- سادىبەك اعا،  قۇلاگەر ەسكەرتكىشىن  تۇرعىزۋ ءۇشىن لومباردقا جۇگىنۋىڭىزگە ءسىزدى كىم  ماجبۇرلەدى؟ وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ، تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز. 

- سادىبەك اعا،  قۇلاگەر ەسكەرتكىشىن  تۇرعىزۋ ءۇشىن لومباردقا جۇگىنۋىڭىزگە ءسىزدى كىم  ماجبۇرلەدى؟ وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ، تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز. 

- جاعداي ماجبۇرلەدى. جىگىتتەرمەن الدىن- الا كەڭەسكەسىن، ولاردىڭ ۋادەلەرىنە وراي بۇل جۇمىستى   2008 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا باستاپ كەتتىم. يدەيا ماقۇلداندى،   جوسپار جاسالىندى،          ونداعان  ەسكيزدىڭ نۇسقالارى  ىستەلىندى، وعان تانىمال ازاماتتار قاتىستى. بەلگىلى  ارحيتەكتور سۇلتان يلياەۆ جاساعان ۆاريانتتى قر  اقپارات ءمينيسترى مۇحتار  قۇل-مۇحاممەد  باسقارعان مەملەكەتتىك كوميسسيا 2009جىلدىڭ  قاڭتار ايىندا بەكىتتى. بىرنەشە دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى باس قوسۋلار، جينالىستار، ەكسپەديتسيالار وتكىزىلدى. وعان ەلىمىزدىڭ  جاقسىلارى مەن جايساڭدارى قاتىستى.  بەرىلگەن الدىمەن ءاربىر قۇرىلىس  نىساندارىنا ءتان گەودەزيا،  جوبالاۋ، جەر  ماسەلەلەرى قارالىپ، شەشىلدى. بىشكەكتە  قىرعىز ەلىنىڭ اتاقتى  ساۋلەتشىسى، پروفەسسور  بولاتبەك سادىقوۆتىڭ شەبەرحاناسىندا  قۇلاگەردىڭ ءمۇسىنىن جاساۋدامىز،  وعان   ءۇش ەلدىڭ شەبەرلەرى  قاتىسۋدا، قازاقستاندا  قۇرىلىسشىلار ەسكەرتكىشتىڭ فۋندامەنتىنە   بەتون قۇيۋدا جانە تاعى باسقا  ۇلكەندى-كىشىلى قاراجات تىلەيتىن  جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.  گرافيككە سايكەس ولاردى قارجىلاندىرۋ كەرەك. اقشا جوق.  ءبىز،  الەمدىك  قاراجات داعدارىسىنا تاپ بولدىق. ۋادەلەرىن  ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن  جىگىتتەر،  داعدارىستىڭ سالدارىنان  سۋى تارتىلعان وزەندەردەگى بالىقتارداي  قاربالاڭداپ قالدى.   ەندى قايتتىك. داعدارىستى توسساق، ەسكەرتكىش سالىنبايدى. سوندىقتان، نارتاۋەكەلگە بارۋعا تۋرا كەلدى. ار جاعىن ءوزىڭىز بىلەسىز.

- اعا،  كىشكەنتاي  ماشينا تۋرالى بىلگىم كەلەدى.

- ءوزىم  كۇندىز-ءتۇنى ءمىنىپ  جۇرگەن  كولىگىمدى لومباردقا سالعاننان كەيىن، شاراسىزدان ايەلىمنىڭ  تيتتەي «كيا-پيكانتوسىن» پايدالانۋعا تۋرا كەلدى. سول ماشينانى تەۋىپ  جۇرگەن  كەزدە ءبىر قىزىق وقيعا ورىن الدى. ابىلايحان  داڭعىلىنان كەنەسارى كوشەسىنە   وتەر ساتتە،  مەنى  الدىڭعى باعدار شامىن  جىپىلىقتاتىپ، پيپ-پيپ دەپ  ءبىر ماشينا توقتاتتى. نە بولىپ قالدى –دەپ تەرەزەنىڭ شىنىسىن ءتۇسىرىپ قاراسام ،ماعان قاراي قاباعى  ءتۇسىپ كەتكەن  بەلگىلى جۋرناليست، «ەل» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قويشىباي ەسەنتاەۆ  كەلەدى.

«ساكە، اسسالاۋماعەلەيكۋم! ادەيى توقتاتىپ تۇرمىن.  بايقايمىن، بىرنەشە كۇن  بولدى باسقا  كولىكپەن ءجۇرسىز. نە بولىپ قالدى؟  ءوزىڭىزدىڭ قارا ءدجيپىڭىز قايدا؟  مىنا ماشينا سىزگە مۇلدەم جاراسپايدى، كەلىسپەيدى. قىسىلىپ جۇرسەڭىز مەنىڭ ماشينامدى تەبىڭىز، مىنە كىلتىڭىز دەپ تۇر».     

«بۇگىن قۇلىن، ەرتەڭ تاي، ۇستارانىڭ جۇزىندەي اۋدارىلعان  دۇنيە اي»- دەمەي مە،  ومىردە      قانداي  قاتال بولسام دا ،  كوڭىلىم تولقىپ كەتتى.

«قويشىباي باۋىرىم،  وسى ايتقانىڭنىڭ  ءوزى ، مەن ءۇشىن، قانداي قولداۋ ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟! . ءجۇر كەتتىك، بيلياردقا» دەدىم.

- ال،  ەلدەن ەستۋىمىز شە ، ءسىزدىڭ جەزدەڭىزدىڭ ۋايىمداعانى سونداي، جۇرەگى ۇستاپ، اۋرۋحانادان بىراق شىعىپتى عوي.

- ول  دا راس.  «اكەنىڭ جاقسىسى جەزدەدەي بولادى»- دەگەن ءبىزدىڭ  قازاق.ەرتەڭىندە  جەزدەمنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا اۋرۋحاناعا باردىم.  ---« پالاتاعا كىرگەن بويدا، جەزدە، ەشتەڭە بۇلىنگەن جوق، دوستارىم بار ەمەس پە، العان قارىزدى  ۋاقىتىندا قايتارىپ، زالوگتاعى دۇنيە-مۇلىكتى الامىن ، ءبارى  دۇرىس بولادى، سەن  وعان بولا  جۇرەگىڭدى اۋىرتپا»- دەپ ءتىل قاتتىم.  ---«سادىبەك، مەن ساعان تىلەكتەس جانمىن عوي.  ايتايىن دەگەنىم،  ەڭ جامان تۇسىمدە كورگىم كەلمەيتىن، نار تاۋەكەل ىسكە  بارىپ وتىرسىڭ. ۇتىلىپ قالما. قازىر ،  ءبىزدىڭ قوعامدا نە-ءبىر تابالايتىن اعايىندار  بار. ولارعا سەنىڭ وسكەنىڭ ، جەڭىسكە جەتكەنىڭ ەمەس، جەڭىلگەنىڭ مەن قۇلاعانىڭ  كەرەك. سولاردان  ساق بول! قالاي دەگەنمەن،  جارايسىڭ، ۇلتقا كەرەك باتىل قادام جاساپ وتىرسىڭ! اللا تاعالا قولداسىن!»- دەپ  جەزدەم اق تىلەگىن جەتكىزدى.

مىنا ءبىر وقيعانىڭ جانىندا جەزدەمنىڭ اۋىرىپ قالعانى اشەيىن ويىنشىق سياقتى. وقيعا بىلاي وربىگەن: ....قۇلاگەر ەسكەرتكىشىنىڭ سالىنارىندا «قۇلاگەر – ۇلى دالا تۇلپارى» اتتى رەسپۋبليكالىق باستاما كوتەرىلدى. وعان جۇرەگى ەلىم، جەرىم، ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەپ سوعاتىن ازاماتتار بەلسەنە ارالاسىپ، ات سالىستى. سولاردىڭ ءبىرى  ارقا قازاعى تاستەمىر  دەگەن ازامات. ول قۇلاگەر ەسكەرتكىشىن سالۋعا دەمەۋشىلىك  جاسايتىن    ادامداردى ىزدەۋ بارىسىندا قازاق تەمىر جولى بويىنشا وتكىزىلەتىن تەندرلەردەن    جىل سايىن مول اقشا  قارپىپ الاتىن، ءبىر  قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ   ساقالى بەلىنە تۇسەتىن، قولىنان  تاسپيىعى  تۇسپەيتىن ديرەكتورىمەن كەزدەسەدى. كەزدەسۋىنىڭ سەبەبى، الگى بيزنەسمەن قازاق  جۇرگەن جەرىندە كەۋدەسىن سوعىپ، مەن ۇلتجاندىمىن، مەن  ۇلتتىق مۇددەنى ساقتايمىن، مەن  ۇلت ءۇشىن وتقا تۇسەمىن دەپ اۋزى كوبىككە تولىپ، ءسوز سويلەيتىن ادام ەدى.   تاستەمىر  ونىڭ  قانداي ازامات ەكەنىن   ءىس جۇزىندە تەكسەرىپ الايىن دەپ جولىققان عوي.  كەلگەن بويدا  وعان    جاڭا  ەلوردامىز-استانا قالاسىنىڭ  جانىندا  اتى اڭىزعا اينالعان ، مىڭ جىلدا ءبىر رەت تۋاتىن  اتاقتى  قۇلاگەر تۇلپارعا  ەسكەرتكىش سالىناتىنىن، ونىڭ قاجەتتىلىگىن ايتادى. بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن جاڭاعى ەكىجۇزدى  قىرت   بۇلقان-تالقان  بولادى. سوندا ونىڭ ايتقانى: «استاپىراللا، استاپىراللا، حايۋانعا دا ەسكەرتكىش سالىنادى ەكەن عوي. مەن بارلىق ەسكەرتكىشتەرگە قارسى ءدىندار  كىسىمىن.  ماعان سالسا، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي، ارىستان باب،  الماتى، كوكشەتاۋداعى  ابىلايحاننىڭ استاناداعى كەنەسارى  ەسكەرتكىشتەرىن، قابانباي كەسەنەلەرىن قۇرتۋ كەرەك، الىپ تاستاۋ كەرەك دەيدى».  مۇنداي ۇلتقا، ۇلت رۋحانياتىنا  قيانات  كەلتىرەتىن  سوزگە شىداماعان  تاستەمىر باتىر  وعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ بىلاي دەيدى: «ال، جارايدى دەلىك،  ءسىز ، و دۇنيەلىك بولعان اتا-بابالارىمىز   ياسساۆيگە، ارىستان بابقا،ابىلايعا، قابانبايعا، كەنەسارىعا قارسىسىز. ال، ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆقا «قازاق ەلى » الاڭىنىڭ الدىندا  ەسكەرتكىش اشىلعان ساتتە سوندا با تۇرعانىڭىزدى تەلەديداردان كورىپ ەدىم. ءسىز سوندا ءبىز ءۇشىن اسا  قۇرمەتتى،  اسا مارتەبەلى ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەلباسىنىڭ ەسكەرتكىشىنە دە قارسى  بولدىڭىز عوي. . سونى ايتىڭىزشى،-دەپ، قارسى سۇراق قويادى. سوندا الگى بەيشارا نە ايتارىن بىلمەەي، ااا...ااا...ااا دەپ ەسىنەن تالىپ، اۋىزىنان اق كوبىك شىعىپ  قۇلاپ تۇسەدى. سويتسە، ونىڭ  ەپيلەپسيا -تالما اۋرۋى بار ەكەن. الگى جەردە ءبارى ءابىر-ءسابىر بولادى دا قالادى. باستىعىنىڭ وسىلاي اۋىراتىنىن بىلگەن كومەكشىسى مەن حاتشىسى جۇگىرىپ كەپ،  بىرەۋى اۋزىنا سۋ قۇيادى، ەكىنشىسى  تاياقپەن اۋزىن كەرىپ، ەسىن جيعىزادى. ءسويتىپ، قادالعان جەرىنەن قان الاتىن  تاستەمىر باۋىرىمىزدىڭ  قاسيەتىنىڭ  ناتيجەسىندە ، ءسوز جۇزىندەگازەت-  تەلەديداردىڭ  بەتىن بەرمەي ەلگە اقىل ايتىپ  كوسەمسيتىن، ءىس جۇزىندە بىلشىل قىرت ءارى ەكى ءجۇزدى،  ۇلتقا قاۋىپتى   وتە ارام پيعىلدى قازاقتان ايىرىلىپ قالا جازدادىق.

- قۇلاگەرگە ارنالعان «قۇلاگەر قۇدىرەتى-فەنومەن كۋلاگەرا»- اتتى كىتابىڭىز نەگە اياقتالماي قالدى؟

- قازاقشا نۇسقاسى  بىتپەي تۇر. ازىرگە. جاعداي بىلاي  بولعان.قۇلاگەر ەسكەرتكىشىنىڭ  سالتاناتتى اشىلۋى قارساڭىندا «فوليانت» باسپاسىنىڭ باسشىسى نۇرلان  يسابەكوۆتەن ەكى تىلدە كىتاپ شىعارايىق دەگەن  ۇسىنىس بولدى. كەلىستىك. مەن بىردەن جازۋعا  وتىردىم. مەرزىم وتە تىعىز بولاتىن.ورىسشا ءبولىمىن   جىلدام جازىپ شىققانىممەن، قازاقشاسىن جازاردا قالامىم جۇرمەي تۇردىم دا قالدىم.وعان  قۇلاگەر تۇلپارمەن ەكەۋارا اڭگىمەمىز سەبەپ بولدى.مەن سۇراق قويامىن. ول جاۋاپ بەرەدى. ءبىر ساتتە،مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت تۋاتىن اسىل جانۋار ءتىل قاتىپ بىلاي دەدى: «مەنى ماقتايسىندار، جۇزدەن-جۇيرىك، مىڭنان-تۇلپار شىققان، الدىنا قارا سالماي 12 ۇلى الاماندى ۇتتقان، قازاققا قۋانىش سىيلاعان دەپ. ولاي بولسا  ايتىڭىزدارشى ادامدار مەنى نە ءۇشىن  ۇرىپ ولتىردىڭىزدەر؟».وسى جەرگە كەلگەندە قالامىم جۇرمەي قالدى. سەبەبى جاۋاپ جوق. اعا، ۇلگەرە الماي قالامىز دەپ نۇرلان اسىقتىرادى. ءبىر كۇنى ەرتەسىمەن «فوليانتقا» كەلىپ، نۇرەكەگە بولعان  جاعدايدى  بايانداپ بەردىم.قۇلاگەردىڭ سۇراعىنا تولىق جاۋاپ بەرمەگەنشە بۇل كىتاپ جازىلمايدى دەدىم. ول ءتۇسىندى. سودان بەرى تۇلپاردىڭ  ساۋالىنا جاۋاپ ىزدەپ   ءجۇرمىن. ءتىرى بولساق جاۋاپ تابارمىز دەپ ويلايمىن. سوندا ول كىتاپ جارىققا شىعىپ، وقىرماندارىمەن قاۋىشادى.

ۇلى دالانى ناسيحاتتاپ  جۇرگەنىمە 30 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.

-  سادىبەك اعا، باستىعىمنىڭ ماعان  جۇكتەگەن  تاپسىرماسىن ارتىعىمەن  ورىندادىم دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى ءوزىمنىڭ دايىنداپ كەلگەن سۇراقتارىما كوشەيىن: قازىر ەلىمىزدە «ۇلى دالا» دەگەن اتاۋلار كوبەيىپ كەتكەن سياقتى. «ۇلى دالا» سوزىنە نەگە اۋەسسىزدەر؟ سىزدەر 2011جىلى قۇرعان قوزعالىستارىڭىزدىڭ اتىن نەگە «ۇلى دالا قىراندارى» دەپ قويدىڭىزدار؟

- مەن بۇل سۇراققا بۇرىندارى دا جاۋاپ بەرگەنمىن. قازىر دە ايتىپ وتەيىن... ءبىزدىڭ قازاق ۇلى دالادا جاراتىلىپ، ۇلى دالادا ءوسىپ كەلەدى. ۇلى دالا بۇكىل الەمدىك وركەنيەتتىڭ باستاۋ العان جەرى. ول تۇرعىسىندا جەر شارىنىڭ ەڭ بەدەلدى ارحەولوگ عالىمدارى سەنساتسيالىق جاڭالىقتار اشۋدا. مىسالى، بوتاي، بەرەل، تارباعاتاي قورىمدارىنان تابىلعان قازبالار وعان دالەل بولا الادى. جالپى العاندا، ۇلى دالا بولمىسى، تاريحى، مادەنيەتى،سالت-ءداستۇرى ناعىز ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ءوزى. ءبىز قازىر يدەولوگيا جوق دەگەن سىڭارجاق بايبالامداردى ەستيمىز. ول بەكەر ءسوز. يدەولوگيا بار. ول – ۇلى دالانىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى. جاڭاعى ءسىز ايتقان قوزعالىستىڭ 1-قۇرىلتاي سەزىندە ءبىز ۇيىمنىڭ « ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتايىق»- دەگەن باعدارلاماسىن قابىلدادىق. قوزعالىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋ، ۇلى دالا مادەنيەتىن جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.

ەكىنشىدەن، مەن وسى اللا تاعالا سىيلاعان عۇمىرىمدا وتىز جىلداي ۇلتتىق «ۇلى دالا-ۇلتتىق رۋح!»- دەگەن اتپەن كوپتەگەن شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ۇلى دالانىڭ ات ويىندارىن  زەرتتەۋمەن كەلەمىن. ۇلى دالاعا ارناپ ونداعان زەرتتەۋ ماقالالار  مەن  كىتاپتاردى جازىپ، جارىققا شىعاردىم. سونىمەن قاتار، ۇلى دالاعا ارنالعان «ۇلى دالا باتىرلارى»، «ۇلى دالا تۇلپارلارى»- اتتى  يگىلىكتى ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا، ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇرمىن. مىسالى، ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق ات ويىندارى، جىلقى شارۋاشىلىعى، «قازانات» تاقىرىبى، كوكپار، الامان، قىز قۋ، اۋدارىسپاق، بۇركىتشىلىك ت.ب.

ۇشىنشىدەن، ۇلى دەگەن سوزدەن قاشپاۋ كەرەك.  قازاق - ۇلى حالىق. قازاق ۇلى بولماسا، وسىناۋ جەردى ۇستاپ تۇرا الماعان بولار ەدى.. مەنىڭ زەرتتەۋىمدە، قازاقتىڭ تاريحىندا بولعان بارلىق سوعىستاردىڭ 93/3 پايىزى وسى ۇلى دالا جەرى ءۇشىن بولعان. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ۇلى دالانى قاستەرلەۋ، قۇرمەتتەۋ، تاريحىن زەرتتەۋ، سونى تەك زەرتتەپ قانا قويماي بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ – قازىرگى قازاق جاستارىن ەرلىككە، باتىلدىققا، باتىلدىققا، وتانسۇيگىشتىككە، جەردى سۇيۋگە تاربيەلەۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇرىنعى اتا-بابالارىنداي ەرجۇرەك ازاماتتاردى دايىنداۋ.

تورتىنشىدەن، ۇلى دالادا بىرلىك بولعان. «ەل بىرلىگى ەڭ اسىل قاسيەت» دەپ ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. ءبىزدىڭ قوزعالىس اتا-بابالاردىڭ اماناتتارىن ورىنداپ، «بىرلىگى مىقتى – ەل وزادى» دەگەن ۇرانمەن جۇمىس جۇرگىزۋدە.

- اعا، سىزدەردىڭ  قوزعالىستارىڭىز  قۇرىلعاننان بەرى قانداي جۇمىستار اتقاردى،  قانداي شارالاروتكىزدى؟ سول جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز.

- بىردەن، ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى توردە ءىلۋلى تۇرعان باننەرگە اۋدارايىن. (ماعان باننەردى كورسەتتى).ودان ءبىز قاناتىن كەڭگە جايىپ، بيىكتە سامعاپ كەلە جاتقان ۇلى دالا قىرانىن كورەمىز. ول ءجاي قۇس ەمەس. ول ۇلى دالامىزدىڭ ءتوسىن مەكەن ەتكەن قاجىماس قايراتتى، قاناتى تالمايتىن، جاۋجۇرەك  دالا قىرانى، ەلىمىزدىڭ سيمۆولى! قاراڭىز ءبىزدىڭ قىرانىمىز، كوزىن تىك قاداپ، ارايلى كۇندى وزىمەن بىرگە  اكەلە جاتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قىرانداردىڭ پوزيتسياسى – ايداي انىق. ول حالقىمىزدى ارايلى كۇنگە بولەۋ، شاپاعات-نۇرىن  ەل-جۇرتقا شاشۋ. وسى تۇستا ايتارىمىز، قوزعالىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇلتقا ادال قىزمەت ىستەۋ،ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋ، باي داستۇرلەرىمىزدى دارىپتەپ، سالتىمىزدى ساقتاۋ.ۇلى دالا مادەنيەتىن جاڭعىرتىپ، رۋحتى ۇرپاقتار تاربيەلەۋ. قوعامىمىزدا بولىپ جاتقان كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردان شەت قالماي، ءوز ءۇنىمىزدى، ءوز ۇستانىمىمىزدى جەتكىزىپ وتىرۋ. كۇندەلىكتى ومىردە قوعامنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، جاقسى جۇمىستاردىڭ جارشىسى، يگىلىكتى ءىس-شارالاردىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاۋ.ءبىز  تسەنتريستىك  ۇستانىمداعى  قوزعالىسپىز. بۇل دەگەنىڭىز باردى-بار، جاقسىنى- جاقسى دەپ  ايتا ءبىلۋ، جامان ، جات  قىلىقتارعا جول بەرمەي، تويتارىس بەرۋ  بولىپ تابىلادى.

«ۇلى دالا قىراندارى» رەسپۋبليكالىق مادەني-الەۋمەتتىك قوزعالىسىنىڭ ەكى سەزد ارالىعىندا اتقارعان جۇمىستارىنا، وتكىزگەن ءىس – شارالارىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتەيىن. ءبىز، قوزعالىس دەپ اتالعاننان كەيىن ءاردايىم قولدان كەلگەن شارۋالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلامىز.

ءبىز قىراندار قوزعالىسى كۇندەلىكتى  جۇمىستا حالىققا قاجەتتى قايناعان ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرۋگە تىرىسامىز. سوندىقتان دا، قۇدايعا شۇكىر،  بىزدە ناتيجە كوپ.

-  ودان شىعۋدىڭ جولى بار ما؟

- بار. ول بارلىق اۋىلداردا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىل ءوندىرىسىن قۇرۋ. بىزدە قازاقستاندا 7232 اۋىل بار. ءبىرىنشى كەزەكتە، اۋىل ادامدارىن ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. بۇل وتە كوكەيكەستى ماسەلە. ءبىز وسى جاعدايدى ەسكەرىپ، تالداپ، زەرتتەپ، اۋىل ماسەلەسىن 2-ءشى سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە شىعارىپ،  تالقىلادىق. ونداعى ماقساتىمىز - اۋىلعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتىپ، ءبارىمىز ءوسىپ-ونگەن اۋىلىمىزدى تۇلەتۋ، جاڭارتۋ. ءبىز اۋىلداعى ادامداردى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتەتىن، اۋىلعا جان بىتىرەتىن، جاڭا باعدارلاما جاساپ وتىرمىز. جاڭا قۇرىلىمنىڭ اتى: «جاڭا اۋىل ءوندىرىسى». بۇل قۇرىلىم ىسكە اسقان جاعدايدا اۋىلىمىزدىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزى جارقىرايتىن بولادى. بۇل جەردە ايتاتىنىمىز، اۋىلعا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان بارلىق باعدارلامالاردى ونىڭ ىشىندە، شارۋا قوجالىقتارى، «سىباعا»، «اۋىلداعى اۋىز سۋ» جانە تاعى باسقا شارالاردى قايتا قاراپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، رەتتەپ، ءبىر جۇيەگە، ءبىر ارناعا توعىستىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوزعالىستىڭ «جاڭا اۋىل ءوندىرىسى» باعدارلاماسىن اشۋداعى نەگىزگى كوزدەپ وتىرعانىمىز، اۋىلدى ساقتاپ قالۋ; اۋىل وركەنيەتىن قالىپتاستىرۋ; اۋىلدا جاستاردى تۇراقتاندىرۋ. شىندىعىن ايتايىق، اۋىلىمىز قارتايىپ بارادى. بىزدەر، قىراندار اۋىلعا ارنالعان دەموگوگيالىق ۇران-سىماقتارعا قوسىلمايمىز. مىسالى، «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن جاستارعا ارنالعان اكتسيا وتۋدە. بۇل دەگەنىمىز اربانى اتتىڭ الدىنا قويۋ دەگەن ءسوز. اۋىل ءوندىرىسى بولماسا، جاستار ديپلومدارىن الىپ اۋىلعا نە ءۇشىن بارماق؟ ديپلومدى باسىنا  جاستاپ جاتا ما؟ ءبىز بولاشاقتا دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىندا بولامىز دەپ ماقسات قويىپ وتىرمىز. وعان جەتۋدە قازاق اۋىلدارىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ ماڭىزى وتە زور. بۇل ماسەلەگە ارنالعان ۇندەۋىمىز «اۋىل-التىن بەسىگىم» دەپ اتالادى. اۋىلدى التىن بەسىككە اينالدىرۋ ءۇشىن ءبارىمىز جۇمىلا جۇمىس ىستەپ، قولدان كەلگەن جاعدايىمىزدى ۇكىمەتكە كورسەتەيىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا حالقىمىزدىڭ جانى اۋىلىمىزدى قۋانتايىق! سوندا اۋىل قۋانسا، ءبارىمىز قۋانامىز. قۇداي سونداي كۇنگە جەتكىزسىن!

- سادىبەك اعا، رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە تۋرالى نە ايتاسىز؟ 

- جاقسى سۇراق. ءبىز جاھاندانۋ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سونىڭ بىردەن ءبىرى ار-نامىستى جوعارى قويۋ. ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ: “مالسىز بولساڭ دا ارسىز بولما; ءارلى بولعانشا - ارلى بول; ارىڭدى جەمە، بارىڭدى جە; ار جازاسى بار جازادان اۋىر; ەر جىگىت ەلىنىڭ ۇلى، نامىسىنىڭ قۇلى” دەگەن وسيەتىن نەگە ءبىز ورىنداماي، اياقسىز قالدىرىپ كەلەمىز؟ كەيىنگى جىلداردا ادامنىڭ جانىن تۇرشىكتىرەتىن، قانىن قايناتتىراتىن سوراقىلىقتار، جاستاردىڭ ازعىندىقتارى بەلەڭ الۋدا. بىلتىر تاراز قالاسىندا، بيىل قاراعاندى قالالارىندا تىركەلگەن ءبىر جىنىستىلاردىڭ نەكەسى، الماتىداعى 20 گەي كلۋبتاردىڭ اشىلۋى،  قازاق  ايەلدەرىنىڭ اراسىنداعى جەزوكشەلىكتىڭ بەلەڭ الۋى بارىپ تۇرعان ازعىندىق ەمەي نەمەنە؟ وسى ازعىندىقتى توقتاتپاساق، كۇلكىمىزدى جيا الماي قالامىز. بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ، نەمەرە، شوبەرەلەرىمىزدىڭ جاعدايىن ويلاساق وسىنداي نامىسقا كىر كەلتىرەتىن، ۇلتتىڭ ارىنا داق تۇسىرەتىن سوراقىلىقتاردى بولدىرمايىق، كۇرەسەيىك دەر ەدىم. مىنا ماسەلەگە  ەرەكشە كوڭىل اۋدارماقپىن. قازىر ءبىز ،  قازاقستاندى تۋريزم ەلىنە اينالدىرامىز دەپ  جار سالىپ، الاشاپقىن بولىپ ءجۇرمىز عوي. ول قانداي تۋريزم؟؟؟ ءبىزدىڭ اتا-بابا سالتىمىزدى  قۇرمەتتەيتىن، ۇرپاق تاربيەسىنە  زيان  تيگىزبەيتىن بولسا اڭگىمە باسقاشا. ال، جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزگە ازعىندىق لاس  دۇنيەلەردى اكەلەتىن  بولسا وعان  ءبىز  توزبەۋىمىز كەرەك،  توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك. ساق بولايىق!

- جالپى، سادىبەك اعا، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە  يە بولعاننان بەرى جەتكەن  جەتىستىكتەرىنىڭ ەڭ كورنەكتىسى دەپ، نەنى  ايتا الاسىز؟

- ءسوزسىز6 استانا  قالاسىنىڭ سالىنۋى. بۇل -  قازاقتىڭ جەڭىسى! ەلباسىنىڭ ەرەن ەرلىگى! مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت بولاتىن جارقىن وقيعا.

-ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى ەڭ جامان كەسەل نە؟

- جەمقورلىق، تاعىدا جەمقورلىق.جەمقورلىق قاراپايىم حالىقتىڭ جەلكەسىنە  تالتايىپ تۇرىپ ءمىنىپ الىپ،  وكپەسىن قىسىپ، ەسىنەن تاندىرىپ بارادى. ەلباسى   «نۇر-وتاننىڭ» 15 سەزىندە كورۋپتسيونەرلەرمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋ تۋرالى جاقسى ايتتى. مەنىڭ ۇسىنىسىم:  «جەمقورلىقتى جويۋ» -اتتى بۇكىلقازاقستاندىق ناۋقان وتكىزۋ كەرەك.شارانىڭ مەرزىمى 5 جىل  بولۋى قاجەت. سوۆەت وداعى كەزىندەگى «ساۋاتسىزدىقتى جويۋ»- ناۋقانى  1919 -1939 جىلدارى ارالىعىندا 20 جىل  بويى جۇرگىزىلدى.سونىڭ ارقاسىندا ساۋاتسىزدىق جويىلدى.وسىنداي بۇكىلحالىقتىق اكتسيانى  ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك.حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، ولاردى جەمقورلىقتان ءبىرجولاتا جيىركەندىرۋىمىز دۇرىس بولار ەدى.

الدىمەن  قاراپايىم حالىقتى جەمقورلىقپەن  كۇرەسۋگە  وقىتۋ دۇرىس  بولار ەدى. مەكەمەلەردە،  تسەحتاردا،  ۇيىمداردا، مەكتەپتەردە،  بارلىق جوعارعى وقۋ ورىندارىندا، كاسىپورىنداردا، كسك-لاردا، ۇيلەردە، بىرسوزبەن ايتقاندا  بۇكىل رەسپۋبليكادا  «جەمقورلىقتى جويۋ»- ساباعىن وتكىزبەسەك  بولمايدى. تەك وسىلاي عانا  كوررۋپتسيانى اۋىزدىقتىقتاي الامىز. سوسىن  بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن جەگەندەردى، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن  قىمقىرىپ، قاراپايىم  حالىقتىڭ نەسىبەسىنە ارام  قولدارىن سالعانداردى    قاتاڭ جازاعا تارتىپ، ەلدىڭ الدىندا  اتىپ-اسۋ ، يتجەككەنگە اۋدارۋ  كەرەك.ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەم، جۇگەنسىز كەتكەندەردى تاۋبەلەرىنە كەلتىرىپ، اياقتارىنا تۇساۋ سالىپ، شىدەر تاعۋ قاجەت. جەمقورلىقتىڭ اتى - ساتقىندىق!     ويتكەنى، وتاندى ساتۋ-جەمقورلىقتان باستالادى.    

-  جاستارعا ۇلگى بولاتىن ەل اعالارىنان كىمدەردى اتار ەدىڭىز؟

- جوعارىدا جىگىتتىك مارتتىك تۋرالى ءسوز قوزعادىم. ءبىزدىڭ قوعامعا ونىڭ ىشىندە «ۇلى دالا قىراندارى»قوزعالىسىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسىپ وتىرعان ازامات بار. ول وسى قوزعالىستىڭ تەڭ توراعاسى، مەنىڭ دوسىم مارات نابيەۆ. مارات نابيەۆ بالا  جاسىنان ءورشىل مىنەزدى، ۇلتىن شەكسىز قۇرمەتتەيتىن، ەلگە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە  جاتقان،حالقىمىزدىڭ اسىلدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەۋى.  اقيقاتىن ايتسام، -« جەردىڭ يەسى  ءبىزبىز، سوندىقتان تۋعان جەرگە الدىمەن ءوزىمىز يەلىك ەتەمىز. سەندەر ادال جۇمىس ىستەمەي، قازاقتى الداپ وتىرسىڭدار»- دەپ، شەتەل الپاۋىتتارىنا ۇلت ازاماتتارىنىڭ  ىشىنەن سۋىرىلىپ، العا شىعىپ  قارسىلىق  كورسەتكەن وسى مارات باۋىرىمىز قانا. ول ۇلتتىق ونەردىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ شىنايى جاناشىرى ءارى اتىمتاي جومارت مەتسەناتى. مارات كەڭەس وداعى تۇسىندا بالۋان شولاققا ەسكەرتكىش تۇرعىزدى. ۇلى پالۋانىمىز  قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ اۋىلىنىڭ وركەندەۋىنە بەلسەنە اتسالىستى. دارمەن سادۋاقاسوۆتى الەمدىك شاحمات ارەناسىنا شىعارعان وسى مارات بولاتىن. 1979 جىلى  ەرەيمەنتاۋدا نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلادى دەگەندە قازاق جاستارىن باستاپ، قارسىلىق ميتينگ ۇيىمداستىرعان دا ءبىزدىڭ ماكەڭ ەدى. 2013جىلى 10 مامىر كۇنى  ماكەڭ «ۇلى دالا داڭقى» مۇراجايى قۇرىلىسىن ءوزىم باستايمىن دەپ ايدى اسپانعا بىراق شىعاردى.  بۇل دا باتىرلىقتىڭ بەلگىسى.

جاستارعا ۇلگى بولاتىن باسقادا ازاماتتار بار.مىسالى: قايرات لاما شاريف.ول ءدىن سالاسىن رەتتەۋدە تاباندىلىق تانىتتى. ارمان شۋراەۆتى الايىق. ول قازاق كۇرەسىن بيىككە كوتەردى.  لوندون وليمپياداسىندا قازاقتار بۇرىن-سوڭدى بولماعان جەتىستىككە قول جەتكىزدى. ءبىز  7 التىن الدىق.بۇعان  سپورتتىڭ سول كەزدەگى باسشىسى تالعات ەرمەگياەۆ زور  ۇلەس قوستى.

- قازاق جۇرتشىلىعىنا ايتار ويىڭىز، تىلەگىڭىز....

- ءسوز سوڭىندا وقىرماندارعا  ايتارىم، «ۇلى دالا قىراندارى»قوزعالىسىنىڭ دامۋى، ءوسىپ-وركەندەۋى سىزدەردىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىكتەرىڭىزگە، ىقىلاس-نيەتتەرىڭىزگە، اتقارىلاتىن قىزمەت-جۇمىستارىڭىزعا تىكەلەي بايلانىستى.  

ءبىز ەلدى بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرامىز. بىرلىك بولماي-تىرلىك بولمايدى.تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى! قوزعالىسىمىزدىڭ مارتەبەسى ارتىپ، ابرويى اسقاقتاي بەرسىن! قىرانداردىڭ قاناتى تالماسىن! ۇلتقا قىزمەت ەتۋدەن شارشامايىق!

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!!!  سىزگە مەرەيلى جەتىستىكتەر، شىعارماشىلىق تولاعاي تابىستار تىلەيمىن!!! ءسىز سياقتى ۇلتجاندى ازاماتتارىمىز امان بولعاي!

سۇحباتتاسقان - كۇنايىم ساكەن

Abai.kz