اماندىق كومەكۇلى. «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ» سۇگىردىكى، «الاۋمەت كەلدىڭ القالاي» ەلبايدىكى، ال اۋەن وماردىكى!
رەداكتسيادان:
6-نشى قاڭتار كۇنى جۋرناليست جانىبەك قوجىقتىڭ «سۇگىر جىراۋعا جاسالعان قيانات» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن (www.abai.kz/content/zhenibek-kozhyk-s-gir-zhyrauga-zhasalgan-kiyanat).
ماقالادا «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ» تولعاۋى تۋرالى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «تەلقوڭىر» باعدارلاماسىندا ايتىلعان وي-پىكىرلەرگە قارسى جانە اماندىق كومەكۇلىنا قاراتا داۋ ايتىلعان ەدى.
جانىبەك قوجىقتىڭ جاريا بولعان ماتەريالىنا قارسى ءوزىنىڭ دالەل-دايەكتەرىن العا تارتا وتىرىپ جازعان اماندىق كومەكۇلىنىڭ ماقالاسى كەشەك قولىمىزعا ءتيدى.
قانداي ماسەلەدە بولسىن ەكى جاقتىڭ پىكىرىن، ءسوزىن قاتار بەرۋ پورتالىمىزدىڭ باستى مىندەتى بولعاندىقتان ا.كومەكۇلىنىڭ ماتەريالىن وزگەرىسسىز، سول قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
Abai.kz
رەداكتسيادان:
6-نشى قاڭتار كۇنى جۋرناليست جانىبەك قوجىقتىڭ «سۇگىر جىراۋعا جاسالعان قيانات» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن (www.abai.kz/content/zhenibek-kozhyk-s-gir-zhyrauga-zhasalgan-kiyanat).
ماقالادا «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ» تولعاۋى تۋرالى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «تەلقوڭىر» باعدارلاماسىندا ايتىلعان وي-پىكىرلەرگە قارسى جانە اماندىق كومەكۇلىنا قاراتا داۋ ايتىلعان ەدى.
جانىبەك قوجىقتىڭ جاريا بولعان ماتەريالىنا قارسى ءوزىنىڭ دالەل-دايەكتەرىن العا تارتا وتىرىپ جازعان اماندىق كومەكۇلىنىڭ ماقالاسى كەشەك قولىمىزعا ءتيدى.
قانداي ماسەلەدە بولسىن ەكى جاقتىڭ پىكىرىن، ءسوزىن قاتار بەرۋ پورتالىمىزدىڭ باستى مىندەتى بولعاندىقتان ا.كومەكۇلىنىڭ ماتەريالىن وزگەرىسسىز، سول قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
Abai.kz
اتالارىن ارداقتاپ، اتىنا كىر كەلتىرمەۋ ءۇشىن اتسالىساتىن اعايىنداردىڭ بار ەكەندىگى كوڭىلدى مارقايتقانىمەن «جاپتىم جالا – جاقتىم كۇيە» كۇلكىڭدى دە كەلتىرەدى ەكەن. ويتكەنى «قۇلدى قۇل دەسەڭ ولگىسى كەلەدى، بەكتى قۇل دەسەڭ كۇلكىسى كەلەدى» دەمەكشى ءار ادامنىڭ پاراسات پايىمى ءارتۇرلى عوي. «نە حابار؟!» گازەتىنىڭ 18.12.2013 جىلعى № 14 سانىندا جاريالانعان «سۇگىر جىراۋعا جاسالعان قيانات ەمەي نەمەنە؟» اتتى ماقالاعا حال-قادەرىمشە جاۋاپ جازسام دەگەن نيەت ەدى.
مەنى بەينە ءبىر وزىمە «قارا پيار» جاساتۋشى «مافيا» باسشىسىنداي سۋرەتتەگەن ماقالادا 2013 جىلدىڭ باسىندا «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان كورسەتىلگەن «تەلقوڭىر» حابارىن, «...بۇل باعدارلاما ءبىر جاقتى، ءبىر ماقساتتا، بىرەۋدىڭ تاپسىرىسىمەن دايىندالعانى كوزگە كورىنىپ تۇردى. ولاي دەيتىنىمىز انشىلەر ءبىر ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي، ءبىرىن ءبىرى قوشتاپ وتىرۋى، قارسى پىكىر ايتىلماۋى وسىعان دالەل. ءبارىنىڭ ماقساتى: تالقىعا تۇسكەن تەرمەنى سۇگىردەن الىپ، باۋبەك ەلىبايعا، كوشكە ومارعا اماندىق كومەكوۆتىڭ اتتارىنا جازدىرۋ ەكەنى بەلگىلى بولدى. ال اماندىق كومەكوۆ اعامىز ارتىنان بولسا دا «ارىپتەستەرىم، مەنىڭ اتاق-داڭقىم ءوز باسىما جەتەرلىك، ورىنسىز جەرگە قىستىرا بەرمەڭدەر! ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدى ايتا المادى»,-دەپ كىنالايدى. بۇل حابارعا مەن ءبىر اي بۇرىن شاقىرىلعانىممەن قاتىسۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى. سوندىقتان الدىن الا، اقتاۋدان جازىپ الىپ كەتكەن مەنىڭ بۇل شىعارما تۋرالى ويلارىمدى ءۇزىپ-جۇلىپ، قيىپ تاستاپ كورسەتتى. ال ودان كوشىرىپ باسقان «ايقىن» گازەتىنىڭ 2013 جىلعى №15 سانىندا جاريالانعان «سۇگىردىڭ تەرمەسى ەمەس، ەلىبايدىڭ جىرى» دەگەن تاقىرىپتىڭ اتىنىڭ ءوزى اراعا وت سالىپ ارانداتۋ سياقتى كورىنگەن. ال، شىندىعىندا حاباردىڭ ماقساتى ماڭعىستاۋ جىراۋلىق ءداستۇرىنىڭ ابىرويىن توگىپ، اقىلى ازداردى ايتاقتاۋ بولۋى مۇمكىن ەمەس. «كىسىنى كىنالاپ، ءتىپتى ايىپتى قىلىپ، ازاپقا سالۋ ءۇشىن ونىڭ سويلەمىندەگى ءبىر ءسوزدى نەمەسە ءۇتىر، نۇكتەنى الىپ تاستاساڭىز جەتىپ جاتىر» دەگەن ەكەن ءبىر عۇلاما. سول ايتقان بىلمەگەن ۋ ىشەدى دەگەندەي، ج.قوجىق تا «تەلقوڭىر» مەن «ايقىننىڭ» ايتقاندارىن العا ۇستاپ، اماندىق كومەكۇلىن جاردان ءبىر ۇشىرايىن دەدى مە، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، مەنى سۇگىردى جەر قىلىپ، ەلبايدى ەر قىلىپ كورسەتتى دەپ بايىبىنا بارماي، بايبالام سالادى. ماقالاعا اتسالىسقان اعالارىمىزدىڭ ءبىرى اقمۇرات سۇيەۋوۆپەن دە وسىدان 4-5 اي بۇرىن تەلەفون ارقىلى تىلدەسكەنمىن. كوپ ۇزاماي وماردىڭ نەمەرەسى داۋلەتتى، كوشكە ۇزاقبايدى، بۇركىتبايدىڭ نەمەرە شاكىرتى احمەت بايەكەشوۆتى شاقىرىپ، وبلىستىق قازاقستان-اقتاۋ تەلەارناسىنان «60 مينۋت» تىكەلەي ەفير حابارى ارقىلى حالىق الدىنا شىققانبىز. ەگەر جانىبەك ءىنىم شىن مانىندە ونەرگە جاناشىر ادام بولاتىن بولسا، جۋرناليستىك زەرتتەۋىن ماقالانىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە مەنەن باستاپ، ءبىراۋىز تىلدەسىپ، سەبەبىن سۇراۋعا بولماس پا ەدى؟! مەنى قاۋىپتى قىلمىسكەردىڭ قىلمىسىن اشاتىنداي قىزىلساي اسىپ، سىرتتان باقىلاپ، ەلگە سۇراۋ سالۋىنان – «وسەر ەلدىڭ جىگىتى مەن وشەر ەلدىڭ جىگىتىنىڭ» ورەسى قىلاڭ بەرگەندەي.
شىن مانىندە، سۇگىردىڭ حورەزم جۇرتىمەن قوشتاسۋ تۋرالى تولعاۋىنىڭ تولىق نۇسقاسىن 1979 جىلى اقتاۋعا مەن الىپ كەلدىم. تۇپنۇسقاسى ۇيىمدە ساقتاۋلى. ءتىپتى، 2000 جىلدارى جىر جيناۋمەن اينالىسقان ە.ەمىل كوپتەگەن كوشىرمەنى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا وتكىزىپ، كوشىرىلگەن جۇزدەگەن ءۇنتاسپالاردى تۇگەلدەي جىرشى اقىلبەك تاسقاراۇلىنا تابىس ەتكەن.
1982-85 جىلدار ارالىعىندا جىر ايتقانعا جيىركەنە قاراعان جەرلەستەرىمىز جەتكىلىكتى بولاتىن. سوندىقتان تولىقتاي ورىنداۋعا مۇمكىندىك بولماعاندىقتان كىشىگىرىم مەرەكەلى داستارحانداردا ءارتۇرلى اۋەنگە اۋىستىرىپ سالىپ ءجۇردىم. بۇل ونەرىمە قاتتى سۇيسىنگەن اقىلبەك جەمەنەيدىڭ (وڭداسىنوۆتىڭ) اكەسى ايازباي جالعىز ەشكىسىن سويىپ، ماعان اقىلبەكتىڭ اۋزىنا تۇكىرتۋ ءراسىمىن جاساتقان. اقىلبەك وندا 3-4 جاس شاماسىندا ەدى. كەيىن ماڭعىستاۋ اۋداندىق كاسىپوداقتارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى كەمەل تۇمانباەۆ اعامىز بالاسى باۋىرجاننىڭ سۇندەت تويىنا شاقىرىپ، سوندا ەسترادانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن العاش رەت سول ءۇيدىڭ اۋىزعى بولمەسىندە ورىنداعانمىن. ماقسات - جىردى تۇسىنبەيتىن جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ بولعاندىقتان اۋەندى قۇبىلتىپ، ءتىپتى تۇركي ءۇن قوسىپ ايتۋ كەرەك بولدى. ول كەزدە وماردى ءبىر دە ءبىر ماڭعىستاۋلىق تانىمايتىن بولعاندىقتان، وماردىڭ اۋەن-سازىمەن ايتىپ تۇرسام دا، ءسوزى سۇگىردىكى بولعاندىقتان سۇگىر جىراۋدىڭ تەرمەسى دەپ اتالىپ كەتتى. ج.قوجىقتىڭ «زەرتتەۋىندەگى» مارات ورداباەۆ جۋرناليست سۇراقتارىنا بەرگەن جاۋابى بىلاي تۇرسىن، «مەن اكەلگەن دۇنيەنى سەن قايدان الدىڭ؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاپپاي، «اداي» توبىن العا سالىپ، ات-تونىن الا قاشتى. 1987 جىلى الماتىدا جازىلىپ، تاشكەنتتە باسىلعان كۇيتاباعىمدا دا سۇگىردىڭ داڭقىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن وماردىڭ سازىن پايدالانعانمىن. وسىناۋ ۇزاق تولعاۋدىڭ مەن ايتقان وماردىڭ سازىمەن سالىنعان بولشەگى بۇكىل ەلگە تارادى. 1988 جىلى «ماڭعىستاۋ» توبىنىڭ قۇرامىندا نۇربولات قۇدىسوۆ، ۇلىقپان جولداسوۆ، قۇدايبەرگەن احمەتوۆتەردىڭ وڭدەۋىمەن الماتىدا وتكەن «جاس قانات» بايقاۋىندا وسى تەرمەنى شىعارۋدى ويلادىق. ال ءسوزىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ماعىنالى جانە جىراۋلاردىڭ جازبا داستۇرىنە سايكەس، ىنتىماق پەن بىرلىكتى جىرلايتىن ساياسي استارى بار ەلبايدىڭ ءسوزىن وماردىڭ سازىنا سالىپ، «سۇگىردىڭ تەرمەسى» دەپ ورىندادىم. ويتكەنى باستى ماقسات - مۇرىن جىراۋدان كەيىن الاشتىڭ اراسىندا اتى اتالماعان اتالارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزى، ءبىرىنىڭ اۋەنى، ءبىرىنىڭ اتى اتالا بەرسىن دەگەن جەرشىلدىك جەتكىنشەك كوڭىل ەدى. سول جىلدارى سەكەن تۇرىسبەكوۆ پەن قىدىرالى بولمانوۆ مەنىڭ ۇيىمدە قوناق بولعان-دى. ءسوز اراسىندا قىدىرالى سۇگىر جىراۋدىڭ بۇل تەرمەسىن ماڭعىستاۋلىقتار شەكتەن تىس تۇركىلەندىرىپ جىبەرگەن ەكەن دەپ، ءوزى وڭدەپ ايتىپ كورۋگە رۇقسات سۇرادى. ءبىزدىڭ اياعىمىز جەتە بەرمەيتىن الىستارعا مۇمكىندىگى بولىپ تۇرعان ونەر تارلاندارىنا تاعى دا سول نيەتپەن وسى نۇسقانى جان-جاقتى ورىنداپ كورسەتتىم. قازىرگى تاڭدا قىدىرالىدەن باسقا ەشكىم دە ەلبايدىڭ ءسوزىن سالىپ «سۇگىردىڭ تەرمەسى» دەپ ورىنداپ جۇرگەن جوق. سوندىقتان دا «قىدىرالىنىڭ ورىنداپ جۇرگەن تەرمەسىنىڭ ءسوزى سۇگىردىكى ەمەس، ەلبايدىكى!» دەپ تاعى قايتالاپ ايتامىن. «كesh you»، ايگۇل ەلشىباەۆا، اقىلبەك جەمەنەي، ومىرقۇل اينيازوۆ، ت.ب. توپتار مەن جەكەلەگەن ورىنداۋشىلاردىڭ بارلىعى سۇگىردىڭ ءسوزىن، مەن سالعان وماردىڭ سازىمەن ايتىپ ءجۇر. قايتكەندە دە بابالارىمىزدىڭ اتاعى بارعان جەرىندە باس جۇلدە الماي كەلگەن جەرى تاعى جوق.
وتىز جاسىندا 1931 جىلى ورىستىڭ وعىنان وپات بولعان ەلباي «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ...» دەپ ايتۋى ەسى دۇرىس ادامنىڭ ساناسىنا سيار ما؟ ياعني بۇل مەنىڭ ەكى اتامىزدىڭ ەكى ءتۇرلى جىرىن ءبىر اۋەنگە (سازعا، ماقامعا، انگە) سالعاندىعىمنىڭ كەپىلى. «كەز كەلگەن جىردى كەز كەلگەن اۋەنگە سالىپ ايتۋعا ەشكىم تىيىم سالعان جوق،» دەپ ايتا وتىرىپ، ەلباي شىعارمالارىن مەنىڭ قولىما 1980 جىلى ۇستاتقان ۇستازىم – ءىزباسار شىرتانوۆ بولاتىن.
ءبىز ايتىپ جۇرگەن، ەل اراسىنا كەڭ تاراعان «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ» دەگەن كىشكەنە بولشەكتىڭ اۋەن-سازى (ماقامى) سۇگىردىڭ جيەنى وماردىڭ نوعايلىق جىرلارىن ورىندايتىن اۋەنى ەدى. بۇل اۋەنگە مەن بىلەتىن جەردە سۇگىردىڭ ءتول شاكىرتتەرى قىرىقمىلتىق بۇركىتباي، قۇنانورىس رەيىم، بەگەي جاقسىلىق، قوسقۇلاق تاڭاتارلار سالعان جوق. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە وسى جىراۋلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ ءۇنتاسپالاردا ساقتالعان جازبالارىن تىڭداپ تالقىعا سالىپ قارايتىن بولساق تا، وماردىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇراتىن كەلىنى الماش اپايدا ساقتاۋلى تۇرعان اتاسىنىڭ جىر سازدارىمەن سايكەس كەلمەيتىنىنە كوز جەتكىزۋگە ابدەن بولادى. بۇل سازعا قوبىلاش سالعان. قازىرگى كەزدە ونىڭ شاكىرتى ۇزاقباي ساحيەۆتە سالىپ ءجۇر. ابىل، نۇرىمدى ايتپاعاندا، قارعابويلى قازتۋعان، سىپىرا جىراۋلاردان باستاپ، قاراساقال ەرىمبەت، بالقىبازار، مايلىقوجا، ءتىپتى جاقىندا عانا سولتۇستىكتە 350 جىلدىعى اتالعان قوجابەرگەن جىراۋلاردىڭ دا بىردە ءسوزى، بىردە ساز سارىنى ءبىرىن ءبىرى قايتالاپ جاتادى.
ەندەشە، «اۋىلعا سۇگىر كەلدى دەپ» سۇگىردىكى، «الاۋمەت كەلدىڭ القالاي» ەلبايدىكى، ال اۋەن وماردىكى! ەلبايدان ساز قالعان جوق، ءسوز قالدى. مۇنى ساتتىعۇل دا مويىنداعان. ەلبايدىڭ سوزدەرى ءبىز تۋماي تۇرىپ تاسقا باسىلعان.
بۇل تۋرالى امانقوس سادىقوۆ پەن ءادىلباي جانيازوۆتاردىڭ بالەندەي بىلىگى بار دەپ ايتا المايمىن. ال، ماڭعىستاۋ ماقام سازدارىن مەن ارقىلى عانا ەستىپ بىلگەن اقان ابدۋالىدەن باستاپ، سول حابارعا قاتىسۋشى تۇگەل ونەرپازداردارعا ەلباي مەن سۇگىردىڭ قايسىسى اقىن، قايسىسى جىراۋ ەكەندىگى بەيماعلۇم. ال، جانىبەك وتەلگەنۇلى اتاسى سۇگىردىڭ ءتول شاكىرتى جاقسىلىق جىراۋدىڭ ورىنداۋىندا جىر الەمىنىڭ قالاي «قۇبىلعانىن» ەستىپ-بىلمەي جۇرگەن جوق شىعار. ەلبايدان كەيىن 40 جىلدان استام ءومىر سۇرگەن سۇكەم ەلەكەمنىڭ سوڭىندا قالماي، ودان بۇرىن وپات بولعان جوق قوي. سۇگىردى ەلبايعا ەردى دەگەن ەشكىم جوق.
ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قىسقارىپ قالعان مەنىڭ سوزدەرىمدى «تەلقوڭىر» مەن «ايقىننىڭ» قاتەلىگى دەپ تۇسىنبەي، مەنى حالىققا قارسى قويىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن ج.قوجىق باۋىرىمنىڭ تۇپكى ماقساتى نە ەكەندىگىن تۇسىنبەدىم جانە ونىمەن ارپالىسىپ جاتۋدى ازاماتتىق ارىما سىن دەپ بىلەمىن.
سۇگىردىڭ اتىن امەريكا اسپانىندا قالىقتاتقانىم ءۇشىن قاي جەردە دە ءوزىمدى ايىپتى ساناي المايمىن!
ەتەكتەن تارتىپ، ەرسى قىلىق كورسەتۋ ەرلەردىڭ ءىسى بولماسا كەرەك-ءتى... ونبەيتىن داۋدىڭ سوڭىنان، وسپەيتىن جىگىت قۋالار...
قر مادەنيەت قايراتكەرى
اماندىق كومەكۇلى
Abai.kz
