جۋىردا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىز سوفيا مالىكقىزى مولداعاليەۆامەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتقان بولاتىنبىز. جاقسىنىڭ جارى ەدى دەپ ىزدەپ بارعانىمىزعا سوفيا اپامىز ءدان ريزا بوپ قالدى. سۇراقتارىمىزدىڭ بىرەۋىن دە سىرت قالدىرماي، اقتارىلا جاۋاپ بەردى. سويلەگەن سايىن ءاجىمدى جۇزىندە اراي ويناپ، ويلى كوزدەرىندە وتكەن كۇنگە دەگەن ساعىنىش ساۋلەسى جىلت ەتكەندەي. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقسا دا، شىرايىن بەرمەگەن. «وسى جۋرناليستەر بار ءسوزىمىزدى بۇرمالاپ، وزگەرتىپ جازادى» دەگەن ارىپتەستەرىمىزگە رەنىشى بار ەكەن اپامىزدىڭ. سوندىقتان اڭگىمەمىزدى ەش وزگەرتپەستەن سول كۇيىندە بەرۋدى ءجون كوردىك.
– التى الاشتىڭ اتىنان سويلەر اقىننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ، ءۇي-ءىشى بەرەكەسىنىڭ بۇزىلماۋى – العان جارىنا سىن. اقىن اعامىزدىڭ وتباسىنىڭ تىرلىگىنەن گورى ولەڭنىڭ جايىن كوپ ويلاپ كەتەر ساتتەرى بولعان شىعار. وسىنداي كەزدە ءسىز قالاي قارادىڭىز؟ قالامگەرگە جار بولۋدىڭ قيىندىعى قانداي؟
– جۇبان اكەدەن التى ايلىعىندا قالعان ەكەن. وزدەرى ءتورت بالا بولعان. وتىزىنشى جىلدارى اشارشىلىقتان حالىق رەسەيگە قاراي كوشتى عوي. اكەسى سول كەزدە تىرىسقاق اۋرۋىنان قايتىس بولىپتى. ۇلكەن اعاسى دا وسى اۋرۋدان باقيلىق بولعان. مامام ايتادى مۇنى. ولار سول جاقتان قايتا ەلگە كەلەدى. سوندا ءبىر قىزى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ەتەگىنە وت ءتيىپ ورتەنىپ، دالاعا قاشقان. تۇلا بويى ءبارى كۇيىپ قايتىس بولىپتى. جۇبان سول كەزدە التى ايلىق ەكەن. مامام ىلعي ماعان: “التى ايلىعىندا قالعان بالانى باعىپ-قاعىپ ءوزىم ءوسىردىم” دەپ ايتىپ وتىراتىن. تۋعان بالامنىڭ ءبارى سول كىسىنىكى. “ۇيدەن تۋىپ اكەلگەن بالاڭ جوق، مەنىكى” دەپ باۋىرىنا باسىپ الادى. ونى “نەمەرەم” دەپ ايتپايدى، “بالام” دەيدى. بالالار مەنىڭ اتىمدى اتايتىن. سوندا مەن “ماما” دەمەگەنىنە ونشا رەنجي قويمايمىن. ءبىر ۇيدە ەكى ماما بولمايدى عوي ەندى. مامام قايتقاسىن بارىپ بالالارىم مەنى “اپاكا” دەيتىن بولدى. سول “اپاكامەن” ءالى كۇنگە كەلە جاتىرمىن. جۇبان دا، ءوز مامام دا سولاي اتايتىن. قۇدالارىما دەيىن قازىر سولاي اتاپ كەتتى. جۇبان ماماسىن قۇرمەتتەدى. مەن دە بارىمشا دەگەنىنىڭ ءبارىن ىستەدىم. بالالارىن وتە قاتتى جاقسى كوردى. قۇشاقتايدى، سۇيەدى. ال ماعان رۇقسات جوق. ءسويتىپ، بالالار ءوستى... ول زاماندا بالالاردى ورىسشا مەكتەپكە بەرمەسەڭ، ينستيتۋتقا تۇسە المايدى. ودان كومسومولعا، پارتياعا وتە الماي قالادى.
– جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ۇرپاعى ورىسشا تاربيەلەنگەن، كوبىنە ورىسشا سويلەيدى دەگەن سىڭايداعى اڭگىمە راس ەكەن عوي سوندا...
– مامام باردا بالالار قازاقشا سويلەيتىن ەدى عوي. مامام قايتىس بولعاندا ولار ورىس مەكتەبىندە وقىپ جاتتى. ساباعىنا ورىسشا كومەكتەسۋ كەرەك. ساياساتتىڭ قىسپاعى. زامان سونداي بولدى عوي. امال جوق...
– دەگەنمەن ۇل-قىزدارىڭىز اكەلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىس پا؟
– ارينە، جاقسى بىلەدى ءبارى. نەگە بىلمەسىن؟! بىراق قازاقشا كىتاپتارىن وقىمايدى، ورىسشا اۋدارىلعاندارىن وقيدى. اكەلەرىن وتە جاقسى قادىرلەيدى. بىراق ولار ەشۋاقىتتا ء“بىز وسىنداي كىسىنىڭ بالاسىمىز” دەپ كەۋدە كەرگەن ەمەس. جۇباننىڭ ءوزى دە: “مىنە، وقيسىڭ با، ءوز كۇشىڭمەن، ءوز بىلىمىڭمەن ءتۇس!” دەپ ايتاتىن. “مەن ەشقاشان بىرەۋدىڭ الدىنا بارىپ، بالامدى وقۋعا ءتۇسىر دەپ ايتپايمىن” دەيتىن. سول سوزىندە تۇردى دا. بالالار دا ۇياتقا قالدىرماي، جاقسى وقىدى. ەكى بالا ارحيتەكتۋرا، قىزىم گۇلميرا اعىلشىن ءتىلى، ءتورتىنشى بالامىز ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ مامانى بولدى. جۇبان بىراق ەلدەن كەلگەن بالالارعا كوپ كومەكتەستى. ءوز بالالارىنا ىستەمەگەن جاقسىلىقتى ىستەدى.
– كىمدەرگە؟
– تايپاقتىق ءۋالي قۋاتوۆ، ءىنىسى ساعيدوللا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ تۇراتىن. باقتىعۇل ويشىباەۆ، بازارعالي قۋاتوۆ تا ۇيدە جۇرەتىن. باقتىعۇل ءجيى كەلەدى، ول ءبىزدىڭ قىزىمىز گۇلميراعا كوز سالادى ەكەن. ونى ءبىز سەزبەيمىز، كەيىن گۇلميرا ايتادى. قازىر اتتارى ەسىمە تۇسپەي تۇر، تاعى دا ءبىراز قىز-جىگىت كەلىپ تۇراتىن. ستۋدەنتتەر اشقۇرساق جۇرەدى عوي. كىرىن جۋىپ، سۋعا ءتۇسىپ، تاماق ءىشىپ كەتەدى. مەن ءوزىم ەلدەن كەلگەن ادامداردىڭ بىرەۋىنە دە قاباق شىتقانىم جوق. بارىنە قولىمنان كەلگەنشە قىزمەت قىلدىم. بۇگىنگە دەيىن امان-ەسەن وتىرعانىم سولاردىڭ العىسى شىعار.
– ۇل-قىزدارىڭىزدىڭ، نەمەرەلەرىڭىزدىڭ اتا جولىن قۋعانى، شىعارماشىلىققا جاقىنى بار ما؟
– ونداي ەشكىم جوق. ارحيتەكتۋرا دا ونەر عوي. ال شىعارماشىلىققا جاقىنى جوق. گۇلميرا قىزىم بىردەڭە جازعان ەكەن، سوندا جۇبان ايتتى: “ولەڭ جازۋ دەگەن وڭاي ەمەس. وتە قيىن. قازىر ونىمەن اينالىسپا. كەيىن ءوزى كەلسە، كورەرسىڭ” دەدى.
– اۋەلگى اڭگىمەمىز ءۇزىلىپ قالماسىن. ءبىر سۇحباتىڭىزدا ءبىر توپ اقىن-جازۋشىلاردىڭ جارىن ء“بىز ءماريام اپايدىڭ گۆاردياسى ەدىك” دەپسىز. وسى جونىندە تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جارى ءماريام اپايدىڭ ءجونى بولەك قوي. ءسابيت مۇقانوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇباقاڭ ءبارى دۇنيەدەن وزدى. ساعي جيەنباەۆتىڭ، قابدىكارىم ىدىرىسوۆتىڭ، عافۋ قايىربەكوۆتىڭ، قاليجان بەكقوجيننىڭ، ءبارىنىڭ ايەلدەرى، تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ قارىنداسى – التى-جەتى ايەل ءماريام اپايدىڭ قاسىندا جۇرەتىنبىز. قوناقتىقتاردا ءماريام اپاي اڭگىمە ايتىپ، ورتاسىندا جاقسى وتىراتىن. سوڭعى ءۇش جىلدا سىربايدىڭ، قابدىكارىمنىڭ ايەلدەرى قايتىس بولدى. قازىر سولاردان قالعانى – مەن، زايدا، قاليجان مەن ساعيدىڭ، سوسىن جۇمەكەننىڭ زايىبى – ءناسىپ. سىرلاسىپ، مۇڭداسپاساق تا، سالەمىمىز ءتۇزۋ، كوڭىلىمىز جاقىن. قوناقتىقتا، اس پەن تويدا قاتار وتىرامىز.
– جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە اعامىزدىڭ كولبيننىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ، “مەن – قازاقپىن!” دەپ قاسقايا قارسى تۇرعانىن بىلەمىز. بار حالىقتىڭ ار-نامىسىن ارقالار سول كەزدەردى ءبىر ەسكە ءتۇسىرىپ ءوتىڭىزشى...
– ول ءبىر قيىن كەزدەر ەدى عوي. قىزىمىز سول الاڭ جاقتا تۇراتىن. جاستار قاقتىعىس كەزىندە سول ۇيلەرگە قاشىپ تىعىلىپتى. جۇبان ءوزى ول جاققا بارعان جوق. ءبىزدىڭ ەكى بالا سول الاڭدا كەزەكشىلىكتە ءجۇردى. ولاردى جۇمىستارىنان ۇجىم مۇشەلەرىمەن بىرگە كەزەكشىلىككە جىبەرىپتى. بiرi تۇنگi 12-دەن تاڭعى 6-عا دەيiن، بiرi تاڭعى 6-دان تۇنگi 12-گە دەيiن ءجۇردى. سوندا جۇبان قاتتى ۋايىمدادى. بالالارىنا: “قولدارىڭداعى دۋبينكانى ەشۋاقىتتا قولدانۋشى بولماڭدار” دەپ قاتاڭ ەسكەرتتى. ول كەز – كوتەرىلىس باسىلعان كەز. قايتادان ءبىر جاعداي بولىپ قالماسىن دەپ ساقتىقتى كۇشەيتكەن شارالارى عوي. جۇبان ءوزى بارىپ كورمەسە دە، بارلىق جاعدايدان حاباردار بولدى. قاداعالاپ، ەستىپ-ءبىلىپ وتىردى. ءسوز سويلەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن، كەشكە تامان وداقتىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ قوڭىراۋ شالدى. “جازۋشىلار وداعىنا كولبين كەلەدى، سوعان ءسىز ءسوز سويلەڭىز” دەپتى. جۇباقاڭ: “وزدەرىڭ نەگە سويلەمەيسىڭدەر؟” – دەدى. ولجاس: “جوق، ءسىز سويلەسەڭىزشى” دەپتى. بىلمەيمىن، تاعى نە ايتقانىن. سودان كەشكى استان كەيىن جۇباقاڭ بولمەسىنە كىرىپ الىپ جازا باستادى. بالالار ۇيقىعا جاتتى، مەن شايىن، سۋىن بەرىپ، جانىندا ءجۇرمىن. جازىپ بولعاسىن قاعازدارىن جينادى دا، ماعان وقىپ بەردى. مەن: “قاتتىراق كەتكەن سياقتىسىڭ، ەرتەڭ ءبىر بالە بولىپ جۇرمەسىن” دەدىم. “ماعان نە بولار دەيسىڭ” دەدى. ءسويتىپ، سويلەپ شىعىپتى عوي. ول تۋرالى كەيىن ءبارى ايتتى، جازدى. ءتىپتى، قول دا سوعا المادىق دەيدى.
– وسى وقيعادان كەيىن جۇبان اعامىزدىڭ جاعدايى ناشارلاپ كەتىپتى دەگەن اڭگىمەلەردى ەستيمىز.
– ودان بۇرىن دا اۋىرىپ ءجۇردى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن كۇرت ناشارلاپ كەتتى دەۋگە دە بولمايدى. بىراق ونىڭ دا كەسىرى تيگەن شىعار دەپ ويلايمىن. جۇرەككە سالماق تۇسەدى عوي. ءوزى قىلتىڭ-سىلتىڭدى بىلمەيتىن، تىك مىنەز ادام. اناۋ مىناداي دەدى، ءبۇيتتى-ءسويتتى دەگەن وسەك-اياڭدى جەك كورەتىن. وندايدا جۇباقاڭ: “دالەلىڭ بار ما؟ دالەل بولسا، ءسوزىم جوق. ەگەر جوق بولسا، ماعان تۇك تە قاجەتى جوق” دەيتىن. بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي تىكە ايتا سالادى. بىرەۋ: “جۇبان مولداعاليەۆ بارلىق پاتەردى تەك ورالدىقتارعا بەردى” دەپتى. تەكسەرىپ قاراسا، ولاي ەمەس. سىرتىنان تاس اتاتىندار كوپ قوي. جۇباقاڭ ءوزى ايتپايدى، ماعان سەيىتجان وماروۆ دەگەن كىسى ايتادى. ءبىر جينالىستا ايتىپتى: “اسپاننان قۇداي ءتۇسىپ، جازۋشىلار وداعىنا سەكرەتار بولسا، ول دا سەندەرگە جاقپاس. مەن ءوزىم بارىمشا جۇمىس جاساپ جاتىرمىن. ريزا بولماساڭدار، ءوز شارۋالارىڭ” دەپتى.
– قادىر مىرزا ءالى اقىن ء“يىرىم” اتتى ەستەلىكتەر كىتابىندا: “ولگەنىنە ەمەس، ولىمىنە سەنبەيمىن. ونىڭ اۋرۋى اياق استى ولە سالاتىن اۋرۋ بولمايتىن...” دەپ جازدى. بۇل سوزدەر قانشالىقتى راس؟
– وعان دا ناقتى دالەل كەرەك. جۇبان اۋىردى. باۋىرىنان ارتىق ەت تاۋىپتى. جۇباقاڭدى اكادەميك مۇحتار اليەۆ قاراپ ءجۇردى. سول كىسى «اناليز الايىق» دەپ شاقىرعان. اناليز العان كەزدە الدەبىر قاتە بولىپ، ىشتەن قان كەتكەن دەيدى. قايدان بىلەيىن ەندى؟ ەشكىمگە جالا جابا المايسىڭ عوي. جۇباعاڭ سول ىشتەن قان كەتۋدەن كوز جۇمدى. قان توقتاماعان. اۋرۋحاناعا ءوز اياعىمەن باردى، سۇيەگى شىقتى...
– اعانىڭ رۋحاني تۇرعىدا قانداي دا ءبىر سوققى الىپ، قاتتى قينالعان كەزدەرى بولىپ پا ەدى؟
– “حاتشىعا حات” ولەڭى شىققان كەزدە يدەولوگيا سەكرەتارى يماشوۆ ء(سوزىمىز اۋىر بولماسىن، ول كىسى دە قايتىس بولىپ كەتتى عوي) ولەڭدى كوبەيتىپ شىعارىپ، مينيسترلەرگە تاراتىپ بەرگەن كورىنەدى. بۇعان دا ناقتى فاكت جوق. سىرتىنان ايتىلعان، ەستىگەنىمىز عوي. “سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتىنە ءبىر توپتاماسى شىققان كەزدە ەسىمدە، جۇباقاڭ اندا-مىندا بارىپ كوپ شاپقىلاپ كەتتى... كىتابىن دا شىعارا الماي جۇرگەن. سودان قوناەۆقا بارىپتى. قوناەۆ: “اقىن دەگەن جازا بەرەدى. ودان ەشقانداي ساياسي استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق” دەپ توقتاۋ سالىپتى. سوسىن ءبارى تىنىشتالدى عوي.
–    جازۋشىلاردىڭ ىشىندە جۇبان اعامىزدىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەتەنە ارالاسىپ، سىرلاسقان ادامى بولدى ما؟
–    بولەك، جاقىنىراق دەگەن ەشكىم جوق سياقتى. بارىمەن بىردەي ارالاستى. ساعىنعالي سەيىتوۆپەن جاقسى دوس بولدى. بىراق ەكەۋىنىڭ مىنەزى ۇيلەسە بەرمەيتىن. ول جىبىرلاق، كوپ سويلەيتىن بولسا، جۇبان كەرىسىنشە. ساعىنعاليدى جاقسى سىيلايدى، بىراق سىرلاس بولدى دەپ ايتا المايمىن.
–    جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ءارحيۆى جايلى ايتىڭىزشى. بۇگىنگە دەيىن ەش جەردە جاريالانباعان دۇنيەلەرى بار ما؟ كوزى تىرىسىندە كىتاپحاناسىنا قانشا كىتاپ جيىپ ەدى؟
– جۇباقاڭ كۇندەلىك جازبادى. ناعىز پارتيانىڭ ادامى بولدى عوي. كىتاپ قورى مول. جازۋشىلار ءبىر-بىرىنە سىيلاپ جاتادى. كىتاپحاناسى ۇلكەن ەدى. جوقشىلىق كەزى بولسا دا جۇباننىڭ 80 جىلدىعىن وتكىزەمىز دەپ، ءبىز قازىرگى تۇرىپ جاتقان ءۇيىمىزدى امەريكا ەلشىلىگىنە تاپسىردىق. ءبىر جىلدىق اقشاسىنا باسقا جەردەن ءۇش بولمەلى ءۇي ساتىپ الدىق. 80 جىلدىعىندا الماتىدا جينالىسىن جاساۋعا جازۋشىلار وداعىنىڭ قاراجاتى جەتپەدى عوي.
– اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ناسيحاتتالۋى جونىندە نە ايتاسىز؟
– كوڭىلىم تولىڭقىرامايدى. ايەلدەر اسحانادا وتىرىپ الىپ ايتامىز عوي: “مۇقاعاليدان باسقا اقىن جوق پا؟” دەپ. مۇقاعاليدى جاس كەزىنەن جاقسى تانيمىز. بۇرىن ءبىزدىڭ ۇيگە دە ءجيى كەلەتىن. جۇباننان قارىزعا تالاي اقشا دا العان. كوبىنە سىلتەپ جۇرەتىن. سول ءىشىپ جۇرگەن كەزىندە كوپ ادامعا ۇناماي قالىپ، ۋاعىندا ولەڭدەرىن باعالاتا الماعان عوي. ايتپەسە، كەرەمەت اقىن. قازىر بالالارى، كەلىندەرى شىعارماشىلىعىن جاقسى ناسيحاتتاپ ءجۇر. ونى قىزعانىپ وتىرعان جوقپىز. قاي اقىن بولسا دا، ولەڭدەرى ەلگە جەتىپ، ىزدەلىپ جاتسا، جاقسى عوي.
– ناسيحاتتاۋ جاعىن وزدەرىڭىز نەگە قولعا المايسىزدار؟
– جۇبان جالعىز ءوستى دەپ جوعارىدا ايتتىم. “مەنىڭ ارتىمنان جۇرەتىن كىسى بولمايدى” دەپ ايتاتىن. ءبىز بالالاردى قالاي تاربيەلەدىك؟ “ويباي، ۇيات بولادى” دەپ كوپ نارسەدەن شەكتەپ تاستادىق. جازۋشىلار، قوناق كەلگەندە تاماعىن بەرىپ، ءبىر بولمەگە قاماپ قوياتىنبىز. شىعۋشى بولماڭدار دەپ ۇرسامىز. سونىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس ەكەن. داستارقانعا بىرگە وتىرعىزىپ، ايتارى كوپ اعالاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداتۋ كەرەك ەكەن. ءبىزدىڭ بالالار ورىسشا سويلەيدى عوي، وزدەرى دە قىزىقپادى. قازىردىڭ وزىندە ء“بىز وسىنداي كىسىلەردى قابىلداپ ەدىك، تانيمىز” دەمەيدى. ءبارىن تانيدى، بىلەدى. بىراق باعالاي المايدى. ۇلىم “مەن – قازاقپىن!” پوەماسىن قازاق، ورىس تىلدەرىندە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. قازىر كىتاپ تارالىمى دا از. س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆتەر ناسيحاتتالىپ جاتىر ما قازىر؟ جوق. تەك تۋعان كۇندەرىندە عانا ءبىر ەسكە الامىز. جۇباننىڭ دا شىعارماشىلىعى كەڭ تارايتىن ءوز ۋاقىتى ءبىر كەلەر دەپ ويلايمىن.
– كىشى ۇلىڭىزدىڭ قولىندا تۇرىپ جاتىرسىز با؟
– ءيا، كەنجە بالامنىڭ قولىندامىن. كەلىنىم ايگۇل مۇستافاەۆا قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريادا دومبىرادان، قوبىزدان ساباق بەرەدى. بالام ەنەرگەتيك بولعانىمەن، باسقا سالادا قىزمەت اتقارادى. قۇدايعا شۇكىر، 8 نەمەرە، 6 شوبەرەمىز بار.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!