تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، ادەبيەتتانۋشى-عالىم:

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، ادەبيەتتانۋشى-عالىم:

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ء«دىن مەن ءداستۇر» اتتى جاڭا جوبانى باستاپ، ونىڭ 1-ءشى كىتابىن جارىققا شىعارعان ەكەن. بۇل يگى باستامانى باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى ءوزى قولعا الىپ كىرىسكەنىن سەزىپ وتىرمىز. ء«ىستىڭ قالاي بىتكەنىنە ەمەس، قالاي باستالعانىنا قارار بولساق»، كوڭىل قۋانتارلىق جوبا ەكەنى كورىنىپ تۇر. قولىمىزداعى 1-ءشى كىتاپتىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتسەك، بەس پاراگرافتان تۇراتىن وقۋلىق فورماسىندا جازىلىپتى. ازدان كوپكە، تايازدان تەرەڭگە دامىتقان وي-پىكىرلەر ۇعىمدى، جەڭىل، تۇسىنىكتى تىلمەن باياندالىپتى. اياتتار مەن حاديستەر ورىندى كەلتىرىلگەن. قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن، تىرشىلىگىمەن تىعىز سايكەستەندىرىپ ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ تۇر. «قولىڭىزداعى كىتاپ سونداي يگى باستامانىڭ جەمىسى. مۇندا قازاقى ادەت-عۇرىپتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ يماني ۇستانىمنان الىنعاندىعى تۋرالى اڭگىمەلەنەدى»، - دەپتى باس ءمۇفتي ەرجان قاجى. وتە ورىندى. يسلام ءدىنى ومىرگە كەلگەلى 1400 جىلدان استى دەسەك، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءوز قالاۋىمەن ءدىن رەتىندە قابىلداي باستاعالى 1200 جىل شامالى ۋاقىت بولىپتى. جەتى ولشەپ ءبىر كەسەتىن ءبىزدىڭ ەل بىردەن «ەلپ» ەتە قالعان جوق. ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىمەن، سالت ساناسىمەن، ءداستۇر-ادەتىمەن ساناسىپ بارىپ، قابىلداپ ەدى. اسىرەسە، ءبىر تاڭىرلىك، ءبىر قۇدايلىق سەنىمىنىڭ ءدال كەلۋى بۇل دىنگە دەگەن قۇرمەتىن وياتقان بولاتىن. سول كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلگەن كوك ءتاڭىرىسى سول اللا ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەن سوڭ، «اللا – ءبىر، كۇران – شىندىق، پايعامبار - حاق» دەپ كاليماعا تىلدەرىن كەلتىرىپ، «اللادان وزگە ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد – ونىڭ ەلشىسى» - دەپ سەرت ەتكەن. مىنە، سودان بەرى حاق جولدى تاپقان حالقىمىز اداسپاي، اينىماي كەلە جاتىر. ەشكىم دە ء«بىز قاتەلەسىپپىز، بىلاي ەدى...» - دەگەن ەمەس. ويتكەنى يسلامنىڭ ۇستانىمدارى قازاقتىڭ ۇستانىمىنا، داستۇرىنە، دۇنيە-تانىمىنا بىردەي ەدى، ەشبىر قايشىلىق تۋدىراتىن الاۋىزدىقتى كورگەن دە، ايتقان دا جان بولعان جوق. بۇل جول 1200 جىل بارىسىندا ومىرىمىزگە دەندەپ كىرىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن بولاتىن. ماقال-ماتەلدەرىمىز، ىزگى امالدارىمىز قۇران قۇدىرەتىنە جاقىنداپ قانىمىزعا، جانىمىزعا ءسىڭىپ كەتتى. عۇلاما يمام ءابۋ حانيفانىڭ مازھابى ءبىزدىڭ دىتتەگەن جەردەن شىققاندىقتان دا، اقىلدى بابالارىمىز حانيفا مازھابىن جول رەتىندە تاڭدادى. ادەت-عۇرىپتىڭ دىنگە قارسى كەلمەيتىن ونەگەسىنەن پايدالانۋ ماسەلەلەرگە ۇكىم شىعارعاندا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكپەن ساناسۋ حالىقتىڭ قاجەتىنە جارادى.

جاستاردىڭ توپ-توبىمەن كاليماعا ءتىلىن كەلتىرىپ، وتكەن زاماننىڭ زاردابىنان قۇتىلىپ جاتقانىن كورىپ قۋانىپ جۇرگەندە، بويىمىزدى ۇرەي بيلەيدى. ەندىگى جەردە دىنگە كەلگەن جاستاردى كورسەك ء«وزى اداسقاننان امان با ەكەن؟» - دەپ الاڭدايتىن بولدىق. ءدىنىن جوعالتا جازداپ، قايتا تاۋىپ جاتقان ۇلتىمىزدىڭ تۋ سىرتىنان كاراپ وتىرعان الدەكىمدەر قىسىلىپ تۇرعاندا، قامتىپ قالعىسى كەلىپ، تاپ بەرگەن ەكەن دە، وزدەرىنىڭ وتپەي جۇرگەن يدەيالارىن بازارعا سالىپ، ءبىراز باۋىرلاردىڭ باسىن اۋىرتىپتى. وقىپ كەلگەنى بار، تارتىلىپ جاتقانى بار، ولار عۇرىپ-ادەتىمىزگە، ءومىر-سالتىمىزعا قارسى شىعىپ، بارا-بارا ۇلتتى تارك ەتۋگە دەيىن باردى. تاريحتى اسىل ءدىنىمىزدى زەرتتەپ ۇيرەنۋدىڭ ورنىنا قوجايىندارىنىڭ بۇيرىعىنا ادەتتەنگەن اپەرباقاندار ەلدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ، قالىپتاسقان اسىل دىنىمىزگە كىر كەلتىردى.

مىنە، وسىنداي كەزدە قاراپ وتىرماي، ەل بولىپ، بيلىك بولىپ بۇلىككە، بولشەكتەنۋگە قارسى «مايدان» اشتى. بۇل وتە قۇپتارلىق. ءدىني باسقارما شۇعىل كىرىسىپ، يمامداردىڭ قىزمەتىن، ۋاعىزدىڭ جۇيەسىن رەتتەدى. جەر-جەردەگى مولدالاردى بىراۋىزدىلىققا كەلتىرىپ، مەشىتتەر جۇمىسىن ءبىر ءدىن، ءبىر ءمازھاب جۇيەسىنە كەلتىردى. وسىنداي وڭدى باستامالاردىڭ ءجۇرۋى ءۇشىن كوپتىڭ كوزىن اشاتىن، ويىن تۇراقتاندىراتىن ساپالى كىتاپتار كەرەك ەدى. وسى ماسەلەنىڭ دە دەر كەزىندە قولعا الىنعانىنا دا كۋا بولىپ وتىرمىز. قولىمىزداعى ء«دىن مەن ءداستۇر» اتتى كىتاپ وسى سوزىمىزگە دالەل. كىتاپتى كوبەيتۋ ارقىلى ساۋاتتى مۇسىلمانداردىڭ ساناسىنا جەتكىزە بەرۋ كەرەك.

بۇل كىتاپتىڭ وزگە ءدىني كىتاپتارعا قاراعاندا وزگەشەلىگى – ۇلتتىق سيپاتىندا. ءبىزدىڭ ومىرمەن سۇرىپتالعان عۇرىپ-ادەتتەرىمىزبەن، تاڭداۋلى داستۇرلەرىمىزبەن ءدىننىڭ بىرلىگىن ءتۇسىندىرىپ، قازاق حالقىنىڭ اۋەل باستان تۋرا جولدا ەكەنىن، وتكەن عاسىرلارداعى ساحابالار جەتكىزگەن ءدىننىڭ شىپ-شىرعاسى بۇزىلماي ساقتالىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى. مىڭداعان ماقال-ماتەلدەرگە ءسىڭىپ كەتكەن يماندىلىق رۋحى - ونەگەمىز، ۇستانار قاعيدامىز. جۇزدەگەن اقىن-جىراۋلارىمىز قالدىرعان تولعاۋلار مەن داستاندار اسىل ءدىنىمىزدىڭ تاپتىرماس ءناسيحاتى. بۇقار جىراۋدىڭ ء«بىرىنشى تىلەك تىلەڭىز، ءبىر اللاعا جازباسقا» - دەپ باستالاتىن دانالىعىنان باستاپ، بارلىق ارعى-بەرگى اقىن-جىرشىلاردىڭ ولەڭ جولدارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرىلگەن. ءار ءبولىمىن وقىعان سايىن ريزالىق سەزىمىنە بولەنەسىڭ.

قۇراندا: ء«اي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام اتا مەن حاۋا انادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن ۇلتتار، رۋلار قىلدىق. شىنىندا، اللانىڭ قاسىندا ەڭ ارداقتىلارىڭ – تاقۋالارىڭ. اللا تولىق ءبىلۋشى، ءار نارسەدەن حابار الۋشى» (حۋجۋرات سۇرەسى، 13 ايات) دەيدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، اللانىڭ ءوزى ايتىپ وتىر: ءبىزدىڭ قازاق بولۋىمىز دا اللانىڭ قالاۋى. ءارى تەگىڭنەن اينىپ، وزگە ۇلتقا اينال دەگەن جوق. ءوز ورنىڭدا، ءوز ورتاڭدا اقيقاتتى تانى، ادامشا ءومىر ءسۇر. تاقۋا، شىنشىل بول دەپ وتىر.

بىزگە مۇحامەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) جولى، حانافي ءمازھابى ۇيلەسەدى، ول تاريحتىڭ سىنىنان وتكەن. مىنە، وسى ىزدەگەن نارسەلەرىمىزدى قولىمىزداعى كىتاپتان تابامىز. «جاس كەلسە، ىسكە» - دەگەن وڭدى باستامالارىڭىز ورىندالا بەرسىن. ءدىني بىرلىك – تاۋەلسىزدىگىمىزگە، ەل ەرتەڭىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا نىق قىزمەت ەتسىن!

Abai.kz