدە. شالعىنباي بۇل بارىپ تۇرعان «السىزدىك» دەۋشى ەدى، مىنە، ەندى ءوزى سول السىزگە اينالدى. سول اقىن دوسى كەيىن ءۇيلى-باراندى بولىپ، كوپ قاباتتى ۇيگە زورعا قولى جەتىپ، كوشىپ بارسا، تۋرا قارسى بەتتەگى كورشىسىنىڭ ايەلى ءوزى ولەڭ جازعان ارىق دۇڭگەن قىز بولىپ شىقپاسى بار ما! ول ولەڭىن ستۋدەنت كەزىندە، سۇر بويداق شاعىندا جازعان، سوزگە جان ءبىتتى دەگەن وسى بولسا كەرەك. شىن ماحاببات تەك مەيىرلى، ادال ادامگەرشىلى جوعارى جاندارعا ءتان قاسيەت. وتكىنشى ومىردە ادام بولىپ، شىن عاشىق بولماۋ ول - وكىنىش.

شالعىنباي اپتا سوڭىنا عاشىعىن ساعىنا زورعا جەتىپ، قۇلجاعا تارتىپ وتىراتىندى شىعاردى. ءوستىپ جۇرگەندە قازاقستانعا كوشەتىندەردىڭ قاراسى كوپ بولماسا دا، ەكەۋدىڭ باسى قوسىلسا، تاريحي وتاندارى تۋرالى اڭگىمە ايتىسا باستادى. شالعىنباي ەل قاتارى پاسپورت جاساتۋعا دەلدال شالعا اقشاسىن بەرىپ قويعان، شاقىرۋ قاعازى قولىنا ءتيدى. اۋداندىق ساقشىعا قۇجاتتارىن وتكىزىپ قازاقتىڭ جالعىز وتانىنا كەتۋگە قام جاسادى.

- جانىم، التىنىم مەنىڭ، ءبىز قازاقستانعا كەتەمىز. قىز ءۇنسىز.

- قازاقتىڭ ءوز وتانى بار، ول قازاقستان. قىز تاعى ءۇنسىز.

- نەگە ۇندەمەيسىڭ جانىم-اۋ. قىز ەگىلە جىلادى.

- نە بولدى ساعان. سەن جىلاما، ءبىزدى ەشكىم بولە المايدى.

- اكەمنىڭ قازاقستان تۋرالى كوزقاراسى مۇلدە باسقا. «ەكى ادام قالسا، مەن سونىڭ بىرەۋى بولىپ وسىندا قالامىن، بىرەۋ بولسا مەن سول قالعان قازاق» دەپ، وتكەندە بىزگە تاڭعى شايدىڭ ۇستىدە ايتقان. ونى نەگە ايتقانىن بىلمەيمىن.

جىگىتتە ءۇنسىز، قالىڭ ويدىڭ ىشىنە قامالدى.

- اكەڭنىڭ ويى وزگەرەدى. مەن ساعان شاقىرۋ قاعاز الدىرايىن، سوسىن اكەڭە ايتپاي پاسپورت جاساتا بەرەيىك. تەگى اكەڭ كونبەسە، مەن سەنى قازاقستانعا الىپ قاشامىن.

- اكە ريزالىعىنسىز ءبىز قالاي باقىتتى بولامىز؟ باياعى قاشقان عاشىقتاردىڭ تاعدىرىن مەنەن جاقسى بىلەسىڭ دەپ، قىز تومسىرايا قالدى.

قىز دا ءۇنسىز، جىگىت تە ءۇنسىز وكسىپ تاڭ اتىردى. قۇلان يەكتەپ تاعى ءبىر تاڭ اتتى.

***

قىز اكەسى قىزىنىڭ قازاقستانعا كەۋتۋىنە مۇلدە قوسىلمادى. شالعىنباي الماتىعا ەكى بارىپ، قايتىپ كەلدى. ول جاقتا وقۋعا دا ءتۇسىپ ۇلگىردى. ءوز اۋلەتىنە، ناعاشىلارىنا شاقىرۋ قاعاز اكەلىپ، كوش بويىنشا قۇجاتتار جاساتتى. اۋلەتىمەن كوشىپ كەتەر ۋاقىتى تايادى. دوس-جارىندارىن شاقىرىپ، شالعىنباي رەستوروندا كوشۋ شاي بەردى. سودان كەيىن قىزىن ەرتىپ، ۇيىنە جەتكىزگەن شالعىنباي قاراڭعى ءتۇندى جاملىپ، قىزىن تۇڭعىش رەت جەڭىل قۇشاقتادى. ماڭدايىنان يسكەدى، ودان ارى بارۋعا ونىڭ ارى بارمادى. ونى تاعى ايادى. التىناي شالعىنبايدىڭ اسپان كوگىندەگى جارىق جۇلدىزى، ماڭگىلىك كۇش بەرەر تاۋسىلماس ازىعى. سەنسىز ءومىر ماعان....قىز جىلادى....جىگىت ءۇنسىز شەكەسىنەن يسكەدى...

شالعىنباي ءۇيىن كوشىرىپ اكەلىپ، الماتى ماڭىنا قونىستاندىردى. ول ءار كەز قىزى ەكەۋىنىڭ بىرگە تۇسكەن سۋرەتىن جانىنان ەش تاستاماي، الىپ ءجۇردى. سوعان تەسىلە قارايدى، قانداي ادەمى، قاراعان سايىن كوزى تويمايدى، قاراي بەرگىسى كەلەدى، قاراي بەرگىسى كەلەدى. اق شاپان، قىزىلقوڭىر شالبارى وزىنە قۇپ جاراسقان، سالالى سۇيرىك ساۋساقتارى ونى الماتى كوشەسىندە تۇراتىن جامان قىزداردان ساقتادى. «ەلگە كەلدىم دەپ»، ەركەلەپ، اتاجۇرتتان كوپ نارسەنى دامەتىن ءتاتتى قيالىن ورىس مىنەزدى، سۋىق ءجۇزدى جۇرتتىڭ ودىرايا قاراۋى، شەنەۆنيكتەردىڭ توعىشارلىعى كوڭىلىن قالدىرعاندا، عاشىعىنىڭ وسى سۋرەتى وعان كۇش بەردى. ءجيى-ءجيى نۇرلان ونەرباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «قاراعىم-اي» ءانىن ىڭىلداپ ايتاتىن ادەت تاپتى.

قاراعىم-اي
سۇلۋلىق وسىنداي بولادى ەكەن،
ءبىر باسقا ارمانسىز قونادى ەكەن.
ادامدار ومىرگە قوناق ەكەن،
شىنىمەن بۇل دۇنيە شولاق ەكەن.
قاراعىم-اي
ەلىكتەر وسىلاي جوسادى ەكەن،
جولىڭنان سەنى كىم توسادى ەكەن.
بۇل كوڭىل نەلىكتەن بوسادى ەكەن،
بۇل تاعدىر سەنى كىمگە قوسادى ەكەن.
قاراعىم-اي
قيىلىپ ءۇزىلىپ قارادىڭ-اي،
قاراعىم، قانداي سۇلۋ جانارىڭ-اي.
قاراعىم-اي
بۇل ءومىر وسىلاي وتەدى ەكەن،
سۇيمەسەڭ دۇنيە بەكەر ەكەن.
پاراقتاپ جيناساڭ بار عۇمىرىڭ،
ءبىر سۇيگەن كۇنىڭە اي جەتە مە ەكەن.
قاراعىم اي
قيىلىپ ءۇزىلىپ قارادىڭ اي،
قاراعىم، قانداي سۇلۋ جانارىڭ-اي.

عاشىعىنىڭ سۋرەتىنە شالعىنباي تاعى دا قيىلا قارادى، قوينىنا سۇڭگىتىپ، جۇرەگىنىڭ تۇسىنا باسىپ، ساعىنىشىن باستى. اقىرى بولمادى، ءبارىن تاستاپ قىز جانىنا كەتتى.

ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراپ، تويماي وتىردى. باس سالىپ قىزىن سۇيگىسى كەلەدى. بىراق ونى ارسىز، ۇياتسىز ءناپسىنىڭ ەركىنە بەرگىسى كەلمەدى. التىنايىن ودان جوعارى قويدى. ەركەلەي نازدانعان قىز: «مەن سەن تۋرالى اپاما ايتتىم، ول كىسى ەرتىپ كەل كورەيىن دەدى»، - دەدى.

نۇرلى ءجۇزدى اجە شالعىنباي كەلگەندە ورنىنان تىك تۇرىپ قارسى الدى، شەكەسىنەن يسكەدى. جىگىتتىڭ ەكى بەتتى وتتاي جانىپ، ۇيالدى. التىناي قاتتى قۋاندى.

شالعىنباي تىكە تۋىستارىنا ايتتى. قىز ۇيىنە قۇدالىق سويلەسىپ بارىپ، سوسىن اكە-شەشەسى دە كەلىپ، ۇيلەنۋدىڭ قارەكەتىن جاساۋدى جوسپارلادى. الايدا قىز اكەسى قىزىن شالعىنبايعا بەرمەۋگە قاتتى بەكىپ، بارلىق جوسپاردى بۇزدى. قىزىن ۇيگە قاماپ قويدى. شالعىنباي الماتىعا كەلدى. .قىز سۋرەتىنە قيماي تەسىلە قارايدى. «قاراعىم-ايدى» ىڭىلداي ايتادى...

ءۇي سالۋ ءۇشىن كوپ اقشامەن «ارمان» قۇرىلىس بازارىنا ماتەريال الۋعا باردى. عاشىقتىق اۋىرۋى قاتتى اسقىنعان شالعىنباي ساۋداگەر جىگىتتەرگە 100 مىڭ تەڭگەسىن ارتىق بەرىپتى. تاعى سول سۋرەتكە قاراپ اشۋىن جەڭدى.

***

شالعىنباي ەلۋگە تايادى، الىتىناي ءالى وعان سول ون سەگىز. وتباسىنداعى يت ومىردەن بيىك تۇرعان عاشىعىن باياعى سۋرەتىنە قاراپ ەسكە الادى. التىنايمەن ۇيلەنبەگەنىنە قۋاندى. التىنايدى ول تۇندە ايدىڭ بەتىنەن كورەدى، يەن دالادا داۋسىن ەستيدى، تاڭعى سالقىن سامالدا ونىڭ نازىك كۇكىسى قۇلاعىنا سىڭعىرلاي كەلەدى. ونىڭ كۇلكىسىن جەل الىسقا الىپ كەتسە دە، بىردە قايتا اكەلەدى. شالعىنباي سۋدىڭ سارىلىنان ونىڭ الىستان سالعان اسەم ءانىن ەستيدى. قۇستار قىز سالەمىن جەتكىزگەندەي كوپ سايرادى. باياعى ءوزى بىلەتىن جۇلدىزدار تاعى جىمىڭ قاعا قارايدى. شالعىنباي باقىتتى. «عاشىقتىق ۇيلەنبەۋمەن قۇندى، ۇيلەنسە ول جەرلەنەدى» دەپ، كۇمبىرلەدى. شايتان بۇنىڭ بيىكتەگى ەتكە بويى جەتپەگەن كەزدە ايتان مىسىق فيلوسوفياسى دەپ، سىبىرلادى. شالعىنباي مىرس ەتتى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz