(نەمەسە، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانمەن «سۇحبات»)

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى» دەگەن تۇسىنىك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە كوپ ۋاقىت بويى ۇلتتىق ساناعا ەنە الماي كەلدى. بۇل، ارينە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بۇرىنعى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ەماناتسياسىمەن مەملەكەتتىڭ ءوزىن «كوپۇلتتى» دەپ جاريالاۋىنىڭ اسەرىنەن تۋىندادى. وسىلاي، ونداعان جىلدار ەل دە، جەر دە، مەملەكەت تە «ەگەسىز» قالدى. مەملەكەتكە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ونىڭ اۆتوحتون حالقى سەزىنبەدى. ال، وزگە ەتنوستار «تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىدا مەملەكەت ەگەسى بولا المايمىز» دەگەن دۇرىس ۇستانىمدا بولدى. الايدا، وزگە ەتنوستاردىڭ بۇل ادىلەتتى ۇستانىمىنا قاراماستان، «مەملەكەت قۇرۋشى» قازاق حالقىنىڭ ءوزى «ەگەمەن» بولۋعا ىقىلاسپەن  ۇمتىلمادى ‑ ۇمتىلعانداردى «ينتەرناتسيونال بيلىك» «الەۋمەتتىك ارازدىق تۋدىرۋشى» دەگەن جاساندى 174 باپپەن قۋدالاۋمەن بولدى...

مىنە، وسىنداي قۇيتىرقى ءارى تۇسىنىكسىز، مەملەكەت مۇددەسىنە جات «كەرىتارتپا ساياساتتىڭ» ارقاسىندا بۇقارا حالىق ءوز مەملەكەتتىگىن سەزىنبەدى، وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الا المادى. بۇل – تەك قانا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋىنا عانا كەرى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە، جەتەكشى ۇلت رەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، ۇلتتىڭ مادەني پاسسيونارلىق قۋاتىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. بۇل جىلدارى تاۋەلسىزدىك مۇمكىندىكتەرىن ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ، قازاق  حالقىنىڭ ءوز مەملەكەتىن – ازاماتتىق مەملەكەتكە، ال، ءوزىن ۇلت رەتىندە بارلىق مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الاتىنداي، الەمدىك باسەكەلەستىك داۋىلىنا توتەپ بەرە الاتىنداي تولىققاندى «ساياسي ۇلتقا» اينالۋ مۇمكىندىكتەرى بولدى. بىراق ونى قولدان جىبەرىپ الدى. ابايدىڭ ەڭ قاتتى وكىنىشى «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم» دەگەنى ەدى. بۇگىندە ونىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ دا وكىنىشى تۋرا سولاي بولىپ شىقتى: ولار دا تۋرا اباي سىندى «زار زامان» اۋەنىن جالعاستىرۋدا...

ەندى، ەلىمىزدە جوعارعى بيلىك الماسۋىمەن جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى تالاپ ەتەتىنى انىقتالدى. قازاقستان تەك قانا «ۋنيتارلى مەملەكت» رەتىندە عانا الەمدىك باسەكەدە ءارى قاقتىعىستاردا ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاي الاتىنى بەلگىلى بولدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك يدەولوگيادا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ باسىمدىعى، پريوريتەتتىلىگى الدىڭعى ورىنعا شىعۋدا. الايدا، ءبىز بۇل جەردە «پريوريتەتتىلىك ۇلتتىق نە نە مەملەكەتتىك باستاۋلاردان شىقتى» دەپ ءوزىمىزدى‑وزىمىز الداۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. بىزدەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ وزەكتىلەنۋى – وسىعان دەيىنگى ۇلتتىق دامۋدىڭ جەمىسى نە ناتيجەسى ەمەس. ول مەملەكەتتىك دامۋعا جانە ونىڭ تاۋەلسىزدىگىنە تونەر سىرتقى كۇشتەردىڭ تىم ءورشىپ كەتكەندىگىنىڭ ناتيجەسى دەسەك – بۇل شىندىققا ءبىرشاما جاقىن بولار ەدى.

ماسەلەن، قازىرگى قازاقستاندا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى» ماسەلەسىندە بىرتەكتىلىك پەن بىرىزدىلىكتىڭ جوقتىعى سول سەبەپتەن. قازىرگى «قۇندىلىق ءۇشىن كۇرەس» قوعام ىشىنەن قايناپ شىقپاعان سوڭ، ول كۇرەس ۇلتتىڭ مىڭجىلدىق سالتتارى مەن داستۇرىنەن ءنار الماعان سوڭ، ول از بولسا، ۇلتقا عانا ءتان ءتول داستۇرلەر مەن سالتتاردىڭ، ءتول ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ ءوڭىن «ەكسپورتتق ونىمدەرمەن» ابدەن لايلاعان سوڭ – ۇلت ىشكى تۇتاستىعىنان اجىراپ، ءوزىنىڭ جالعىز‑دارا سارا جولىن تابا الماۋدا. قۇندىلىقتاردىڭ ءوزى ارقيلى ماعىناعا يە بولىپ، ءوزىنىڭ باستى فۋنكتسياسى – «ۇلت ىرگەتاسىن بەكىتۋ»، «ۇلتتى تۇتاستاندىرۋ» سياقتى تولىققاندى قىزمەتىن اتقارا الماي كەلەدى. ول ءۇشىن مىسالدى الىستان ىزدەپ قاجەتى جوق، ءبىر مەزگىل الەۋمەتتىك جەلىلەرگە كوز سالساڭىزدار جەتكىلىكتى. سوندا قازىرگى ۇلت قۇندىلىقتارى تۇرعىداعى «بىتىسپەس شايقاستىڭ» ناعىز دراماسىن كورە الاسىزدار. مىسالى، ول قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە بەرىلگەن انىقتامالاردا ايقىن بىلىنەدى: بىرىنشىدەن، قازاق حالقى ەجەلدەن ءان مەن اۋەزگە بەيىم حالىق ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، قازاق ءسوز ەستەتيكاسىن پوەتيكالىق دەڭگەيگە كوتەرە العان حالىق، «ەكى اۋىز ولەڭ شىعارماعن قازاق قازاق ەمەس» دەگەن ءسوز سودان قالعان... مۇنىڭ ءبارى دە، تۇبىندە قازاق حالقىنىڭ «ءومىر ءسۇرۋ قالىبىنان» تۋىندايدى، ول – نوماديزم («كوشپەندىلەر» ‑ تولىق ماعىنانى بىلدىرمەيدى). نوماديزم جاعدايىنداعى ەركىن كوش، ۇزدىكسىز جورىقتار – ۇلت بويىندا ەرەكشە «نومادتىق» مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى. ولار:

1. تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرۋدە ‑ ءوز دۇنيەتانىمىن تابيعات زاڭدارىمەن ۇيلەستىرۋ، ونى قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەرەجەلەرىنە اينالدىرۋ;

2. تابيعاتقا جان ءبىتىرۋ ارقىلى ونى توتەميزاتسيالاۋ ناتيجەسىندە «ەكولوگيالىق دۇنيەتانىمدى»، ياعني «تابيعاتپەن تۇتاستانۋ» سياقتى ەرەكشە دۇنيەتانىم فورماسىن تۋىنداتۋ;

3. ادامگەرشىلىك قاتىناسقا «تابيعات ەلەمەنتتەرىن» ەندىرە وتىرىپ، ادامي قاتىناستا ەرەكشە «دالا ەتيكاسىن» تۋدىرۋ. ول ‑ ادىلەتتىلىك پەن تۋراشىلدىق، شىنشىل بولۋ، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىنىڭ تەڭدىگى (قۇلدىق سانانىڭ بولماۋى), نامىس پەن ورلىك (ەرلىك), باتىرلىق ءداستۇرى جانە ت.ت.;

4. قاتاڭ ومىرگە بەيىمدەلۋ، سوعان ساي ونەر تۇرلەرىن قالىپتاستىرۋ. ونەردىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە «مەرەكەلىك‑بۇقارالىق» سيپات بەرۋ (ول قازىر «شوۋ» دەپ اتالىپ ءجۇر);

5. اۋىزشا فولكلورىن دامىتا وتىرىپ، ادامدا «سەرگەك سانانى» قالىپتاستىرۋ;

6. نوماديزمگە ساي كەلەتىن قايتالانباس ۇلتتىق تاربيە جۇيەسىن قالىپتاتىرۋ;

7. جاراتۋشى تىلسىممەن بايلانىستى وزىنە عانا ءتان شىناي دەموكراتيالىق نانىم‑سەنىم فوماسىن ومىرگە كەلتىرۋ.

بۇل اتالعان ەرەكشەلىكتەر ەشقانداي دا جاساندى فورمۋلالار ەمەس. ولار ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحىندا ءومىر سۇرۋىمەن ەتەنە بايلانىستا، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن تۋىنداعان مادەني‑رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، بۇل «ەرەجەلەر» نومادتاردىڭ ساناسىنا جانە قانىنا سىڭگەن قۇندىلىقتار. ونى نومادتان اجىراتىپ الا المايسىز. ودان اجىراتقاندا – نوماد بەلگىسىز ءبىر «سالماقسىزدىق كۇيگە» تاپ بولىپ، جەرگە تىرەر تۇياعىن تاپپاي كۇيزەلەدى، ءوزىنىڭ تۇراقتى ادامي قالپىن  ىزدەپ شارق ۇرادى...

مىنە وسىنداي جاعدايدا، نومادتار ءوز قۇندىلىقتارىنا (دۇنيەتانىمى مەن مادەنيەتىنە دەڭىز) جاسالعان كەز كەلگەن «باسقىنشىلىقتى» وتە اۋىر قابىلدايدى.  مىسالى، ولاردىڭ ماقتانىشى مەن ورلىگى، نامىسى مەن جىگەرى، مۇڭى مەن زارى  دومبىرا ارقىلى عاسىردان عاسىرعا جەتىپ وتىردى. نومادتار شىعارعان كۇيلەر دە سوعان ساي: بىردە – ءورشىل، بىردە – جايماشۋاق، بىردە – سىرشىل، بىردە – نازاعايداي شالت بولىپ تۇرلەنىپ كەتە بارادى. وزدەرىنىڭ جان دۇنيەسىن عانا بەنەلەيتىن ءارى تەك وزدەرى عانا تولىق تۇسىنەتىن كۇيلەرى مەن ونىڭ كيەسى دومبىرا – نوماد ءۇشىن بارىنىڭ نارى! ال، ەندى، وسى كيەسىن (باستى قۇندىلىعىن دەڭىز) وزگە مادەنيەتپەن تاربيەلەنگەن، وزگە دىلمەن سۋسىنداعان ءوز قانداستارىنىڭ بار دۇنيەنى «حالال‑حارام» (قازاقشادا «ادال‑ارام») دەپ اتالاتىن، ساۋدا‑ساتتىق دامىعان وتىرىقشىلىق «مارعاۋ سانا» كورىنىسىمەن باعالاپ، ونى حارامعا  شىعارعانى – نومادتار ءۇشىن بارلىق مادەني قۇندىلىقتارىن، ياعني، جان دۇنيەسىن مانسۇقتاۋ بولىپ قابىلدانارى زاڭدىلىق. دومبىراعا قاتىستى قازاق ساناسىندا «ازداپ حالال، ازداپ حارام»  دەگەندەي سپەكۋلياتيۆتىك باعالاۋعا ەش ورىن جوق ونداي «سپەكۋلياتيۆتىك سانا» تەك «مارعاۋ ساناعا» ءتان بولعانىمەن، نومادتىڭ «سەرگەك ساناسى» ونى ەشقاشان قابىلدامايدى. سەبەبى، ول ونىڭ تابيعاتىنا، دۇنيەتانىمىنا، دىلىنە جانە ۇلتتىق مىنەزىنە جات نارسە، ول ءۇشىن دومبىرا – «سانا ساۋداسىنا سالىنبايتىن» كيەلى ۇعىم، وڭى مەن سولى مۇلدە جوق «رۋحاني‑مادەني تەمىرقازىق»!

بۇل جاعداي، سونىمەن قاتار، وزگە دە قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە جاسالعان قاراۋلىقتار – حالىقتى بىرىكتىرمەۋگە ىقپال ەتۋدە. ءيا، بۇل ءۇردىس ازىرگە كوزى اشىق، ۇلتتىق كىندىكتەن اجىراماعان ۇلت وكىلدەرىنە اسەر ەتىپ، ولاردىڭ ۇندەرى شىعىپ جاتىر. ەندى وسىعان نازار سالساڭىزدار، اركىمگە دە كوپ جاعداي بەلگىلى بولادى. ونىڭ وزىندە، قوعامدىق پىكىردە ايتىلىپ جاتقان ويلار بىرنەشە تاماقتاردان تۇرادى: ءبىرى – ۇلتتىق تاربيە ماسەلەسى، ءبىرى – قازىرگى شيەلەنىستى ءدىني ماسەلەلەر، ءبىرى – ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك دامۋ ماسەلەلەرىن قامتيدى.

بۇگىن استانا قالاسى «ەل بيلەرى اقساقالدار القاسىنىڭ» بەلدى مۇشەسى دىنمۇحامبەد نۇركەيۇلى «بۇگىن قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى.  ۇلى تۇلعانىڭ ارۋاعى قازاق حالقىن قولداپ، دەمەپ ءجۇرسىن! ونىڭ تومەندە ايتىلعان ويلارى قازاق حالقى ءۇشىن ءالى دە ماڭىزدى بەپ بىلەمىز» دەگەن جازبا جولداپتى.

ءاليحان بوكەيحان:

– «ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن». (اۆتور تۇسىنىكتەمەسى – ء(ا.ب.): ‑ ءبىز دە سولاي ويلايمىز، قادىرلى ءاليحان بابا. تىرلىگىڭدە ءھام كۇشىڭ باردا قازاققا قىزمەت ەتسەڭ، ەل بولىپ ەڭسەڭدى تۇزەسەڭ – ول ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ باقىتتى ءومىرىنىڭ كەپىلى. ەندەشە، ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ەتكەن قىزمەتىمىز – وزىمىزگە دە ەتكەن قىزمەتىمىز بولىپ شىقپاي ما؟!).

– «وزعاندارعا جەتۋ كەرەك، جەتكەندەرىمىزدەن وزۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار، توردەن ورىن الىپ جاتىر.تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالىپ جاتىر: ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق». (الەكە، بۇگىندە الەم قارقىندى دامىپ بارا جاتىر. ءبىز دە وزىمىزگە اتادان قالعان مۇرا – جەر بايلىعىن ءتيىمدى پادالانىپ، ونى يگەرەتىن عىلىمدى دامتىپ، وڭدەيتىن زاۋىت‑فابريكالار سالىپ، ءوزىمىزدىڭ «قازاقستاندا جاسالعان» برەندىن قالىپتاستىرىپ، جارتى الەمگە تازا ازىق تۇلىگىمىزدى ساتىپ، قايتالانباس ونەرىمىزدى دامتىپ – تورگە ۇمتىلايىق).

– «تىرشىلىك-عۇمىر بەلگىسى - الىس-تارتىس، ارباۋ-ءادىس» (سىرتقى ساياساتتا شەبەر ديپلوماتيا كەرەك. ال ىشكى جاعدايىمزدا تەك حالىقپەن اشىق اقىلداسىپ قىزمەت اتقارعان ابزال. ول قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت).

– «ءبىز – سۋدى تەرىس اعىزعان اتانىڭ بالاسىمىز!». (ەڭبەكقور دا اقىلدى اتانىڭ بالاسىمىز)

– «قازاق قيامەتكە شەيىن قازاق بولىپ قالماق» (باسقا جول جوق)

– «باۋىرلارىم، دەنى ساۋ، جاس شاقتارىڭدا جۇرت ءۇشىن شاۋىپ قال!». (اقىل جاستان)

– «بۇل زاماندا جىلاپ مۇراتقا جەتەم دەۋ - اش تۇيەنىڭ كۇيسەۋى سىڭدى دارمەنسىزدىك». (مۇنىڭىزدى الەكە «ءور مىنەزىڭدى قالپىنا كەلتىر! قازاق قۇدايىنىڭ نازارى تۇسكەن حالىق؟» دەپ تۇسىندىك...)

– «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن». (ونى قازىر «ۇلتتىق مىنەزدەن» دەپ وزگەرتۋ كەرەك بوپ تۇر، ءاليحان اتا!)

– «قينالىپ تاپقان اقىلدى، تولعاتىپ سوزگە اۋداردىم. ەندى بۇل ءسوزدى ءىس قىلماق، وقۋشى جۇرتىم، قازاق ءوز موينىڭدا!». (اقىلعا، سوزگە توقتاعان حالىقپىز، ەستياردى ‑ وزدىر، ەسى جوق اۋمەسەر دۇنيەقوڭىزدى، الاياقتى، توعىشاردى، دۇمشەنى – توزدىر دەپ ءبىزدىڭ دە ايتقىمز كەلىپ وتىر..).

– «ەۋروپا مادەنيەتتىمىن دەپ ماقتانعانىمەن، مادەنيەتى ونەرىندە عانا، ال مىنەزى حايۋاندىق ساپارىنان قايتقان جوق». (كوشپەندىلەر ەكونوميكادا ارتتا قالىپ قويدى، الايدا ولار جاڭا زامانعا ادامزاتقا اسا قاجەت ادامگەرشىلىك دۇنيەتانىمىن امان‑ەسەن جەتكىزدى. قازىرگى الەم وسىعان نازار اۋدارۋدا. وسى جاعىنان ءسىز قاتەلەسكەن جوقسىز).

– «قازاقتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار». ء(بىز ءالى وعان جەتە الماي جاتىرمىز. بىراق، بار مۇمكىندىك ءوز قولىمزدا تۇر).

– «ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار». (بۇگىندە وزىمىزگە عانا ءتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا ورالماساق – ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋشى وزگەلەر ءالى تالاي عاسىرلار ءبىزدىڭ تىرلىگىمىزگە ارالاسىپ، مازا بەرمەتىن ءتۇرى بار، الەكە).

– «ءوز كۇشىنە سەنبەگەن ادام دا، حالىق تا ەشقاشان ءومىر بايگەسىن الا المايدى». ء(وز حالقىن ساتقان باسشى وسى مەملەكەتتەگى ادامداردى دا جالتاق ەتىپ جىبەرەدى. ەل ەڭسەسىن كوتەرسە عانا – ءوز جولىن تابادى. بۇگىندە ول عىلىم مەن بىلىمگە، ۇلتتىق پاتريوتيزمگە تاۋەلدى بوپ تۇر. تەك قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاعان ەسكى جۇيەنىڭ «ارام شوپتەرىن» تۇتاس وتاپ تاستاۋ كەرەك).

– «قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا - حالىقتىق ماقسات سوندا ورىندالادى». (باسقا جول جوق).

– «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا». (باسقا جول جوق).

– «بىرلىكتەن ايىرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى». (وتە دۇرىس ايتتىڭىز ءاليحان بابا! بۇگىندە قازاقتى «اراب ەتەم» دەۋشىلەر شىعىپ، ءسىزدى دە نامازحان ەتىپ جىبەردى عوي... ءبىز ءسىزدى «ەل ءۇشىن كۇرەستى» دەپ تالاسىپ، ءوزارا ايتىسىپ تا جاتىرمىز).

– «جانايقاي: قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، قازاققا وسىندايدا قىزمەت ەتپەگەندە قاشان قىزمەت ەتىپ پايدامىزدى تيگىزەمىز؟!» (سول جانايقاي ن.ءا.ن. دەگەن ءبىر كىسىنىڭ كەزىندە ودان ءارى ورشىگەن ەدى... ەندى سونىڭ الەگىمەن ءالى دە اۋرە بوپ ءجۇرمىز. بىراق تۇپكىلىكتى بارار باعىتتى اڭداپ الا الماي جاتىرمىز ءالى).

– «بوتەن كىسى قازاققا ەش قايدان ەشتەڭە جاقسىلىق اكەپ بەرمەيدى». ء(يا، الەكە، ەلىمىزگە تالاي بوتەندەر كەلىپ، ويرانى مەن سايرانىن سالىپ كەتتى ءسىز كەتكەن سوڭ... ءسىزدىڭ اتىڭىزدىڭ ءوزىن اۋپىرىمدەپ ارەڭ قايتاردىق ەمەس پە؟! ودان ءارى «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەندى دە كوردىك قوي... ەندىگى كوشىمىز ءتۇزۋ بولسا ەكەن!).

ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانمەن ونىڭ تۋعان كۇنىندە «سۇحبات» جۇرگىزگەن:

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz