گۇلجاۋھار كاكەنقىزى كوكەباەۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

– قازاقستاندا اسكەري تۇتقىندارى ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بولەك تاقىرىپ رەتىندە العاش قاراستىرعان ءوزىڭىز. اسكەري تۇتقىندار تۋرالى قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ جاڭالىعى نەدە؟ قانداي تىڭ مالىمەتتەر تاپتىڭىز؟
– عىلىمي جۇمىستىڭ قۇندىلىعى – جاڭا دەرەكتەرگە سۇيەنگەندىگىندە. زەرتتەۋ كەزىندە سەگىز مۇراعاتتىڭ (ارحيۆ) ماتەريالدارىن قولداندىم. ونىڭ بەسەۋى – شەتەلدىك مۇراعات بولسا، ۇشەۋى – قازاقستاندىكى. گەرمانياعا ارنايى بارىپ، ءتورت مۇراعاتپەن جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ولار: اسكەري مۇراعات، گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ساياسي مۇراعاتى، فەدەرالدىق مۇراعات، بۇرىنعى گەرمان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتى مەن ۆەنگريا استاناسى بۋداپەشتتەگى اشىق قوعام ينستيتۋتىنىڭ مۇراعاتى. سونىمەن قاتار، اقمولا وبلىستىق مۇراعاتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى مەن قازاقستاننىڭ ورتالىق مۇراعاتىنىڭ قۇجاتتارىن پايدالاندىم.
كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري تۇتقىندارعا دەگەن كوزعاراسى ايىپتاۋشىلىق تۇرعىدا بولدى. سونى قۇجاتتارمەن دالەلدەدىم.

گۇلجاۋھار كاكەنقىزى كوكەباەۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

– قازاقستاندا اسكەري تۇتقىندارى ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بولەك تاقىرىپ رەتىندە العاش قاراستىرعان ءوزىڭىز. اسكەري تۇتقىندار تۋرالى قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ جاڭالىعى نەدە؟ قانداي تىڭ مالىمەتتەر تاپتىڭىز؟
– عىلىمي جۇمىستىڭ قۇندىلىعى – جاڭا دەرەكتەرگە سۇيەنگەندىگىندە. زەرتتەۋ كەزىندە سەگىز مۇراعاتتىڭ (ارحيۆ) ماتەريالدارىن قولداندىم. ونىڭ بەسەۋى – شەتەلدىك مۇراعات بولسا، ۇشەۋى – قازاقستاندىكى. گەرمانياعا ارنايى بارىپ، ءتورت مۇراعاتپەن جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ولار: اسكەري مۇراعات، گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ساياسي مۇراعاتى، فەدەرالدىق مۇراعات، بۇرىنعى گەرمان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتى مەن ۆەنگريا استاناسى بۋداپەشتتەگى اشىق قوعام ينستيتۋتىنىڭ مۇراعاتى. سونىمەن قاتار، اقمولا وبلىستىق مۇراعاتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى مەن قازاقستاننىڭ ورتالىق مۇراعاتىنىڭ قۇجاتتارىن پايدالاندىم.
كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري تۇتقىندارعا دەگەن كوزعاراسى ايىپتاۋشىلىق تۇرعىدا بولدى. سونى قۇجاتتارمەن دالەلدەدىم.
بۇرىنعى ورىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزىكپەيتىن ءبىر دەرەكتى تاپتىم. ول – 1941 جىلى سوعىس باستالعان كەزدە كەڭەس وداعىنا جاسالعان ۇسىنىستار. ءوزىمىزدىڭ وداقتاسىمىز اقش-قا دەيىن جەنەۆا كونۆەنتسياسىنا قوسىلۋ كەرەكتىگىن ايتقان. ءتىپتى، 1942 جىلى مولوتوۆ ۆاشينگتونعا بارعاندا اقش پرەزيدەنتى رۋزۆەلتتىڭ ءوزى ودان وداقتىق كەلىسىم جاساۋدى سۇرايدى. «كەڭەس تۇتقىندارىنىڭ جاعدايى وتە ناشار. ولارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كەڭەس وداعى جەنەۆا كەلىسىمىنە قوسىلۋى كەرەك»، – دەيدى ول. بايقاپ وتىرعانىڭىزداي، اسكەري تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن كەڭەس ۇكىمەتىنەن گورى وداقتاسىمىز كوبىرەك ويلاعان. عىلىمي جۇمىستا ەشتەڭەنى بۇرمالاماي، اشىق، سول كۇيىندە جەتكىزدىم دەپ ويلايمىن.
– دەمەك، وكىمەت ءوز اسكەرىن ءوزى قاسقىردىڭ اپانىنا اپارىپ سالدى عوي. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇتقىندارعا مۇنشالىقتى سەنبەستىكپەن قاراۋى نەلىكتەن؟
– كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك باسىنا العاش كەلگەن ساتتە تۇتقىنعا دەگەن كوزقاراسى ءتۇزۋ بولاتىن. 1917 جىلدارى رەسەيدە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ تۇتقىندارى بولدى. ۇكىمەت 1907 جىلى 47 مەملەكەت قول قويعان تۇتقىنداردى ۇستاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى جوققا شىعارمادى. سول كەلىسىمشارتقا سايكەس تۇتقىنداردى لاگەردە ۇستاپ، كەيىننەن گەرمانياعا قايتاردى. الايدا ازامات سوعىسى كەزىندە اق تەررور، قىزىل تەررور بولىپ، ءبىر ەلدىڭ ەكىگە ءبولىنىپ، اياۋسىز سوعىسۋى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتىپ جىبەردى. ول بۇرىن الەۋمەتتىك تەڭدىكتى الدىڭعى ورىنعا شىعارىپ كەلسە، ەندى ءبىرىنشى ورىنعا يدەولوگيانى قويدى. ياعني، «كىم ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدى قابىلدامايدى، سول بىزگە – جاۋ!» – دەدى. ءسويتىپ، پاتشا ۇكىمەتى كەزىندە جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ بارلىعى جوققا شىعارىلدى. مۇنىڭ ىشىندە – گااگا كەلىسىمشارتى دا بار ەدى. 1923 جىلى كونۆەنتسيا قابىلدانعان كەزدە ۇكىمەت تۇككە تۇرمايتىن سىلتاۋلاردى ايتىپ، كەلىسىمنەن باس تارتتى.
– ول قانداي سىلتاۋلار ەدى؟
– كونۆەنتسيانىڭ 9-بابىندا «ءار ۇلتتىڭ، ءار ءناسىلدىڭ وكىلدەرىن مۇمكىندىگىنشە ءبىر لاگەردە ۇستاۋ كەرەكتىگى» جازىلعان. مەنىڭشە، بۇل – دۇرىس نارسە. بىرىنشىدەن، تۇتقىندار ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ونسىز دا ايداۋدا جۇرگەن ادامعا بۇل قاتتى اسەر ەتەدى. بىراق كەڭەس ۇكىمەتى «بۇل ناسىلشىلدىكتى ۋاعىزدايدى»، – دەپ ءتۇيدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مويىنداماۋىنىڭ باستى سەبەبى، يدەولوگيادا جاتىر. «كەڭەس سولداتى – كوممۋنيست. ال، كوممۋنيست نەمىسكە بەرىلمەۋ كەرەك. ونىڭ تۇتقىنعا تۇسۋگە قاقىسى جوق»، – دەدى. ءتىپتى، سولداتتى «نەگە سەن ءوزىڭدى-ءوزىڭ اتىپ تاستامادىڭ؟» – دەپ تە قينادى. ويتكەنى، ۇكىمەت ادامنىڭ ءومىرىن قۇندى دەپ سانامادى. توتاليتارلىق قوعامدا ادام – ۇلكەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءبىر تەتىگى عانا. تەتىك ءبۇلىنىپ قالسا، لاقتىرىپ تاستايدى دا، باسقاسىن سالادى. ياعني، ادام – ەشكىم ەمەس. ونىڭ ەشقانداي ءرولى جوق. ءومىردى ادام جاسامايدى، ول تەك قىزمەت ەتەدى. ۇكىمەت وعان «ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزعا قالاي قىزمەت ەتەدى؟» دەگەن تۇرعىدا قارادى. سوندىقتان دا كىسى ءومىرىنىڭ قۇنى بولمادى. بوستاندىقتاعى ادامعا دەگەن كوزقاراس وسىلاي بولعاندا، تۇتقىندارعا دەگەن كوزقاراس ودان بەتەر ەدى.
– نەلىكتەن وسى تۇتقىندار ماسەلەسىن تاڭداپ الدىڭىز؟ جالپى، زەرتتەۋ جۇمىستارى قانشا ۋاقىتقا سوزىلدى؟
– ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە تۇتقىندار ماسەلەسى تۋرالى ەستىگەن ەدىم. ول كەزدە تۇتقىنداردىڭ لاگەرلەردەن قاشىپ، ەۆروپاداعى قارسىلاس قوزعالىسىنا قاتىسقاندىعى تۋرالى عانا بىلەتىنبىز. كەيىننەن كىتاپحانالاردىڭ ارناۋلى قورىن قاراۋعا، نەمىس تاريحشىلارى ەڭبەكتەرىن وقۋعا مۇمكىندىك العان كەزدە تۇتقىندار ماسەلەسى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىزدەن الدەقايدا تەرەڭىرەك ەكەنىن بايقادىم. ونىڭ ار جاعىندا تۇتقىنداردىڭ تەك قانا فاشيستەردەن كورگەن قياناتى عانا ەمەس، ءوز ەلىنەن تارتقان ازابى مەن كەڭەس وداعىنىڭ ۇلكەن ساياساتى جاتىر ەكەن. وسى تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىعىم وسىلاي باستالدى. كانديداتتىق ديسسەرتاتسيام – كەڭەستەرمەن قاتىناس ماسەلەسىن زەرتتەۋدە دە، ءبىرتالاي اقتاڭداقتار اشىلعان بولاتىن. تاقىرىپتىڭ اۋىر ەكەنىن ءتۇسىندىم. ويتكەنى، كەڭەس مۇراعاتتارى ءالى دە بولسا، جابىق. وعان قوسا، ول – ءبىزدىڭ ەمەس، ماسكەۋدىڭ، رەسەيدىڭ مۇراعاتى. بارلىق دەرەكتەردى بەرە مە، بەرمەي مە، بۇل دا بەلگىسىز. ال، شەتەلدە 30 جىلدىق مەرزىم ءپرينتسيپى ساقتالادى. ەگەر وتىز جىل وتكەن بولسا، قۇجاتتاردى قاراي الاسىز. ال، سوعىستان بەرى 30 جىل ەمەس، 60 جىل ءوتىپ كەتتى عوي. سوندىقتان مەن گەرمانيادا بارلىق قۇجاتتى كەدەرگىسىز الدىم. ءسويتىپ، تەك كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ قويماي، جان-جاقتى مالىمەتتەردى كەلتىرە وتىرىپ، پىكىر ايتۋعا مۇمكىندىگىم بولدى.
– تۇتقىندارعا قاتىستى پىكىر-لەرىڭىز رەسەي تاريحشىلارىنىڭ كوزقاراسىنا جاناسا بەرمەيتىنىن ايتىپ وتىرسىز. العاشىندا پىكىرلەرىڭىز ءبىر مە ەدى، الدە اۋەل باستان باسقاشا بولدى ما؟
– ارينە، باستاپقىدا پىكىرىمىز بىردەي بولدى. ويتكەنى، بارلىعىمىز كەڭەس تاريحى عىلىمىن وقىپ وستىك. مەنىڭ پىكىرىم گەرمانيا مۇراعاتتارىن اقتارعان كەزدە وزگەردى. بۇعان پولشانىڭ مۇراعاتتارى دا اسەر ەتتى. پولشادا 21 مىڭ پولياك اسكەرى اتىلعان كاتون ماسەلەسىن زەرتتەدىم. لاگەرلەردە 270-بۇيرىقتى وقىپ، «سەندەردىڭ وتاندارىڭا كەرەكتەرىڭ جوق. ەلگە بارساڭدار، ساتقىن اتاناسىڭدار»، – دەپ تۇتقىنداردى قيناعان. وسىلاردى تالداي كەلە، وزىندىك پىكىر تۋدى. ارينە، ورىس تاريحشىلارىنىڭ مىقتىلىعىندا ءسوز جوق. ولار كوپ نارسەنى اشىپ جاتىر. مىسالى، كاناسوۆ، ۆسيۆولوسوۆتار اسكەري تۇتقىندارعا قاتىستى وتە جاقسى پىكىر ايتىپ كەلەدى. بىراق رەسەيدىڭ ءوزىن كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى سەزىنەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. بالكىم، مەملەكەتتىك يدەولوگياعا مۇنداي اقيقاتتى اشۋدىڭ كەرەگى جوق شىعار. كەيبىر پىكىرلەرىمىزدىڭ قابىسپايتىنى وسىدان.
– اقتاۋ قالاسىنا، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تۇتقىنى س.عابدۋلليننىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن «قيلى تاعدىر» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە ارنايى كەلىپ قاتىسقان ەدىڭىز. ەڭبەكتىڭ تانىستىرىلىمىنا رەسپۋبليكامىزعا بەلگىلى باسقا دا ازاماتتار قاتىستى. بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى نەدە؟
– ءبىز سوعىستى، ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق، ساياسي، ديپلوماتيالىق جاعىنان، مەملەكەتتىك، حالىقارالىق كوزقاراسپەن قارايمىز. سونىڭ ار جاعىندا جەكە ادامنىڭ تاعدىرى قالىپ قويادى. سوعىستاعى جەڭىس تە، قيىندىق تا جەكە ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى ەمەس پە؟ بۇل كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى – جەكە ادامنىڭ بەينەسىن كورسەتەتىندىگىندە. ميلليونداعان تۇتقىنداردىڭ ىشىندە قاشىپ شىعىپ، قۇتىلعانى بار، قالىپ قويعانى بار. كەيبىرىن كەڭەس اسكەرلەرى، اعىلشىن-امەريكان جاۋىنگەرلەرى قۇتقاردى. ولاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ تاعدىرى ءار ءتۇرلى. بىراق سونىڭ ىشىندە تيپتىك، بارلىعىنا بەلگىلى ءومىر ستاندارتىنان شىقپايتىن ادامدار بولادى. ال، س.عابدۋلليننىڭ ءومىرى – سونداي تاپتاۋرىن ستاندارتقا سىيمايتىن ءومىر. كىتاپ ونىڭ وسى ەرەكشەلىگىن كورسەتە ءبىلدى.
– س.عابدۋلليننەن باسقا، سول ازاپتى كۇندەردىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرىمەن سويلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى مە؟
– اقتوبەلىك حانزادا جاۋىنباەۆپەن كەزدەسىپ، ول كىسى تۋرالى الماتىدا دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە مۇرىندىق بولدىم. ونىڭ ءومىرى سەيىلحان عابدۋلليننىڭ ومىرىنە وتە ۇقسايدى. 17 جاسىندا سوعىسقا اتتانىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ، گەرمانيادا لاگەردە بولعان. كەيىننەن يتاليادا جۇمىس جاساپ جۇرگەن كەزىندە قاشۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. بىرنەشە كۇن بويى 11 ادام ورمانداردى پانالاپ ءجۇرىپ امان قالادى. ەلگە كەلگەن سوڭ، تۋعان اۋىلىندا قالدىرماي، سولتۇستىككە اعاش وڭدەۋگە جىبەرەدى. جازالاۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالعاندا ون جىلعا سوتتالىپ، 1956 جىلى عانا اقتالىپ كەلگەن.
– عىلىمي جۇمىسىڭىزدى ءساتتى قورعاپ شىقتىڭىز. تۇتقىندار تۋرالى ءالى قانشاما اقيقات بار. بۇل تاقىرىپتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا كولەمىندە عانا قالدىراسىز با؟
– بۇيىرسا، وسى ديسسەرتاتسيانىڭ نەگىزىندە مونوگرافيام جارىققا شىقپاق. تاعى ەكى مونوگرافيا جازۋ ۇستىندەمىن. ءبىرى – تۇركىستان لەگيونىنا قاتىستى، ەكىنشىسى – كەڭەس وداعى مەن گەرمانيانىڭ اراسىنداعى قاتىناس تۋرالى. مۇندا اقتاڭداقتار وتە كوپ.
– تۇركىستان لەگيونەرلەرى تۋرالى دا مونوگرافيا جازىپ جاتقانىڭىزدى ايتىپ ءوتتىڭىز. قانداي تىڭ دەرەكتەر تاپتىڭىز؟
– بۇل – الدا ىستەلەتىن جۇمىس. سوندىقتان مەن الداعى جۇمىستىڭ جوسپارى تۋرالى ايتا بەرمەيمىن. گەرمانيانىڭ اسكەري مۇراعاتىنان تۇركىستان لەگيونىنا قاتىستى 400 بەتتەي ماتەريال الىپ كەلدىم. قازىر قۇجاتتاردى زەرتتەپ جاتىرمىن. بۇگىن پىكىرىم بىلاي بولعانىمەن، ەرتەڭ وزگەرۋى مۇمكىن. نەمىس تاريحشىلارىنان ۇيرەنەتىن وتە جاقسى ءداستۇر بار. ولار سوعىستى ايتسا دا، بىرەۋدىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، اتىنا نۇقسان كەلتىرىپ، بەتىنە شىركەۋ تۇسىرمەيدى. ۇرپاقتارىنا قيانات جاسامايدى. ولار قۇبىلىستى قۇبىلىس دەپ قارايدى. مەنىڭشە، ءبىز تۇركىستان لەگيونىن عىلىمي زەرتتەۋ رەتىندە عانا جۇرگىزۋىمىز كەرەك. ءبىر ادامدى اتاپ، ايىپتاۋعا بولمايدى. تاريحتى وشىرە المايسىز. دەگەنمەن، بىراق كىم دۇرىس، كىم بۇرىس دەگەندى عىلىمي تۇرعىدان عانا قاراۋ قاجەت. ال، مورالدىق تۇرعىدان مۇنداي سۇراقتى قويۋعا دا قاقىمىز جوق. سەبەبى، سول كەزەڭنىڭ قيىندىعىن باسىنان ولار وتكەردى، ال، ءبىز بولعان جوقپىز.
– ەرتەڭ وداق ەلدەرى ۇلى جەڭىسكە 64 جىل تولۋىن اتاپ وتكەلى وتىر. سوڭعى كەزدە بۇل سوعىستى – وتان سوعىسى دەپ اتاماۋ كەرەكتىگى تۋرالى پىكىرلەر قۇلاعىمىزعا ءجيى شالىنادى. سىزدىڭشە، قالاي اتالۋى ءتيىس؟
– قانشاما قازاق، بۇكىل كەڭەس وداعى «وتان ءۇشىن!» دەپ سوعىستى. بىراق پولياكتار دا، فرانتسۋزدار دا وتان ءۇشىن سوعىستى. اعىلشىندار دا، ياعني بۇكىل ەۆروپاداعى گەرمانياعا قارسى سوعىسقانداردىڭ بارلىعى ءوز وتانى ءۇشىن سوعىستى. الايدا ولار بۇل سوعىستى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەپ اتايدى. ال، «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن – مورالدىق اتاۋ. ءبىز بۇل اتاۋدان باس تارتپايمىز. ويتكەنى، سوعىستا قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەن سولداتتار ءالى ءتىرى، ومىردەن وزعانىنىڭ ۇرپاعى بار. ءبىز – ولارعا قارىزدارمىز. ولار ءومىر بويى «ءبىز وتان ءۇشىن سوعىستىق» دەپ سەنىپ كەلدى. سوندىقتان بۇل سەنىمدى اياققا تاپتاۋعا بولمايدى. بىراق «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن اتاۋ تەك مورالدىق تەرمين رەتىندە قالا بەرەدى. ال، عىلىمي اتاۋى – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

كامشات ابدىرايىم
«ءۇش قيان» گازەتى 8 مامىر 2009 جىل 
http://ushkiyan.kz/