سوڭعى ۋاقىتتاردا «ەلىم-اي» دەگەن «داستاندى» قازاق تاريحىندا ورىن العان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىن سۋرەتتەگەن بىردەن-ءبىر شىعارما دەپ قىزۋ ناسيحاتتاۋدا. اۆتورى كوشەبە كەرەي قوجابەرگەن جىراۋ دەيدى. بىراق بۇعان قاتىستى پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «قولدان قاھارمان جاساۋدىڭ حالىققا پايداسى قانشا؟» دەگەن سىن-سۇحباتى «حالىق ءسوزى» باسىلىمىندا (10.04. 2013 جىل) جاريالاندى. تاريحشى عالىم وتىرىكتىڭ ارتىن اشقان. ءبىز دە «التىن وردا» گازەتىندە (26.10. 2001 جىل) «ەلىم-ايدىڭ» اۆتورى دا – بيعوجين!» دەپ وسى جالعاندىقتى سىناعانبىز.

             ۋاعىزداۋشى توپ ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 1879 جىلى ورىنبوردان جارىق كورگەن «كيرگيزسكايا حرەستوماتيا» اتتى كىتابىن العا تارتادى. كوشەبە كەرەي «قوجابەرگەن» «جىراۋ» سوندا ەنگەن دەپ. حوش. بۇنىڭ قانشالىقتى شىندىق ەكەنىن تەكسەرەيىك.

             شوڭ ۇستازدىڭ وسى ەڭبەگىنىڭ «ۇساق اڭگىمە-ەرتەگىلەر» دەگەن بولىمىندە «ابىلاي حان» اتاۋىمەن بەرىلگەن تاقىرىپ: «كەرەي قوجابەرگەن جىراۋعا ابىلاي: «مەنى ماقتاپ جىر ايتشى»، – دەدى. قوجابەرگەن ايتتى:

             – ابىلاي، سەن، مەن كورگەندە، تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ، تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ، ابىلمامبەت اعاڭا قىزمەتكەر بولعان ۇل ەدىڭ; ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ. سەن جيىرماعا كەلگەندە، اق سۇڭقارداي تۇلەدىڭ. الىستان تويات تىلەدىڭ: اقتان بولدى كۇنىڭىز، ارسى مەنەن كۇرسىگە داۋ تالاستى ءۇنىڭىز، ەندى ءسىزدىڭ بۇل كۇندە، ءبىر كوشەگە سىيمايدى ازاتكەردە قۇلىڭىز»، – دەپ قىسقا عانا باياندالىپ وتىلگەن (قاراڭىز: التىنسارين ى. قازاق حرەستوماتياسى (كيرگيزسكايا حرەستوماتيا). الماتى: ء«بىلىم»، 2003 جىل، 13-بەت).

          كۋا بوپ وتىرمىز مىنەكەي، جوعارىداعى «كەرەي قوجابەرگەن جىراۋعا...» دەگەن سويلەمدى بىرەۋلەردىڭ ءوز قالاۋلارىنشا «كوشەبە كەرەي قوجابەرگەن جىراۋ» دەپ ءوڭىن اينالدىرىپ وزگەرتىپ الۋلارىنا دالەلدەرى قايسى؟! بۇل – انىعىندا شۇبارايعىر قوجابەرگەن ءباھادۇر. كەرەيدىڭ اباعىنان. ۇنەمى ابىلاي حاننىڭ قاسىندا جۇرگەن. حVIII عاسىرداعى بۇلعاقتا. وعان ايعاق – ۇرپاقتارىندا ساقتالىنعان ول تۇتىنعان سوعىس قۇرالدارى، ورىس، موڭعول، قىتاي مەملەكەتتەرى ارحيۆتەرىنەن ەسىمى تاڭبالانعان قۇجاتتاردىڭ تابىلۋى (قاراڭىز: ءا.تاراقوۆ. ابىلايدىڭ اق تۋى.// «ەگەمەن قازاقستان». 30.07. 2008 جىل; ا.تويشانۇلى. قوجابەرگەن باتىردىڭ اق تۋى.// «دالا مەن قالا».22.04. 2013 جىل; ج. ارتىقباەۆ. قولدان قاھارمان جاساۋدىڭ حالىققا پايداسى قانشا؟// «حالىق ءسوزى». 10.04. 2013 جىل). ال جاقتارى تالماي كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن «كوشەبە كەرەي قوجابەرگەن» جايلى ەش تاريحي دەرەك جوق. تەك قاراتاي بيعوجين دەيتىننىڭ ويدان قۇراپ باسىلىمدار ارقىلى ەلگە تاراتقان قيسىنسىز اڭگىمەلەرىن جانە دەرەكتانۋ عىلىمى ساراپتاۋىنسىز سونىڭ نەگىزىندە  جازىلعان مارات مۇقانوۆتىڭ  قايشىلىققا تولى  كىتابىن كۋا قىلادى. بۇلار – دالەل ەمەس! سوندىقتان، ول – ەسىمى ءتۇزىلىپ، اتقارعان قىزمەتى باياندالعان حVIII-حIح عاسىردان جەتكەن ەسكى تاريحي جازبالار، ارحيۆتىك قۇجاتتار ارقىلى ايعاقتالۋى ءتيىس!

           سونىمەن كەرەي قوجابەرگەن حان يەم ابىلايعا ايتىپتى دەگەن جاڭاعى ولەڭ ۇزىندىسىنە قايتا ورالايىق. بۇل جايلى كلاسسيك ءھام تەكستولوگ-عالىم مۇحتار ماعاۋين ءبۇي دەپ تۇجىرىم جاساعان: «كەرەي قوجابەرگەن دەگەن جىراۋ بولعان. التىنسارين حرەستوماتياسىندا اتى اتالادى، ءبىر ۇزىك تولعاۋى ءجۇر. بىراق بەلگىلى بۇقاردى قايتالايدى. مۇمكىن ورتاق سارىن. مۇمكىن اۋەلدە قوجابەرگەنگە تيەسىلى تىركەستەر. الايدا بۇقارعا ءبىرجولا كىرىككەن» (قاراڭىز: م.ماعاۋين. «مەن». عۇمىرباياندىق حامسا.// «جۇلدىز»، №8, 1998 جىل).

            دەمەك، بۇل – ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان بۇقار جىراۋ تولعاۋىنىڭ تارماقتارى. جوعارىداعى كەرەي قوجابەرگەن ايتىپتى دەگەن ولەڭ ءۇزىندىسىن ابىز بابامىزدىڭ ءبۇتىن قازاققا ايان «ال، ءتىلىمدى الماساڭ...» دەپ باستالاتىن شىعارماسىمەن سالىستىرىپ قاراساق بۇنىڭ تالاسسىز سولاي ەكەنى ەش ءشۇباسىز. سوزىمىزگە كۋالىك بەرەيىك، ءبۇي دەيدى بۇقار جىراۋ:

                                           ال، ءتىلىمدى الماساڭ،

                                           اي، ابىلاي، ابىلاي،

                                           سەن مەن كورگەندە

                                           تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،

                                           تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ،

                                           ابىلمامبەت پاتشاعا

                                           قىزمەتكەر بولىپ تۇر ەدىڭ.

                                           قالتاقتاپ ءجۇرىپ كۇنەلتىپ،

                                           ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ

                                           تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ.

                                           سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ،

                                           التىن تۇعىر ۇستىندە

                                           اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ.

                                           داۋلەت قۇسى قوندى باسىڭا،

                                           قىدىر كەلدى قاسىڭا.

                                           باق ۇيىنە تۇنەدىڭ،

                                           الىستان تويات تىلەدىڭ.

                                           قىلىشىڭدى تاسقا بىلەدىڭ،

                                           الماعان جاۋىڭ قويمادىڭ،

                                           العان سايىن تويمادىڭ،

                                           نەسىبەڭدى جاتتان تىلەدىڭ...

           تولعاۋ وسىلاي كەتە بەرەدى، سوزا بەرمەي اتتامالاپ پىكىر وزەگىنە اينالعان تۇستاردى عانا كورسەتىپ وتەيىك ودان ءارى.

                                        ...جۇلدىزىڭ تۋدى-اۋ وڭىڭنان،

                                           جان بىتكەن ەرىپ سوڭىڭنان،

                                           ون سان الاش بالاسىن

                                           اۋزىڭا قۇداي قاراتىپ،

                                           جۋساتىپ تاعى ورگىزىپ

                                           جۇمساپ تۇرسىڭ قولىڭنان.

                                           اقتان بولدى-اۋ كۇنىڭىز،

                                           ارسى مەنەن كۇرسىگە

                                           داۋ- تالاستى ءۇنىڭىز.

                                           ءوزىڭ بولعان كۇنىڭدە

                                           ءبىر كوشكە سىيمايدى

                                           ازاتكەردە قۇلىڭىز...

           (قاراڭىز: الداسپان (قۇراستىرىپ، باسپاعا ازىرلەگەن، العى ءسوزىن، تۇسىنىكتەرىن جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار ماعاۋين). – الماتى: «جازۋشى»، 1971 جىل، 151-152 بەتتەر)

            م.ماعاۋين جانە مىناداي انىقتاما بەرەدى: «ال، ءتىلىمدى الماساڭ»، – ء  ماشھۇر ءجۇسىپ بويىنشا بەرىلدى. العاش «تاڭ» جۋرنالىندا (1925, №3) جاريالانعان; جيناپ باستىرۋشى - ع.جامانقۇلۇلى. ءبىر ءۇزىندىسى قۇرمانعالي حاليتۇلىنىڭ «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە (قازان، 1911) كەلتىرىلگەن»، –   دەيدى (قاراڭىز: الداسپان. 256-257 بەتتەر).

           بۇقار جىراۋ تۋىندىلارى ءوزى عۇمىر كەشكەن حVIII عاسىردا-اق بايتاق جۇرتقا تەگىس تاراعان، باعزى زامان قازاقتارى اتالى ءسوزىن ۇلگى قىلعان، جاتقا بىلگەن. شۇبارايعىر قوجابەرگەن ءباھادۇر دە جاڭاعى ەلگە ءماشھۇر تولعاۋدىڭ ءۇزىندىسىن قايتالاپ ايتسا كەرەك ابىلاي حانعا...

           ءجا، جاقسى. ايتپاعىمىز بۇل ەمەس-ءتى. باسقا. «ەلىم-اي» «داستانىنىڭ» ءجايى-تۇعىن. سوعان كوشەيىك.      

          ء«ونىم»، «تۇتىنۋشى» دەگەن ۇعىمدار بار. ەجەلدەن قالىپتاسقان نارىقتىڭ تۇراقتى ۇعىمدارى. ولاي بولسا، كوپكە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اقىندى – ءوندىرۋشى، ال ولەڭىن – ءونىم، سول شىعارمانى تىڭداۋشى نەمەسە عيبرات ەتىپ ونەگە قىلۋشى جاندى تۇتىنۋشى دەر ەدىك سالىستىرىپ. كىم-كىم دە اۋەلى تۇتىنار زاتىنىڭ ساپاسىنا كوڭىل بولەرى انىق. رۋحاني يگىلىكتەرىڭىزگە پايدالانىڭىزدار دەپ كوپكە ۇسىنىلعان سوڭ «ەلىم-اي» «داستانىنىڭ» تاريحي دايەكتىلىگىن، كوركەمدىك دارەجەسىن ت.ب. تەكسەرىپ الۋدى ءجون كوردىك. بۇل –       تۇتىنۋشى رەتىندەگى حۇقىعىم. سوندىقتان ءىس-ارەكەتىمىزگە وزگە بىرەۋلەردىڭ كولدەنەڭنەن ورىنسىز كيلىگىپ اشۋ شاقىرۋى، ويباي-اتتانعا باسۋى – تايازدىق، حاس ناداندىق!  

           «ەلىم-اي» «داستانىن» الگى اتىشۋلى بيعوجين دەيتىن «دالا ديدارى» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى 3 جانە 50, 1992 جىلعى 20 جانە 44 نومىرلەرىنە، جالعاسىن ودان كەيىن باسىلىمنىڭ «اۋىل» دەگەن اتپەن شىققان ساندارىنا (22-28 قاڭتار، 1993 جىل) العاش جاريالاتقان.

         ن.ابۋتاليەۆ دەگەن دە تاريحتى شەكسىز بۇرمالاعان، شىلعي وتىرىكتەن تۇراتىن «سەگىز سەرى» اتتى «ەڭبەگىندە» (الماتى، «جالىن»، 1991 جىل) «ەلىم-اي» «داستانىن» جەتكىزگەن «سەگىز سەرى» دەيدى. (18-بەت). «بىزگە جەتكەن ەكى مىڭ جولداي ولەڭ عانا، ياعني داستاننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى» دەيدى. جانە مۇنىڭ م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار بولىمىندە تۇرعانىن ناقتىلاپ ايتادى. تاريحتى ناقپا-ناق جەتكىزگەن بىردەن-ءبىر اسىل مۇرا دەپ تامسانادى ول ودان ءارى. «ەلىم-اي» «جىرىن» اتالعان كىتابىنا ەنگىزىپتى (37-70 بەتتەر).  

          مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە-اق بىلەتىنبىز «ەلىم-اي» ءانىن. حالىقتىكى دەيتىن. كەيىننەن ەستىپ جۇرگەنىمىز، «قوجابەرگەن» جىراۋدىكى ەكەنىن، «ەلىم-اي» دەگەن «جىرىنىڭ» كەيبىر شۋماقتارى ەكەنىن، «سەگىز سەرى» ارقىلى «جەتكەن». بىراق «ەلىم-ايدىڭ» كەيىنگە «تابىستالۋىنا» سەبەپكەر بولعان سول «سەگىز سەرى» «شاقشاقوۆ» قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەشىمىمەن جانە م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىنان ارنايى قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ساراپتاۋ قورىتىندىسى بويىنشا فالسيفيكاتسيا دەپ تانىلدى. (قاراڭىز: «انا ءتىلى».№5, 1. 02. 2007 جىل; «قازاق ادەبيەتى».№5, 2. 02. 2007 جىل; «قازاق ادەبيەتى».№29 20. 07. 2007 جىل)

          حالىققا بۇرىننان جاقسى تانىس «ەلىم-اي» اۋەنى ءماتىنىن بەرتىنىرەكتە «تاپقان» بيعوجين دەيتىننىڭ «ەلىم-اي» «داستانىمەن» سالىستىرىپ قارايىق. اتاقتى «ەلىم-اي» ءانىنىڭ ەلگە كەڭ تاراعان، ءيسى قازاققا ايان شۋماقتارى مىناداي-تىن:

1.قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى.

كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.

قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن،

ەكى كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى.

 

2.مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان.

باسىمىزدان باق، داۋلەت ۇشقان زامان.

شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،

قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان.

 

3.مىنا زامان، قاي زامان، باعزى زامان.

باياعىداي بولار ما، تاعى زامان!

قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ،

كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن.

          (قاراڭىز: شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. قازاقتىڭ قايدان شىققانى.// «قازاق ادەبيەتى».№ 37.14.09.1990 جىل)

         مىنەكەي، كورىپ وتىرمىز، كۋا بوپ وتىرمىز، ءماتىن سوزدەرىندە كەدىر-بۇدىر تۇس كەزدەسپەيدى. اۋەنگە سالىپ ايتقاندا دا، مانەرلەپ وقىعاندا دا داۋىستىڭ سوقپا-سوقپاسى سايما-ساي قايتالانىپ، جورعاعى ادەمى كەلىسىپ تۇر! ەش كىبىرتىك جوق! ولەڭ مازمۇنى دا بۇلدىر زامان وقيعاسىنان ەلەس بەرەدى. ءتىلى كوركەم. بوياۋى قانىق.

         ەندى «قوجابەرگەن» «جىراۋدىڭ» «سەگىز» جەتكىزگەن، انىعىندا قاراتاي بيعوجين «جەتكىزگەن» «ەلىم-اي» «جىرىن» تالدايىق. ولەڭ بە، شوڭگە مە، سونى ناقتىلايىق. اۆتورىن انىقتاپ، «شىعارمانى» يەسىنە قايتارايىق. «داستان» بىلاي باستالادى:

بالاسى حالدان-بوشاقتىڭ سىبان رابتان،

كورشى ەلدى جاۋلاماق بوپ كوز الارتقان.

بۋرياتتى حالقيمەنەن قوسىپ الىپ، (؟)

بارابى تاتارلارىن كەلىپ شاپقان...(؟)

 

 

تەرىسكەي الاتاۋدى قالماق الدى،

نايمەن مەن قوڭىراتتى قۋىپ سالدى.

                            قايران جەر جاۋ يەلىگىنە كوشكەننەن سوڭ،

جوڭعاردىڭ الاتاۋى دەپ اتالدى.

 

                             التىن، كۇمىس، مال بەرىپ، اياماي-اق،

ورىستار مەن قىتايدان بىلگىر جالداپ (؟)

                            سىبان رابتان دەن قويىپ ونەرپازعا,(؟)

عاسكەرىن ۇيرەتتىردى بەس جىل قامداپ...

وسىلايشا كەتە بەرەدى. وسى ولەڭ بە؟! «قوجابەرگەن» كورشى ەلدى «قىتاي» دەيدى. ال، بۇقار جىراۋدىڭ ايتاتىنى بار ەدى، ء«شۇرشىت كەلەم دەگەن ءسوز بار-دى» نەمەسە ء«شۇرشىت كەلسە، سىرعا كوش» دەپ. ابىز ۇلكەن كورشىنى سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ تاڭعان ءوز اتاۋىمەن اتايدى...

         ءارى قاراي، تاعى دا كەلتىرەيىك.

                             ەكى ۇلىم بىزگە ەرىپ كەلىپ ەدى، (12)

قىزىقتى سىر بويىندا كورىپ ەدى. (11)

اقىرى قان مايداندا شاھيد بولدى، (11)

قوس قۇلىنىم جاۋ قالماققا نە قىپ ەدى... (12)

 

بولدى عوي قيىن زامان ياپىرىم-اۋ، (11)

جارار ەدى قازاق قالسا اپاتتان ساۋ. (10)

ۇلگىرتپەي ەلدەن سارباز جيۋعا دا، (10)

سوقتىقتى قاپيادا مەيىرىمسىز جاۋ. (11)

 

تارىعىپ ۇزاق جولدا تارتتىم بەينەت، (11)

تۋاتىن كۇن بولار ما بىزگە زەينەت؟ (11)

قولىندا اعا-ءىنىمنىڭ امان با ەكەن، (13)

ەڭ كەنجەم – جالعىز قىزىم، قۇلىنىم زەينەپ...  (12)

وسىلاي دەپ زارلايدى بيعوجين «قوجابەرگەن» «جىراۋ» بوپ!

ولەڭ ولشەمى ساقتالىنباعان. اكادەميك زاكي احمەتوۆ ايتادى: «قازاق پوەزياسىندا ولەڭ بۋىن سانىن تۇراقتى مولشەردە ساقتاۋ ارقىلى جاسالادى»،– دەپ (قاراڭىز: قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا، 4-توم. الماتى، 1989 جىل، 483-484 بەتتەر). ال، ءبىز كورىپ وتىرمىز: بۇل «ولەڭدەردە» بۋىن سانى تۇراقتى ەمەس: ءبىر تارماق 10, ەندى ءبىر تارماق 11, تاعى ءبىر تارماق 12, 13 بۋىن بوپ كەلگەن. ايتا كەتەيىك، قاراتاي بيعوجين پىكىر وزەگى – وسى «ەلىم-اي» «داستانىن» قارا ولەڭ مەن 7-8 بۋىندى جىر اعىمى ۇلگىسىنە بەيىمدەپ ارالاس قىپ شىعارۋعا تىراشتانعان.

پروفەسسور بيسەنباي كەنجەباەۆ بىلاي دەيدى: «قارا ولەڭنىڭ ءار تارماعى 11 بۋىندى، 3 بۋناقتى بولادى; ونىڭ ءبىر بۋناعى ءۇش بۋىندى، قالعان ەكى بۋناعى ءتورت-ءتورت بۋىندى بولادى. ال، تارماق ىشىندە بۋناقتار ورنى جىلجىمالى، اۋىسپالى كەلەدى» (قاراڭىز: ادەبيەت بەلەستەرى. الماتى، «جازۋشى»، 1986, 80-بەت).

جالپى «ەلىم-اي» «جىرىنىڭ» ءبىتىمى عالىمدار ايتقان انىقتاماعا ساي كەلمەيدى. دەمەك، ەلدە جوق «جانر»! باسقا «ايشىق»!

راس، ەرتەدەگى جىراۋلار پوەزياسىندا بۋىن ساندارى ءارتۇرلى بوپ كەلەتىن شۋماقتار ۇشىراسادى، بىراق ونىڭ ءجونى بولەك، جوسىعى باسقا.

ءبارىن باستان اياق شاشاۋسىز ءتىزىپ كورسەتۋ مىندەت تە ەمەس، مۇمكىن دە ەمەس ءھام  گازەت بەتى شەكتەۋلى عوي. سوندىقتان شۋماقتاردى «داستاننىڭ» ءار تۇسىنان الىپ تالداپ وتىرمىز. تاعى دا كوز جۇگىرتەيىك «جىرعا». «ەلىم-اي» «داستانى» جۇرت بىلمەيتىن «تىڭ» «مالىمەتتەرگە» قانىقتىرادى.

                                      ويعىردىڭ اناسى – قىتاي، اتاسى – تۇرىك،(؟)

قىتايمەن كورشى تۇردى جيەنسىنىپ.(؟)

سوقتىعىپ ۇلى جۇزگە ءالسىن-ءالسىن،

شەتىنەن ەلىمىزدىڭ سالدى بۇلىك.

 

ءشۇرشىتتىڭ اناسى – قىتاي، اتاسى – اراب،(؟)

جاتپادى ولار-داعى تەككە قاراپ.

ءتيىسىپ نايمان، قوڭىرات، جالايىرعا،

مازاسىن كەتىردى ەلدىڭ شابۋىلداپ.

          «ويعىر» قانداي حالىق وسى ۋاقىتقا شەيىن ەل ەستىمەي كەلگەن؟! اراب اتاي مەن قىتاي اجەيدىڭ نەكەسىنەن تۋعان ءشۇرشىتتىڭ دە تاريحىن بىلگىمىز كەلەدى. «قوجابەرگەنتانۋشىلار» وسىنى تاراتىپ، تالداپ، ايتىپ بەرسە دەيمىز. ءارى قاراي.

                                       قۇرتتاتىپ ەت جەيتۇعىن قالماق كاپىر،(11)

                                       قازاقتىڭ ساحاراسىن جايلادى اقىر.(12)

                                       تەڭەمەك بولىپ بىزبەن تەرەزەسىن،(11)

                                       جاۋىعىپ ءجۇرۋشى ەدى تىگىپ شاتىر.(12)

         اكادەميك ز.قابدولوۆ ءبۇي دەپتى: «ۇيقاس – ۇيقاس ءۇشىن تۇرماۋى كەرەك، ياعني ولەڭنىڭ پىشىنىنە عانا ەمەس، مازمۇنىنا قىزمەت ەتۋى شارت» (قاراڭىز: ءسوز ونەرى. – الماتى: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 1992 جىل، 280-بەت).

         وكىنىشكە قاراي، جوعارىداعى «كاپىر», «اقىر», «شاتىر» دەگەن ماتىندەگى ەسىمدەر عالىم ايتقانداي ويلى، تەرەڭ مازمۇنعا قىزمەت ەتىپ تۇرعان جوق، بوس ۇيقاسقا قۇرىلعان. وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولا ءتۇسسىن، تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ كورسەتەيىك، ءمانسىز، بوستەكى مىنا سوزدەردەن «ولەڭ» شۋماقتارىن جاساعان: «قۇرتتاتىپ ەت جەيتۇعىن  كاپىر قالماق قازاقتىڭ ساحاراسىن اقىر جايلادى. بىزبەن تەرەزەسىن تەڭەمەك بولىپ شاتىر تىگىپ جاۋىعىپ ءجۇرۋشى ەدى». ولەڭ قۇراۋداعى «تىڭ ءادىس»، «سونى سوقپاق»! «ەلىم- اي» «داستانى» باستان اياق وسىنداي جولمەن جاماپ- جاسقالعان.

         «داستانعا» ودان ءارى تاعى دا نازار سالايىق، ونداعى سوراقىلىقتارعا كوز جەتكىزە ءتۇسۋ ءۇشىن.

                                        قىزىعىن جاۋلار كوردى جيعان مالدىڭ.

  ناقاقتان قانىن توگىپ تالاي جاننىڭ،

  ءبىز كەتكەندە جورىقتا جۇرگەن بەس ۇل

  شىركىن-اۋ، ءتىرىمىسىڭ، قايدا باردىڭ؟  – دەيدى.

           بۇل ولەڭ ەمەس! تازا شاتپاق! سوراقىلىق بىلاي ءوربيدى ودان ءارى:

                                        تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،

                                        كەلدى عوي كوسەم سايلار كەزىڭ دەدى،

                                        قازاقتى باتىر كوسەم باسقارماسا،

                                        بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق سەزىن دەدى.

                                       

                                       ...وسىنداي كوپتەن كوسەم ىزدە دەدى،

                                       حانداردى شەتتەتۋدى كوزدە دەدى.

                                       قازاقتى تورە باستاپ كوگەرتەر دەپ،

                                       مالتاڭدى بي مەن بەكتەر ەزبە دەدى، – دەيدى «قوجابەرگەن».

 

(جالعاسى بار)

Abai.kz