ء«وزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ ءتىلىن نە قوناق، نە اقىماق، نە باسقىنشى بىلمەۋى مۇمكىن»

كارل ماركس.

ء«وزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ ءتىلىن نە قوناق، نە اقىماق، نە باسقىنشى بىلمەۋى مۇمكىن»

كارل ماركس.

الەم تاجىريبەسىندە ءبىرتۇتاس قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ مىسالدارى بىرنەشەۋ. ءبىرىنشى، تىلدىك فاكتور – وعان ەۋروپا ەلدەرىندە دە، الەمنىڭ باسقا قۇرلىقتارىندا دا مىسال جەتكىلىكتى. ەكىنشى، ءدىني فاكتور – بۇل نەگىزىنەن ساۋد ارابياسى امىرلىگى سياقتى مۇسىلمان ەلدەرىنە ءتان. وندا مەملەكەتتىك ساياسات يسلام قۇندىلىقتارىنا قاراي قۇرىلعان. ماسەلەن، اراب الەمىندە مەملەكەت تاراتاتىن اقپاراتتىڭ 90%-ى وسى ءدىن تاقىرىبىنا ارنالاتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءۇشىنشى، ۇلتتىق فاكتور – جاپونيا، ارمەنيا سياقتى نەگىزىنەن تەك ءبىر عانا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرىلعان مەملەكەتتەر. بۇگىندە ءبىر عانا ۇلتتان قۇرالعان مەملەكەت ساۋساقپەن سانارلىق. ءتورتىنشى فاكتور – ازاماتتىق بىرتۇتاستىق. ياعني مۇددە بىرلىگى، قۇندىلىقتار بىرلىگى. مۇنداي مىسالدى اقش-تان، يزرايلدان كورۋگە بولادى. جەر بەتىندەگى 7 مىڭ ءتۇرلى ەتنوس بار دەسەك،  ولاردىڭ قاي-قايسىنىڭ دا وكىلىن اقش-تان كەزدەستىرۋگە بولادى. سويتە تۇرا، امەريكالىقتار ءتۇرى مەن تۇسىنە، ءدىنى مەن تىلىنە قاراماي، كەرەمەتتەي مۇددە بىرلىگىن تانىتىپ: ء«بىز – ەڭ قۋاتتى مەملەكەتپىز!»، ء«بىز – الەمدەگى ەڭ دەموكراتيالىق ەلدە تۇرامىز!»، ء«بىز – پاتريوتپىز!» دەگەن ۇعىمدى بەرىك ۇستانادى. ەندى قاراڭىز، قازاقستان حالقىن وسى ايتىلعان فاكتورلاردىڭ قايسى بىرىكتىرىپ وتىر؟ ءبىزدىڭ مەملەكەت ءبىر ءتىلدى، ءبىر ءدىندى، ءبىر ۇلتتىق قۇرامدا نەمەسە ءبىر مۇددەلى دەپ ايتا الامىز با؟

قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزى مۇسىلماندار، 26 پايىزى پراۆوسلاۆتى حريستياندار، قالعانى – باسقا دىندەگىلەر. قازاقستان بىرتەكتى ۇلتتان قۇرالماعان، رەسمي ەسەپ بويىنشا، ەل ىشىندە 130-گە تارتا ۇلت پەن ۇلىس بار. سوندىقتان، قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ جولداۋىندا اتاپ كورسەتكەندەي، ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن قازاقستان ءدىني فاكتورعا دا، ۇلتتىق فاكتورعا دا سۇيەنە المايدى. ەندىگى قالعانى ەكەۋ: تىلدىك فاكتور، ازاماتتىق بىرتۇتاستىق.

مىنا نارسەنىڭ باسىن اشىپ العان ءجون: قازاقستاندا ءبىر-اق ۇلت بار – ول قازاق، قالعان ەتنيكالىق توپتار – دياسپورالار. حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ 1%-نان اساتىن ۇلىستار عانا دياسپورا اتالۋعا حاقىلى. ال، بىزدە قالاي؟ قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت دەپ دابىرالاتىپ جۇرسەك، ول ولاي ەمەس ەكەن. قر ستاتيستيكا اگەنتىگىنىڭ وتكەن جىلدىڭ سوڭعى مالىمەتىندە حالىق سانى 17 100 مىڭنان اسقان. پايىزعا شاققاندا: قازاق – 11 ميلليونى ( 65,2%). ودان كەيىنگىسى – ورىس(21,8%), وزبەك (3%), ۋكراين (1,8%), ۇيعىر (1,4%),تاتار (1,2%), نەمىس (1,1%). بۇلارعا جالعاس كارىس – 0,6(%), تۇرىك (0,6%). قازاقپەن قوسىپ ەسەپتەگەندە، سان جاعىنان ەڭ كوپ ون ەتنوس – بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتىنىڭ 96,7 پايىزىن قۇرايدى. قالعان 130 ۇلت پەن «ۇلىستىڭ» ۇلەسى – 3,3 پايىز عانا. سوندا 5 چۋكچا، 4 نيۆح، 3 نگاناسان، 2 يۋكاگير، 1 اين،.. دا دياسپورا ما؟ ال، ەگەر، كوشەدە ءبىر چۋكچامەن ءبىر نيۆح كەزدەيسوق ۇشىراسا كەتتى دەيىك، سوندا چۋكچالار مەن نيۆحتار دياسپورالارىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى دەپ الەمگە جار سالامىز با؟! ەگەر قازاقستاندىق «كوپ ۇلتتىق» ەسەپپەن ساناساق، ۇلىبريتانيا – الەمدەگى بارلىق جۇرتتاردىڭ وتانى (5 مىڭ ەتنوس تۇرادى),  گەرمانيا – جەتى ءجۇز «ۇلىستىڭ» تۇراعى، فرانتسيا – بەس ءجۇز حالىقتىڭ مەكەنى... بىراق، ول جاقتاردان ء«بىز- كوپ ۇلتتىمىز» دەگەن دابىرانى ەستىمەدىك. شىققان تەگى مەن ناسىلىنە قاراماستان، فرانتسيا ازاماتتارىنىڭ ءبارى – فرانتسۋزدار، گەرمانيادا – نەمىستەر، تۇركيادا – تۇرىكتەر... اتالعان مەملەكەتتەر وزدەرiن ۋنيتارلىق، ۇلتتىق مەملەكەتپiز دەيدi دە، ال بiز بولساق، كوپۇلتتىمىز دەپ ءالى كوپىرىپ ءجۇرمىز. ارينە، ماقتان جاقسى، ماقتاننان ادام ولمەيدى. تەك، ونى زيانى تيمەسە بولدى. بiزدiڭ مەملەكەتiمiزدە كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىنىنا كۇمان جوق. بiراق، ول بiزدi ۋنيتارلىق، ۇلتتىق مەملەكەت قۇقىمىزدان ايىرماۋى كەرەك قوي.

بۇۇ 1992 جىلعى جىكتەۋى بويىنشا قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرەدى. ەگەر الەمدە 200-گە تارتا مەملەكەت بار دەسەك، سولاردىڭ 90 پايىزى ۇلتتىق مەملەكەتتەر. ءوزىمىز تىلگە تيەك ەتكەن ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى دەرلىك ۇلتتىق سيپاتتا. قۇرىلىمى جاعىنان فەدەراتيۆتىك، كونفەدەراتيۆتىك نەمەسە قۇراما شتاتتارىنان قۇرىلعان مەملەكەتتەر ەكەن-ساياق.

قر ء«تىل تۋرالى» زاڭىنىڭ 4 بابىندا: «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى»، – دەپ ناقتى جازىلعان. ولاي بولسا، ەل ساياساتىندا قازاقستان حالقىن توپتاستىراتىن ەڭ ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىنە داۋ جوق. بىراق، ازىرگە بۇل مىندەتتى رەسمي ءتىل اتقارعان بولىپ كەلەدى. «اتقارعان بوپ» دەيتىنىمىز، بوتەن ەلدىڭ تىلىمەن تۋعان وتانىڭدى ءسۇيۋ، ونىڭ پاتريوتى بولۋ مۇمكىن ەمەس. «قازاقستان» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى حالىقارالىق تەرميندە قازاق ەلى دەگەندى بىلدىرەدى. ال، مەملەكەتكە ءوز اتاۋىن بەرگەن، ءتول حالقىنىڭ سانى 65 پايىزعا جەتكەن قازاق جۇرتى تۇرعاندا، ازشىلدىق دياسپورانىڭ ءتىلى ەشقاشان ەلدى بىرىكتىرۋشى فاكتور بولا المايدى. ەگەر الداعى ون جىلدى بولجامداساق،  قازاق سانى 75 پايىزعا ءوسىپ، ورىس 15 پايىز كەمىسە، رەسمي ءتىل سوندا دا حالىقتى توپتاستىرۋشى فاكتور بولىپ قالا بەرمەك پە؟! بۇل اقيقاتقا مۇلدەم سايكەس كەلمەيتىن نارسە. سوندىقتان، قازىردەن باستاپ قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى ءرولىن، شارۋاشىلىق سالالارىنداعى اتقاراتىن فۋنكتسياسىن ارتتىرا بەرگەنىمىز ابزال. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا ءبىز رەسمي ءتىلدىڭ قۇزىرىنان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇزىرىنا ەشقانداي اۋىرتپالىقتارسىز كوشە الامىز.

ارينە، بۇل جەردە ىقتيارلى ىسكە كەدەرگى كوپ. ءتىل جاناشىرلارى باياعىدان-اق مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ كەرەك دەپ زار قىلىپ كەلەدى. بىراق، ۇكىمەت تە، دەپۋتاتتار دا مۇنى ەلەڭ قىلار ەمەس. ال قولدانىستاعى «تىلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ شيكىلىگى تۋرالى ەرىنبەگەننىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر. بىرىنشىدەن، بۇل زاڭنىڭ ءوزى جەتىلمەگەن، ەكىنشىدەن، ونى ورىنداتاتىن مەحانيزمدەر قالىپتاسپاعان. ويتكەنى، ء«تىل تۋرالى» زاڭنىڭ قاي تارماعىن الىپ قاراساڭ دا «مەملەكەتتىك تىلمەن بىرگە رەسمي ءتىل» دەگەن جولداردان اياق الىپ جۇرگىسىز. وسىدان كەيىن ەشكىمنىڭ جانىن قيناپ قازاقشا ۇيرەنبەسى انىق. قايتەدى ونى؟ ء«تىل تۋرالى» زاڭنىڭ 24 بابىندا «...ءتىل تۋرالى زاڭدارىنىڭ بۇزىلۋىنا كىنالى... زاڭعا سايكەس جاۋاپتى بولادى» دەسە، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىنىڭ 81 بابىندا «ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ وننان جيىرماعا دەيىنگى مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋ...» دەلىنگەننەن باسقا ەشتەڭە جوق. مۇنداي سولقىلداق-بىلقىلداق زاڭنان كىم قورقادى؟ ءتىل زاڭىن بۇزۋشىلارعا ءارى كەتسە، ەسكەرتۋ جاسالادى، ال ولار ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان جۇمىسىن ءارى جالعاستىرا بەرەدى. ال ءتىل زاڭىن بۇزعان لاۋازىم يەلەرىنە اقشالاي ايىپپۇل سالىپتى دەگەن كورمەك تۇگىلى، ەستىگەن ەمەسپىز. سوندا قالاي، ء«تىل زاڭى» باسقا قۇقىقتىق قۇجاتتار سياقتى ورىندالۋى مىندەتتى بولماعانى ما؟ زاڭدا قازاقشا بىلمەسەڭ دە، مەملەكەتتىك ورگانداردا ىستەي بەرۋگە شەكتەۋ قويىلماعان. قايتا ورىسشا قۇجات تولتىرا بىلمەيتىن قازاقتىلدى ماماندارعا قيىن.

اتا زاڭىمىزدىڭ 19 بابىندا: «اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم-قاتىناس، تاربيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقى بار» دەلىنگەن، بىراق مەنىڭ وسى كونستيتۋتسيالىق حاقىم كۇنىنە الدەنەشە رەت بۇزىلادى. مەنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىم شەكتەۋلى، ءومىر ءسۇرۋ، بالامدى ءوسىرۋ، جۇمىس ىستەۋ، قاجەت اقپاراتتاردى الۋ بارىندە ورىسشا سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن ورىندار – بانك، حقكو، پوشتا، ۆوكزال، مۇراعات، اۋرۋحانا، ت.ب. قايسىنا بارساڭىز دا ورىسشا سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. قوعامدىق قاتىناستار، اكىمشىلىك جينالىستارىنىڭ ءبارى وزگە تىلدە وتەدى. ءتىپتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە حابارلاسساڭ دا ورىسشا سويلەسۋىڭ كەرەك، ويتكەنى حاتشى قىز قازاقشا بىلمەيدى. ەندى، قابىلداۋ بولمەلەرىنە، جۇرتقا جاپپاي قىزمەت كورسەتەتىن جەرلەردىڭ بارىنە ەكى ءتىلدى ادامداردى وتىرعىزۋ قيىن بولىپ پا؟ قازاقشا تالاپ ەتسەڭىز، قازاقشا بىلەتىن بىرەۋدى ەرتىپ اكەلگەنشە توسىپ تۇراسىز. وسىنىڭ ءبارى زاڭ بۇزۋشىلىق، مەنىڭ انا تىلىمدە ءجۇرىپ-تۋرۋ، قىزمەت ەتۋ قۇقىمنىڭ شەكتەلۋى، بىراق جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ ءبارى (پروكۋراتۋرا، ءتىل ءبولىمى، اكىمدىك) مۇنىمەن كۇرەسۋگە قۇلىقسىز. وسىعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىل زاڭناماسىن بۇزۋعا بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان با دەپ قالدىم؟ قوعام ورىسشىل، قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك جوق. مۇنداي جاعدايدا، قايبىر جەتىستىرگەن ماڭگىلىك ەل بولا الادى ەكەنبىز؟

تۋراسىنا كوشسەك، قارا قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسىپ ءجۇر، شۇلدىرلەيتىندەر مەن مىڭگىرلەيتىندەر مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعاندار. دۇرىرىسىندا، مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى تۇلعاعا كەرەك ەمەس پە ەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءبىرىنشى قورعاۋشىسى دا، ونى جۇزەگە اسىرۋشى دا قولىندا بارلىق باسقارۋ  تەتىگى بار اتقارۋشى بيلىك بولۋى كەرەك ەدى عوي. ال ۇكىمەت ازىرگە مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرا الماي وتىر.ونىڭ ماڭگىلىك ەل قۇرۋداعى قوعامدى توپتاستىرۋشى، ەلدى بىرىكتىرۋشى ءرولىن ارتتىرا الماي تۇر. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءتىل تۋرالى بىرنەشە مەملەكەتتىك باعدارلامالار جاسالدى، بىراق سونىڭ بىرەۋى دە ماردىمدى ناتيجە بەرگەن جوق. سوندىقتان ءتىل تۋرالى مەملەكەتتىك بىرنەشە باعدارلامالاردى  22 جىل بويى ورىنداي الماي كەلە جاتقان ۇكىمەتكە، وقۋشىنىڭ تىلمەن ايتقاندا، سەمىز «2» دەگەن باعا قويۋعا بولادى.

Abai.kz