كۇندەلىكتى ومىردە كوپتەگەن نارسەلەرگە ءمان بەرە بەرمەيمىز. ءوزىمىزدىڭ ماڭداي تەرىمىزبەن تاپقان قاراجاتىمىزعا قانداي تاۋار الىپ جاتقانىمىزدى، ونى ساپاسىن قاراپ جاتۋ ءۇردىسى قوعام دامي باستاعان كەزدەن عانا قالىپتاستى.

قازىرگى تاڭدا تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنە جانە باسقا دا وسى سالاداعى قۇزىرلى ورگاندارعا جىل سايىن ورتا ەسەپپەن مىڭنان اسا شاعىم ءتۇسىپ، ميلليونداعان تەڭگەنىڭ ءونىمى قايتارىلىپ، تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋ جۇمىستارى ءبىر جۇيەگە ەندى.دەگەنمەن بۇل سالادا اتقاراتىن جۇمىستار بارشىلىق. ونىڭ باستىسى حالىق اراسىندا تۇتىنۋشىلار اراسىندا ءوز قۇقىقتارىن قورعاي ءبىلۋ، ساپالى تاۋار تالاپ ەتۋ، چەكتەرىن تەكسەرۋ، زاڭسىز ۇستەمە پايىزدارعا توقتاۋ سالۋ سالاسىندا اتقاراتىن جۇمىس كوپ. ساۋدا ساتۋ جانە ساتىپ الۋ مادەنيەتى مەن ونىڭ زاڭنامالىق ساۋاتتىلىعى كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ — مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتى.

2020 جىلى پارلامەنت تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010 جىلعى 4 مامىرداعى № 274-IV زاڭىنا تۇزەتۋلەر مەن وزگەرىستەر ەنگىزدى. زاڭناما تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇددەلەرىن قازاقستان تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالالارىندا ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. ولار ەىدۇ ەلدەرىندە باسىم جانە بۇۇ-نىڭ تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋداعى جەتەكشى پرينتسيپتەرىندە نەگىزدەلىپ جازىلعان.زاڭ عانا قابىلدانىپ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتى دە قۇرىلدى. الەم ەلدەرىندەگى تاۋاردى كۇندەلىكتى تۇتىنۋشى ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلە ەشقاشان دا كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. سوندىقتان دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى ۇستانعان مەملەكەتتەردىڭ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى باستى ورىنعا قويا وتىرىپ، ولاردىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتىن ارتتىرۋ جۇمىستارىندا بەلسەندى جۇزەگە ارتتىرىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى تۇتىنۋشى دەگەن كىم جانە زاڭنامادا ونىڭ قانداي قۇقىقتارى قورعالعان دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.

تۇتىنۋشى – جەكە، وتباسىندا، ءۇي ىشىندە جانە كاسىپكەرلىك قىزمەتپەن بايلانىستى ەمەس وزگە دە پايدالانۋعا عانا ارنالعان تاۋارعا (جۇمىسقا، كورسەتىلەتىن قىزمەتكە) تاپسىرىس بەرۋ نەمەسە سولاردى ساتىپ الۋ نيەتى بار نە تاپسىرىس بەرەتىن، ساتىپ الاتىن جانە (نەمەسە) پايدالاناتىن جەكە تۇلعا.ياعني، تاۋار، قىزمەت نەمەسە جۇمىستى ساتىپ الاتىن تۇلعا تۇتىنۋشى بولىپ تابىلادىدەگەن عىلىمي تۇسىنىك بار.ءاربىر تاۋار تۇتىنۋشى ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن ناقتى ءبىلۋ كەرەك. بۇل ماقساتتا زاڭدا قاراستىرىلعان قۇقىقتارىن ءبىلۋ ارقىلى قارجىلىق ساۋاتتىلىقتارىن ارتتىرۋ جۇمىستارىن قارقىنداتۋ قاجەت.ءبىز بۇل ماقالامىزدا زاڭناماعا سۇيەنە وتىرىپ، تۇتىنۋشىنىڭ ءوز قۇقىقتارىن ءبىلۋدىڭ الگوريتىمىنىڭ نەگىزگى تارماقتارىن اتاپ ءوتۋدى ءجون سانادى.

تاۋارلاردى تۇتىنۋشى رەتىندە ءوز قۇقىقتارىن بىلمەۋ بولشەك ساۋداداعى الاقول قاتىسۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋشىنىڭ قۇقىقتارىن ەسكەرمەۋىنە، كەيدە ءوز كليەنتتەرىن سانالى تۇردە الداۋ ارقىلى ولاردى ادەيى بۇزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءاربىر تۇتىنۋشىدا وعان ادال قىزمەت كورسەتۋگە كەپىلدىك بەرەتىن، سونىمەن قاتار ونى ساپاسىز تاۋارلار مەن قىزمەتتەردەن قورعايتىن زاڭمەن بەكىتىلگەن قۇقىقتار ءتىزىمى بار.

«تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ (بۇدان ءارى – زاڭ) 7-بابىنا سايكەس تۇتىنۋشىلاردىڭ:

تاۋار (جۇمىس، كورسەتىلەتىن قىزمەت) تۋرالى، سونداي-اق ساتۋشى (دايىنداۋشى، ورىنداۋشى) تۋرالى اقپارات الۋعا;

تاۋاردىڭ (جۇمىستىڭ، كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ) ءتيىستى ساپاسىنا;

ءتيىستى دە، ءتيىستى ەمەس تە ساپاداعى تاۋاردى ايىرباستاپ الۋعا نەمەسە قايتارىپ بەرۋگە;

ساتۋشىدان (دايىنداۋشىدان، ورىنداۋشىدان) تاۋاردى ساتىپ الۋ (جۇمىستى ورىنداۋ، قىزمەتتى كورسەتۋ) فاكتىسىن راستايتىن قۇجاتتى الۋعا;

مورالدىق زياندى وتەتۋگە;

قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋعا قۇقىعى بار.

ساتىپ الۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان جاعدايلارى تاۋارلاردى قايتارۋ نەمەسە ايىرباستاۋ ۇردىسىندە ورىن الۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ساپاسىز تاۋارلارعا قاراعاندا ساپالى تاۋاردى قايتارۋ نەمەسە ايىرباستاۋ قيىنىراق ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.زاڭنىڭ 14,30 بابىنا ساي ساتىپ الۋشى ساتىپ العاننان كەيىن 14 كۇنتىزبەلىك كۇن ىشىندە ءتيىستى ساپاداعى كەز-كەلگەن ازىق-تۇلىككە جاتپايتىن تاۋارلاردى قايتارۋعا نەمەسە ايىرباستاۋعا قۇقىلى، ال ساتۋشى ونى قابىلداۋعا مىندەتتى. تاۋاردى قايتارۋ نەمەسە ايىرباستاۋ كەزىندە ساتىپ الۋشى تاۋارداعى بارلىق پلومبالارى جانە زاتتاڭبالارى، سونداي-اق تاۋاردى ساتىپ الۋ فاكتىسىن راستايتىن قۇجاتتى ۇسىنۋى ءتيىس.ەگەر قانداي دا ءبىر سەبەپتەر بويىنشا ساتىپ الۋشى تاۋاردى ساتىپ الۋ فاكتىسىن راستايتىن قۇجاتتى ۇسىنا الماسا، وندا ساتىپ الۋ فاكتىسىن راستاۋ ءۇشىن ساتىپ الۋشى كۋالاردىڭ ايعاقتارىنا سىلتەمە جاساي الادى نەمەسە ساتىپ الۋ فاكتىسىن راستايتىن كەز كەلگەن باسقا ادىستەردى پايدالانا الادى.الايدا، ءتيىستى ساپاداعى ازىق-تۇلىككە جاتپايتىن تاۋارلاردى ايىرباستاۋ نەمەسە قايتارۋ مۇمكىندىگى بارلىق ونىمدەرگە قولدانىلمايدى.ەگەر ساتىپ الۋشى ساپاسىز تاۋاردى (ياعني ايقىن نەمەسە جاسىرىن كەمشىلىكتەرى بار تاۋاردى) ساتىپ السا، وندا ساتۋشى مۇنداي تاۋاردى ساتىپ الۋشىدان قابىلداۋعا جانە ساتىپ الۋشىنىڭ قالاۋىنا بايلانىستى تاۋار ءۇشىن تولەنگەن تولىق اقشالاي سومانى قايتارۋعا، تاۋاردى ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن جوندەۋگە نەمەسە دۇرىس تاۋارعا ايىرباستاۋعا مىندەتتى.قاراپايىم الگوريتمدى ءبىلۋ ارقىلى ءاربىر تۇتىنۋشى ءوز قۇقىعىن قولدانىستاعى زاڭ اياسىندا قورعاي الادى. الەم قارقىندى دامىپ كەلەدى. جاھاندانۋ پروتسەسسى كەزىندە اقپاراتتىق جىلدامدىق پەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق، گەوساياسي وزگەرىستەردىڭ جىلدامدىعى، تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋى ادامزاتتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس كەستەسىن وزگەرتىپ عانا قويماي، كۇندەلىكتى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋعا يتەرمەلەۋدە. دەمەك، تۇتىنۋشى مەن تاۋار ءوندىرۋشى ارقايسىسى قولدانىستاعى زاڭنامانى بىلە وتىرىپ جۇمىس جاساسا قيىندىقتار تۋعىزبايتىنى  بەلگىلى.

نۇرسۇلتان ۋتكەلباەۆ 

چيكاگو-كەنت زاڭ كوللەدجىنىڭ ستۋدەنتى (اقش) قر بىلىكتى زاڭگەرى

Abai.kz