قازىرگى كۇنى ءبىر قازاقستان ەمەس، ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن باستى ناۋبەت – ءدىني ەكسترەميزم دەسەك جاڭىلىسپايمىز. ءدىني راديكالدى توپتاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەبى نە؟ قاشاننان باستاپ بۇل يدەولوگياعا نەگىز قالانا باستادى؟ نەلىكتەن ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ جەتەگىنە جاس بۋىن وكىلدەرى تەز تۇسەدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلمەيىنشە ءبىز  بۇل ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن تاپتىق دەپ ايتا المايمىز. ءبىز وسى ماقالا شەڭبەرىندە مۇمكىندىگىمىز كەلگەنىنشە جاۋاپ بەرگەندى دۇرىس كوردىك. ول ءۇشىن ەۆرازيا كەڭىستىنە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساعانىمىز ابزال.

قازىرگى كۇنى ءبىر قازاقستان ەمەس، ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن باستى ناۋبەت – ءدىني ەكسترەميزم دەسەك جاڭىلىسپايمىز. ءدىني راديكالدى توپتاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەبى نە؟ قاشاننان باستاپ بۇل يدەولوگياعا نەگىز قالانا باستادى؟ نەلىكتەن ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ جەتەگىنە جاس بۋىن وكىلدەرى تەز تۇسەدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلمەيىنشە ءبىز  بۇل ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن تاپتىق دەپ ايتا المايمىز. ءبىز وسى ماقالا شەڭبەرىندە مۇمكىندىگىمىز كەلگەنىنشە جاۋاپ بەرگەندى دۇرىس كوردىك. ول ءۇشىن ەۆرازيا كەڭىستىنە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساعانىمىز ابزال.

يسلام ءدىنىنىڭ ەۆرازيا كەڭىستىگىنە كەلىپ، وسى كەڭىستىكتى مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ  ءدىني-رۋحاني بولمىسىنىڭ  وزەگىنە اينالعانىنا مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت بولدى. كەيبىر ولكەلەر يسلامدى VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قابىلداسا،[1] ەكىنشى ءبىر ولكەلەر X عاسىردا يسلام دىنىنە مويىنۇسىندى.[2]  XII عاسىردان باستاپ سوپىلىق ءىلىمنىڭ تاريقات دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، يسلامدى قابىلداعان حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋعا، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءار قايسىنىڭ ەركىن وركەندەپ دامۋىنا جول اشتى. ءار حالىق وزگە حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني ەركىندىگىن مويىنداي وتىرىپ، ءوزىنىڭ دە، وزگە حالىقتاردىڭ دا يسلام اتتى ۇلى بايتەرەكتىڭ بۇتاعى ەكەنىن سەزىنە ءبىلدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ، قازىرگى كۇنگە دەيىنگى ارالىقتاعى بۇل تەرريتوريانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى وسى يسلام ءدىنى نەگىزىندە قالىپتاستى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇل كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردىڭ شارىقتاپ ورلەۋى دە، قۇلدىراپ ساياسي داعدارىسقا ءتۇسۋى دە، كۇيرەۋى دە يسلام دىنىندەگى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرمەن ساباقتاسا جۇرگەنىنەن كوبىمىز حابارسىزبىز. ويتكەنى، تاريحي ۇدەرىستەردىڭ دامۋىن ءبىز، وسى كۇنگە دەيىن ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرمەن ەمەس، ماتەريالدىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە ولشەپ كەلدىك. بۇل تاريحىمىزداعى كوپتەگەن ماسەلەلەلەردىڭ ءالى كۇنگە اشىلماي قالۋىنا ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان باستى فاكتور ەكەندىگىن ءالى مويىندار ەمەسپىز. مىسالى، ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى تۇرىكتەردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋىندەگى نەگىزگى فاكتور ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر بولعانىن ءبىزدىڭ وسى باعىتتا ۇزاق جىلدار بويىنا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىز ناتيجەسىڭ ايقىنداپ بەردى. [3]

XIII عاسىردا حانبالي مازحابىنىڭ وكىلى يبن تايميانىڭ يسلام ءدىنىنىڭ سەنىمدىك نەگىزدەرىنە قارسى شىعىپ، رەۆيزياعا ۇشىراتۋى مۇسىلماندار اراسىنا جىك ءتۇسىردى. ونىڭ ءوزى جازالانعانىمەن،  شاكىرتتەرى ونىڭ سالعان جولىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، ونىڭ سوڭى مۇحاممەد ابد ال-ۋاححابتىڭ بۇل جولدى اعىلشىن تىڭشىلارى كومەگىمەن اراب حالقىنىڭ وسمانلىلار يمپەرياسىنا قارسى تۇرار يدەولوگيالىق دوكتريناcىنا اينالدىرعانى  تاريحتان بەلگىلى.[4]  بۇل ۇدەرىستى ارى قاراي دامىتقان، يسلامدىق رەفورماتورلىق يدەيانىڭ اتاسى اتانعان جامال اد-دين افعاني مەن مۇحاممەد ابدۋح بولعاندىعى دا تاريحتان بەلگىلى.[5]  يسلام الەمىندەگى مۇنداي جىكشىلدىكتىڭ پايدا بولۋىنا XV عاسىردان باستالعان يسلام دىنىندەگى حالىقتاردىڭ رۋحاني، مادەني سالادا،  ارتتا قالۋشىلىق پەن عىلىمنىڭ توقىراۋعا ءتۇسۋى تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. بۇل ۇدەرىس يسلام الەمىنىڭ ءار تۇكپىرىندە بۇل توقىراۋدان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەۋشىلەر سانىن كوبەيتتى. بۇل ۇدەرىس تۇرىك حالىقتارىندا دا بولدى. العاش رەت تۇرىك ءدىني تانىمىنا قارسى شىققان XVIII-عاسىر سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن تاتار عۇلاماسى ابۋ ناسر كۋرساۆي بولدى. ول ورتالىق ازيادا مۇسىلماندارىنىڭ  ءدىني سەنىم نەگىزى بولعان يمام ماتۋريدي مەن ءىزباسارى ناسافي اقيداسىنا قارسى شىقتى. بۇل كوزقاراس تىكەلەي يبن تايميا تانىمىمەن ساباقتاسىپ جاتتى. الايدا، ونىڭ بۇل كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن انىق كىم ەكەنى بەلگىسىز. ول وسى كوزقاراسى ءۇشىن 1808 جىلى ءساۋىر ايىندا بۇحار ءامىرىنىڭ جارلىعىمەن ء ولىم جازاسىنا كەسىلەدى.  ونى ءولىم جازاسىنان قۇتقارىپ قالعان كۋرساۆيدىڭ ۇستازى، سول كەزەڭدەگى ورتا ازياداعى ناقشبانديا-مۋجادديديانىڭ بەلدى وكىلى شايح نيازقۋلي بولدى.[6] ول تۇرمەدەن بوساپ شىققان سوڭ قازانعا كەلىپ، ءوزىنىڭ جۇمىسىن ودان ارى قاراي جالعاستىردى، ءوز كوزقاراسىنان قايتپادى. بۇل ونىڭ «يرشاد ليل-يباد» اتتى ەڭبەگىندە يسلام عىلىمدارىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولعان «كالام» عىلىمىنا تىكەلەي قارسىلىعىنان بايقالادى. كۋرساۆيدىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ سوڭى XIX عاسىر سوڭى مەن XX عاسىر باسىندا بۇكىل ەۆرازيا مۇسىلماندارىن تۇگەل قامتىعان جاديدشىلدىك اتتى قوزعالىسقا اينالدى. ولار توقىراۋعا تۇسكەن مۇسىلمان حالىقتارىن وياتىپ، يسلام الەمىن جاڭا ساتىعا كوتەرەمىز دەگەن ۇمىتتە بولدى. بۇل اعىمدى قولداماعان XX عاسىر باسىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنان شىققان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بولعان جوق دەپ ايتسا بولادى.  جاديدشىلەر قوزعالىسىنىڭ كۇشەيگەنى سونداي، ولار ۇلت-ازاتتىق ماسەلەلەرىن كۇن تارتىبىنە قويا باستادى. «شۋرا-ي يسلام»، «جاس تۇرىكتەر» جاديدشىلدەر ۇيىمدارى ساياسي تالاپتار قويا باستادى. [7]الايدا ولاردىڭ بۇل ارەكەتى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ  عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە تىكەلەي قارسىلىقپەن ۇشتاسىپ جاتتى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى سول كەزدەگى ءداستۇرلى يسلامدى جاقتايتىن عۇلامالار تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. ولار تاتارستاندا دا، ورتا ازيادا دا، كاۆكازدا دا، قازاق دالاسىندا دا جاديدشىلدەرگە قارسى شىقتى. مىسالى، داعىستاندىق عۇلاما ابد ال-حافيز ال-ۋحلي تاراپىنان قاتتى سىنعا الىندى. ول جاديدشىلەر مەن ۋاححابيلەردى يسلام ءۇشىن ەڭ قاتەرلى اعىم رەتىندە سيپاتتادى. ول بىلاي دەيدى: «مەن ەكى اداسقان اعىمدى ايتقىم كەلەدى: ونىڭ ءبىرىنشىسى –ۋاححابيلىك; ەكىنشىسى – جاديدشىلدەر توبى. ول «حيزب ال-جاديد» دەپ اتالادى. ونىڭ نەگىزىن سالعان، يسلام ىشىنە ىرىتكى سالۋشى – جامال اد-دين افعاني».[8]  بۇل ەكى باعىت اراسىنداعى تىكە-تىرەستىڭ سوڭى ءىرى قاقتىعىستارعا ۇلاسار ما ەدى؟ ەگەردە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلاپ، ورنىنا كەڭەس وكىمەتى ورناماعاندا. وسى پاتشا وكىمەتى تاقتان كەتكەن كەزدە، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن الىپ كەتەتىندەي دە مۇمكىندىكتەرى بولدى. الايدا، ۇلت زيالىلارى اراسىنداعى ءدىني تانىمداعى الاۋىزدىق  بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا  مۇمكىندىك  بەرمەدى.

ال، كەڭەس وكىمەتى بولسا، بۇل الاۋىزدىقتى ءوز مۇددەسىنە جاقسى پايدالاندى. جاديدشىلەردى قىسىمعا ۇشىراتىپ، ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرىنە ۋاححابيلىكتى قارسى قويدى. قاشعار جەرىندە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن سايد يبن ابد ال-ۆاحيد يبن الي يبن اسالي تاربلۋسي اش-شامي  اتانعان ۋاححابيلەر وكىلىن ءولىم جازاسىنان قۇتقارىپ، تاشكەنتكە اكەلىپ، جەرگىلىكتى ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرىنە قارسى سالدى. ول كەڭەستىك وكىمەتكە ارقا سۇيەپ، جەرگىلىكتى عۇلدامالاردى  پىكىر سايىسىندا جەڭىپ، بەلگىلى تۇلعاعا اينالدى. ونىڭ بەلسەنە ارالاسۋىمەن تاشكەنتتە  «احل ال-حاديس» توبى قالىپتاستى. ول ءوزىنىڭ اينالاسىنا  تالانتتى جاستاردان شاكىرتتەر تاربيەلەي الدى. شامي دامۋللانى ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ بولعان سوڭ، كەڭەس وكىمەتى ونى جەر اۋدارىپ كوزىن جويدى. شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرازى دا قۋعىنعا ءتۇسىپ، سوتتالىپ، كوپ قيىندىقتارعا ۇشىرادى. سول شاكىرتتەردەن امان قالعان زيا اد-دين باباحانوۆ كەيىننەن «ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءدىني باسقارماسىنىڭ» ءمۋفتيى قىزمەتىن اتقاردى. ول ۇزاق جىلدار بويىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇسىلمان مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستىرۋشى جالعىز كوپىر بولدى. [9]  بۇل دەرەكتەر ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ تمد ەلدەرى اۋماعىنا كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن كەلمەگەنىن، سول XIX عاسىر باسىنان باستاپ ەنە باستاعانىن، اتەيستىك قىسىم كەتكەن سوڭ، بۇل اعىمنىڭ قايتا جاندانعانىنىڭ كۋاسى بولدىق.

ۋاححابيلەر ارەكەتى ورتا ازيادا، فەرعانا اڭعارىندا وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا-اق بەلسەندى ارەكەتكە كوشەدى. بەلگىلى زەرتتەۋشى ب.بابادجانوۆ وزبەكستانداعى ءدىني-ساياسي باعىتتاعى قوزعالىستاردىڭ پايدا بولۋىن وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدار ورتاسىنان باستايدى. بۇل ۇدەرىسكە ىقپال ەتكەن  فەرعانا اڭعارىندا «حۇجىرا» دەپ اتالعان استىرتىن جۇمىس ىستەگەن ءدىني مەكتەپتەردىڭ ىقپالى كۇشتى بولعانىن، وسى كەزەڭدە وزبەكستان مەن وعان ىرگەلەس جاتقان رەسپۋبليكالارداعى ءدىندارلار قاۋىمىنىڭ وسى «حۇجىرالار» ىقپالىمەن قالىپتاسقانىن العا تارتادى. ولار تەك ءدىني ءبىلىمدى جەتىلدىرىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە «داۋرالار» اتالعان ءدىني توپتاردى دا قالىپتاستىرۋدى باستاعانىن، ول توپتى باسقارعان راحماتۋللا ‘اللام  مەن  ابدۋۆالي-قاري بولادى. ولار وزدەرىنە «مۋجادديديا» دەگەن ات الادى.[10]  بۇل توپ بەلسەندىلەرى «مۇسىلمانداردىڭ ارەكەتىن شەكتەيتىن» يمام ماتۋريدي اقيداسىنان باس تارتۋعا، ولاردىڭ ورنىنا سالافيلىك باعىتتاعى ۇستانىمداردى قابىلداۋعا شاقىردى. وسى توپتىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى شىققان  حانيفيلەر ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالدى. ءداستۇرلى يسلامنىڭ سول كەزەڭدەگى كورنەكتى وكىلى مۇحاممەدجان حيندۋستاني مۋجادديديلەردىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى شىعىپ، ولاردىڭ تۇپكى ماقساتىن حالىقتى ۋاححابيلىككە اپارا  جاتقانىن اشكەرەلەيدى.[11] بۇل تىكە-تىرەستىڭ بارىسىندا حالىق اراسىنا جىك ءتۇستى. مەشىتتەر «حانافيلەر مەشىتى»، «ۋاححابيلەر» مەشىتى بولىپ ەكىگە ءبولىندى. بۇل ءالى كەڭەس وكىمەتى ىدىراماي تۇرىپ قالىپتاسقان جاعداي بولاتىن. ولار وسى كەزەڭدە يسلام پارتياسىن قۇرىپ، ساياسي بيلىككە جەتۋ جولدارىن قاراستىرا باستادى. الايدا ولاردىڭ بۇل ارەكەتىن ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرى قولداماعاندىقتان  ىسكە اسپاي قالدى. پارتيانى قۇرا الماعان سوڭ ۋاححابيلەر «ادولات»، «يسلام لاشكارلارى» اتتى ۇيىمدار قۇرىپ، وسى ۇيىمدار نەگىزىندە ۇكىمەت ورگاندارىمەن قاتار، بالاما بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرا باستايدى. 1992 جىلعا قاراي ءدىني احۋال وزبەكستان رەسپۋليكاسىندا كۇردەلەنىپ كەتتى. ۋاححابيلەر مەملەكەتكە مويىنۇسىنۋدان باس تارتتى. وعان وزبەكستان پرەزيدەنتى ي.كاريموۆتىڭ فەرعاناعا كەلگەن ساپارىندا تاحير يۋلداشەۆتىڭ كورسەتكەن  دورەكىلىگى  دالەل  بولا  الادى.[12]

مىنە، وسى ءدىني-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ سوڭى 1996 جىلدان باستاپ تەرراكتىلەرگە ۇلاستى، انديجان وقيعاسىنا سەبەپ بولدى.  الايدا، وزبەكستاندا ۋاححابيلەرگە قارسى تۇرا الاتىن، ءداستۇرلى ءدىندى جەتىك بىلەتىن تۇلعالار بار ەدى. ولار مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ۋاححابيلەر ىقپالىن باسەڭدەتۋگە قول جەتكىزدى. بىراق، بۇل تىكە-تىرەس وزبەكستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە، ەكونوميكالىق جاعدايىنا ۇلكەەن نۇسقان كەلتىردى. ۋاححابيلىك ۇيىمدارعا سىرتتان كەلىپ جاتقان كومەك جولىن كەسكەنىمەن، مەملەكەت ىشىندەگى ۇيىمدار، بانكتەر، كىشى كاسىپورىنداردىڭ ۋاححابيلەرگە جاردەمىنىڭ توقتاماۋى، مەملەكەتتىڭ ولارعا قارسى قاتاڭ شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل مەملەكەتتىڭ ىشكى ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە ىقپالىن تيگىزدى.

ال تاجىكستان مەن قىرعىزستان رەسپۋبليكالارىنداعى ءدىني-ساياسي ۇدەرىستەر وسى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءدىني-ساياسي ۇدەرىستەرمەن تىعىز ساباقتاستىقتىقتا ءوربىدى. بۇل جەردە قوسا كەتەتىن ءبىر ماسەلە – قىرعىزستانداعى 2005 جىلعى «قىزعالداق» رەۆوليۋتسياسىنا ءدىني-راديكالدى توپتاردىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.  بۇعان جاناما دالەل رەتىندە وزبەكستان پرەزيدەنتى ي.كاريموۆتىڭ 2005 جىلدىڭ باسىندا «نەزاۆيسيمايا گازەتاعا» بەرگەن سۇحباتىن العا تارتۋعا بولادى. ءتىلشىنىڭ ي.كاريموۆتان، ء«سىز قىرعىزستانداعى ءدىني احۋالدى قالاي باعالايسىز؟- دەگەن  سۇراعىنا ي.كاريموۆ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

-قىرعىزستانداعى ءدىني احۋال وتە كۇردەلى. مەن بۇل تۋرالى ا.اقاەۆقا ايتتىم. نەگە شارا قولدانبايسىڭ؟-دەپ سۇرادىم. ول ماعان –مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟-دەپ جاۋاپ بەردى. قىرعىزستاندا ءدىني-راديكالدى، ەكسترەميستىك توپتار ىقپالىنىڭ كۇشتى بولعاندىعىن قىرعىزستاندىق زەرتتەۋشى س.ساعىنتاەۆانىڭ «رەليگيوزنو-وپپوزيتسيوننىە گرۋپپى ۆ كىرگىزستانە: حيزبۋت تاحرير» اتتى ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر دە قولدايدى.[13]

ال، سولتۇستىك كاۆكازداعى ءدىني-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولدى. كەڭەس وكىمەتى ىدىراعاننان كەيىن سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارىندا تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋ جاپپاي سيپات العانىن، العاشقى كەزەڭدە  ولاردىڭ اراسىندا ءدىني نەگىزدە جىكتەلۋشىلىك بولماعانىن كورەمىز. بىراق شەشەنستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ،  رەسەيدەن  ىرگەسىن  اۋلاق  سالۋى، شەشەنستان باسشىلارىنىڭ  يسلام  ەلدەرىنە بەت بۇرۋى رەسپۋبليكاداعى ءدىني-ساياسي احۋالدىڭ كۇردەلەنۋىنە، ۋاححابيلەردىڭ شەشەنستاندا جەتەكشى ءدىني-ساياسي ۇيىم رەتىندەگى ءرولىن ارتتىردى. ۋاححابيلەر ۋاعىزىنا ەلىتكەن قارۋلى جاساق باسشىلارىنىڭ  تەك رەسەيگە قارسى سوعىسپاي، جەرگىلىكتى ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرىنە «جيحاد» جاريالاعانىن كورەمىز. وعان دالەل رەتىندە مەنىڭ اتىراۋعا ىسساپارعا بارا جاتىپ، ەكى شەشەن ايەلىمەن سەرىكتەس بولعانىم بار. ولاردان شەشەنستان جاعدايىن سۇراعانىمدا ولاردىڭ ءبىرى ماعان بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:

-مەن قارۋلى جاساقتىڭ باسشىسى باراەۆتىڭ كلاستاسىمىن. ءبىر اۋىلدا تۇردىق. بىراق ول قازىر قاتتى وزگەردى ول ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءداستۇردى يسلامدى جاقتايتىن اقساقالدارىن اپتاسىنا ەكى كۇن: دۇيسەنبى جانە بەيسەنبى كۇندەرى «بۇل كۇندەرى سەندەردى قۇدايلارىڭ جاقسى قابىلدايدى، -دەپ كەكەتىپ، حالىق الدىنا شىعارىپ اتادى. قازىر اۋلىمىزدا قاريالار قالماۋعا اينالدى. شەشەنستان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرمىز دەگەن قارۋلى جاساقتار دا، فەدەاليستەر دە شەشەن حالقى ءۇشىن قاۋىپتى بولىپ تۇر. ءبىز قازىر وتە قيىن جاعدايدا قالىپ وتىرمىز،- دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى.[14] بۇل اڭگىمە جالعان ەمەس، شىندىق بولاتىن. ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ ىقپالى شەشەن حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرى ءۇشىن رەسەي قولاستىندا بولۋدان قاۋىپتى ەكەندىگىن سەزىنگەن، ۋاححابيلەر سوڭىنا ەرەر بولسا، شەشەن حالقىنىڭ ءدىني تانىم نەگىزدەرى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن، جالپى مادەنيەتىنەن تولىق اجىرايتىنىن، رەسەي قولاستىندا بولسا،تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلعانىمەن شەشەن حالقىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەكەنىن سەزىنگەن ابدۋللا قادىروۆ سياقتى كىسىلەر، بۇرىندارى قارۋلى جاساقتى باسقارىپ، رەسەيگە قارسى كۇرەسسە دە، كۇرەس جولىنان باس تارتىپ، رەسەي جاعىنا شىقتى.

زىكىريا جانداربەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

تۇركىستان قالاسى

(جالعاسى بار)