«داۋىلدىڭ الدى – جەل، جاڭبىردىڭ ارتى – سەل» - دەمەكشى، قالىڭ قاردىڭ تولاسسىز جاۋىنىڭ سالدارىنان بيىل ەلىمىزدە 80 جىلدا ءبىر كەزدەسەتىن سۋ تاسقىنى ورىن الدى.

بوگەتتەردىڭ جارىلۋى دا اتالمىش ماسەلەنىڭ تۋىنداۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان. ناتيجەسىندە قارعىن سۋدىڭ كەسىرىنەن ەلىمىزدىڭ ون وبلىسىندا توتەنشە جاعدايلار جاريالانىپ، سۋ باسىپ كەتتى. دايىندىق قانشا جەردەن شارتتى تۇردە بولعان كۇننىڭ وزىندە دە جارتى ميلليوننان استام حالىقتىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە بولدى. تىپتەن، ءۇيسىز-كۇيسىز عانا قالىپ قويماي، ماتەريالدىق شىعىنعا دا باتىپ جاتقاندارى شامالى. ەڭ قۋانتاتىنى ادام شىعىنى بولمادى. سەبەبى، ارنايى قۇتقارۋشىلار مەن ەرىكتىلەردىڭ ارقاسىندا ەلىمىز بۇل قيىنشىلىقتان دا ءوتىپ، ەڭسەمىزدى قايتا ءبىر تىكتەپ بەردى. بىرىگىپ كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەمەكشى، ابىروي بولعاندا قازىر بۇل قاۋىپ ارتتا قالدى. ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە سۋ تاسقىنى اياقتالىپ، قايتا قالىپقا كەلۋ جۇمىستارى قىزۋ جۇرۋدە.

ءار نارسەنىڭ ارتىنان قايىر ىزدەيتىن قازاق، بۇل سۋ تاسقىنىنان دا وزدەرىنە وڭ پايداسىن تابا الدى. تاسىعان سۋدان ەلىمىزدەگى قويمالارعا سۋ جينالىپ قالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتە پايدالانۋعا جونەلتىلمەك. ماسەلەن، بقو-دا ءىرى ءتورت بىردەي قويمانىڭ 87%-ى تولسا، اقمولانىڭ 99%، سقو-نىڭ 100%، اقتوبەنىڭ 95%، شقو 89%، اباي وبلىسىنىڭ 87,8%، قاراعاندىنىڭ 99,5%، قوستانايدىڭ 91% – ى سۋمەن قامتاماسىز ەتىلدى.

ىرىستى ىنتىماعىن سىن ساعاتتا تانىتا بىلگەن ەلىمىز تابيعا اپاتتا جۇرت بولىپ توتەپ بەردى. ارنايى قۇتقارۋشىلار مەن اسكەري قىزمەتشىلەر، سونداي-اق، ءىىو مەن قىزمەتكەرلەر دە كۇن-ءتۇن دەمەستەن جۇمىستارىن جاساپ، وتان الدى پارىزدارىن ادال اتقارۋمەن بولدى. «ەلىن سۇيگەن ازاماتقا ەڭ ۇلكەن قايعى – ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنان تىس قالۋ» دەگەن كەكىلباەۆتىڭ ءسوزىن تۋ ەتكەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ توتەنشە جاعدايلار كەزىندە بەلسەندى بولعان ازاماتتارعا ارنايى العىسىن ءبىلدىرىپ، ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالاپ، «قازىرگى زاماننىڭ باتىرلارى» دەپ اتاپ ءوتتى.

سونداي-اق پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ سۋ تاسقىنى كەزىندە حالىقتىڭ جانىنان تابىلا بىلگەن ازاماتتاردى ارنايى العىس حاتپەن ماراپاتتادى. وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، Abai.kz ءتىلشىسى ماراپات يەلەرىنىڭ ءبىرى ايتەكە بي اۋدانى پوليتسيا ءبولىمى جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى پوليتسيا مايورى كەمەلتاەۆ دارحان ناعاشىبايۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدى.

جۋرناليست: العاشقى كەزەڭدەردە سۋ كەلگەندە حالىقتىڭ رەاكتسياسى قانداي بولدى؟ الدىن الا ەسكەرتىلگەن كۇننىڭ وزىندە دە ولار دايىن بولدى ما؟ العاشقى ارەكەتتەر قانداي بولدى؟

- العاشقى كەزەڭدەردە سۋ كەلگەندە حالىقتىڭ رەاكتسياسى قالىپتى بولدى. ەشقانداي قورقىنىش بولمادى. جىلدا ايتەكە بي اۋدانى، تەمىربەك جۇرگەنوۆ اۋىلىنىڭ جانىنداعى ىرعىز وزەنى ارناسىنان اسىپ، تاسى جاتاتىن. بىراق بىردە ءبىر رەت اۋىلعا سۋ كەلىپ، سۋ قاۋپىنە قاتىستى ماسەلە ورىن الماعان. بۇل جىلى دا حالىق ادەتتەگىدەي قابىلداسا كەرەكتى، قورقىنىش باستاپقىدا مۇلدە بولمادى. بيىل ەندى بارىمىزگە ءمالىم كوكتەمدە بارلىق وڭىرلەردە قار قالىڭ جاۋىپ، سۋ دەڭگەيى كوپ بولۋىنا بايلانىستى سۋ تاسقىنى ورىن الدى. ەلدەگى مۇنداي سۋ باسۋ جاعدايى كوپ جىلدان بەرى بولماعان. الايدا ءبىز الدىن الا ەسكەرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.

سۋ تاسقىنى ورىن الۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپ سالدارىنىڭ ءبىرى اقتوبە وبلىسى، ايتەكە بي اۋدانىنىڭ تەمىربەك جۇرگەنوۆ اۋىلىنا قاراستى تالدىساي دەگەن ەلدى مەكەندە ۇلكەن دامبى بار. سول دامبىعا بيىل سۋ كوپ مولشەردە جينالىپ، بۇزىلۋ قاۋپى ءتوندى. دامبى بۇزىلعان جاعدايدا جاڭاعى اتاپ وتكەن ىرعىز وزەنىنىڭ بويىمەن اۋىلدى مەكەندەردىڭ بارلىعىن سۋ شايىپ كەتۋ قاۋپى جوعارى بولدى. وسى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءبىز ايتەكە بي اۋدانىنىڭ اكىمىنىڭ بۇيرىعىمەن توتەنشە جاعدايلار جاريالادىق. وسىلايشا بارلىق تۇرعىندارعا ەسكەرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. سونىڭ ىشىندە ەڭ جاقىن دەگەن وزەنگە جاقىن كوشەلەردىڭ بويىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىن قاۋىپسىز ايماقتار مەن ارنايى ەۆاكۋاتسيالاۋعا ارنالعان جەرگە جايعاستىردىق. الايدا حالىق سول كەزدە دە دايىن بولماي، ءبىزدىڭ سوزىمىزگە كوپ قۇلاق اسا قويعان جوق. بىراق ءبىز ەسكەرتۋ جۇمىستارىن توقتاتپاي، قايتا-قايتا ۇيلەردى ارالاپ، توتەنشە  جاعدايلاردى ەسكەرتۋمەن بولدىق. ناتيجەسىندە حالىقتا تۇسىنگەن -بولسا كەرەك، 70-80%-ى كوشەنىڭ باستاپقى جاعىندا ورنالاسقا قاۋىپسىز ايماققا ششوعىرلاندى. سوندا دا ون شاقتى وتباسىلار ءوز ۇيلەرىندە قالۋدى ءجون دەپ شەشتى.

جۋرناليست: سۋ باسۋ كەزىندە ەلدەگى اسكەري قىزمەتكەرلەر ەرىكتى تۇردە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا حالىقتىڭ جانىنان تابىلىپ جاتتى. كۇن-ءتۇن دەمەستەن تاسقىن سۋمەن الىسىپ جاتتى. سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

- بيىلعى توسىننان كەلگەن تاسقىن سۋ جىلداعىدان وزگەشە بولدى. بارلىق قۇزىرلى ورگاندار، اكىمشىلىك تاراپىنان، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، توتەنشە جاعدايلار قىزمەتكەرلەرى، ەرىكتىلەر، تۇرعىنداردىڭ وزدەرى دە ءوز ەركىلەرىمەن بۇل ماسەلەنى شەشۋ جولىندا ات سالىستى. سول ازاماتتارعا العىسىمدى بىلدىرەمىن. سەبەبى بارلىعى ءبىر جاعادان باس، ءبىڭ جەڭنەن قول شىعارا ءبىلىپ، كۇن-ءتۇن دەمەستەن، دەمالماي، ەل ءۇشىن دەپ قىزمەت اتقاردى. وعان ءبارىمىز كۋامىز.

جۋرناليست: جالپى قانشا سارباز جۇمىلدىرىلدى؟ سىزدەر سول كەزدە قانداي ارەكەت قىلدىڭىزدار؟

- جالپى ءوزىمىزدىڭ ايتەكە بي اۋدانىنداعى سۋ تاسقىنى كەزىندە بارلىق قۇرام ات سالىستى. ونىڭ ىشىندە كەزەكشىلىكتە بولعان، كەزەكشىلىكتەن تىس تا اسكەري قىزمەتكەرلەر ءوز ەرىكتەرىمەن كەلىپ ات سالىستى. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – ازاماتتاردى قاۋىپسىز ايماقتارعا كوشىرىپ، اماندىعىنا جاۋاپ بەرۋ بولدى. ەۆاكۋاتسيالانعان ازاماتتاردىڭ ۇيلەرىن سىرتتاي باقىلاپ، ۇرلىق جاعدايلارى بولماۋلارىنىڭ الدىن الىپ وتىردىق. سونداي-اق ءوز ەرىكتەرىمەن ۇيلەرىندە قالعان ازاماتتاردىڭ دا قاۋىپسىزدىكتەرىنە جاۋاپتى بولدىق. دامبىنىڭ ناقتى قاي ۋاقىتتا بۇزىلاتىندىعىن بىلمەگەندىكتەن كۇن-ءتۇن دەمەستەن، ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىكتەرىن قاداعالاۋمەن كەزەكشىلىكپەن جۇمىس اتقاردى. دامبى بولسا تۇنگى تورتتە بۇزىلدى. ءبىز بارىنشا تەز ارەكەت جاساپ، ۇيدەگى يت-قۇستاردى تاسىمالداپ ۇلگەردىك. سونىمەن قاتار ۇيدەگى جيھازداردىڭ بارىنشا بۇلىنبەۋىندە قولعا الىپ، سۋدان تاسا جەرگە وقشاۋلاۋعا تىرىستىق.

جۋرناليست: سۋ تاسقىنى كەزىندە قازاقستان حالقى قانداي بىرلىگىن كورسەتە الدى؟

- كىمنىڭ كىم ەكەنىن باسىڭا ءىس تۇسكەندە بىلەسىڭ دەمەكشى، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز توتەنشە جاعداي كەزىندە بارىنشا اۋىزبىرشىلىگىمىزدىڭ جاراسقانىن دالەلدەدى. ءبىر عانا وتباسىنىڭ ەمەس، كۇللى اۋىلدىڭ تۇرعىندارىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندىقتان بارلىق ازاماتتارىمىزدا بارىنشا تۇسىنىستىك تانىتىپ، بىزگە كومەكتەسىپ، ماسەلەنىڭ وڭاي شەشىلۋىنە ءوز سەپتىكتەرىن تيگىزە الدى دەي الامىن. تىپتەن حالىقتىڭ وزدەرى دە كەلىپ، مەن نە ىستەي الامىن؟ مەنىڭ قانداي كومەگىم كەرەك؟ – دەگەن سىندى سۇراقتارىمەن، بارىنشا ءبىزدىڭ ءبىر جاعىمىزعا شىعىسۋمەن الەك بولدى.ازاماتتارىمىز كەرەكتى اپپاراتتارىمەن دە كەلىپ، كومەك قولدارىن سوزىپ جاتسا، باسقا قالاداعى ازاماتتارىمىز قاجەتتى ازىق-تۇلىك، كەرەكتىلەردى تۇگەندەپ جىبەرىپ وتىردى.

جۋرناليست: سۋ تاسقىنىنان كەيىن قازاقستان قانشالىقتى توتەنشە جاعدايلارعا توتەپ بەرۋگە قاۋقارلى دەپ ويلايسىز؟ بىزگە ءالى قانداي دايىندىقتار كەرەك؟

- تابيعات اپاتى ايتىپ كەلمەيدى. جالپى سۋ تاسقىنىنان كەيىن بايقاعانىم بىزگە ءالى دە بولسا دايىندىق كەرەك. قانداي جاعداي بولماسىن سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا جۇمىستار جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ول مەنىڭ يا بولماسا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىنە كىرمەيتىن شىعار، الايدى وسى ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ارنايى جوسپار جاساپ، ارنايى ماماندار دايارلانسا. ناقتى ءۇيتۋ كەرەك، ءبۇيتۋ كەرەك دەي المايمىن. الايدا سۋ دەڭگەيىن انىقتاپ وتىراتىن، جىلدىق مولشەرىن ەسەپتەپ، دامبىلاردىڭ جىلدىق جاعدايىن قاداعالاپ، ستاندارتقا سايكەستىگىن تەكسەرىپ، توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الاتىنداي ارنايى مەكەمە بولسا. سوندا قارعىن سۋدىڭ اۋىلدارعا كىرۋ قاۋپىنىڭ الدىن العان بولاتىن ەدىك. ارنايى ارىقتار بولسا سۋدىڭ اعىپ كەتۋىنە جاعداي جاسالىناتىن. جىل سايىن سولاردى تازارتىپ وتىرسا حالىق.

جۋرناليست: ماراپاتتاۋ ءراسىمى قالاي ءوتتى؟

- ماراپاتتاۋ كۇىنىنە ورالساق ءىس-شارا وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. العاش رەت پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قولىنان «ەرلىك ءۇشىن» دەپ بەرىلگەن مەدالعا يە بولدىم. بۇرىن سوڭدى مۇنداي مەدال الىپ كورمەگەنمىن. ءوز باسىم قاتتى قۋانىشتىمىن. مەن كەزىندە ارمانداعانمىن وسىنداي ماراپاتتاۋدى، بىراق ارماندارىمنىڭ اقيقاتقا اينالعانىن كورگەنىمدە مۇلدە بولەك سەزىمدە بولدىم. ەڭبەگىمنىڭ ەلەنىپ، حالىق مەنى وسىلاي باعالاعانى قۋانتادى. اللانىڭ ارقاسىندا وسىندا جاعدايعا جەتىپ وتىرمىز.

جۋرناليست: حالىققا ايتارىڭىز؟

- شاريعاتتا باسشىعا باعىنۋ قۇپتارلىق ءىس دەپ كورسەتىلگەن. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قانداي جاعداي بولماسىن باسشىلىققا باعىنىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا بىلەيىك. ءبىز بىرىكسەك بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابا الامىز. باستىسى اۋىزبىرشىلىگىمىز اجىراماسىن. ەلىمىز امان، جۇرتىمىن تىنىش بولسىن!

داريعا اسقار

Abai.kz