تۇرىك الەمى زيالىلار وداعىنىڭ توراعاسى

مۇحتار شاحانوۆتىڭ ناۋرىز مەرەكەسىن ادام مەن ادامدى، ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن، بىرىكتىرەتىن رۋحاني كۇش دەڭگەيىندە تويلاۋ تۋرالى

مالىمدەمەسى

بىرلىك پەن بەرەكە جانە سالت-ءداستۇر مەيرامى بوپ سانالاتىن، الەمنىڭ قانشاما ەلىنە قۋانىش سىيلاعان ناۋرىز تويى – جەر بەتىندەگى ەڭ كونە مەرەكەنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. ناۋرىز اتاۋى پارسىشا «ناۋ» – جاڭا، «رۋز» – كۇن دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. باسقا ەلدەردى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە بۇل مەرەكە ءۇش مىڭ جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى.

22-ناۋرىزدا كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەسىپ، تولىققاندى كوكتەم رۋحى سالتانات قۇرادى. سوندىقتان دا، بۇل كۇندى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز «جاڭا جىل» دەپ اتاعان. ولار جاڭا جىلدا جاڭا مەرەكەلىك كيىم كيىپ، ۇيلەرىن، اۋلاسىن، ءوز مەكەنى جانىنداعى جول بويىن تازارتىپ، اعاش وتىرعىزعان. ءاربىر جانۇيا ەڭ ازى جەتى ءتۇرلى داننەن جاسالعان ناۋرىز كوجە ازىرلەپ، تىلەكتەس، نيەتتەس، تانىس، بەيتانىس ادامداردى قوناق ەتۋدى داستۇرگە اينالدىرعان.

تۇرىك الەمى زيالىلار وداعىنىڭ توراعاسى

مۇحتار شاحانوۆتىڭ ناۋرىز مەرەكەسىن ادام مەن ادامدى، ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن، بىرىكتىرەتىن رۋحاني كۇش دەڭگەيىندە تويلاۋ تۋرالى

مالىمدەمەسى

بىرلىك پەن بەرەكە جانە سالت-ءداستۇر مەيرامى بوپ سانالاتىن، الەمنىڭ قانشاما ەلىنە قۋانىش سىيلاعان ناۋرىز تويى – جەر بەتىندەگى ەڭ كونە مەرەكەنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. ناۋرىز اتاۋى پارسىشا «ناۋ» – جاڭا، «رۋز» – كۇن دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. باسقا ەلدەردى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە بۇل مەرەكە ءۇش مىڭ جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى.

22-ناۋرىزدا كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەسىپ، تولىققاندى كوكتەم رۋحى سالتانات قۇرادى. سوندىقتان دا، بۇل كۇندى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز «جاڭا جىل» دەپ اتاعان. ولار جاڭا جىلدا جاڭا مەرەكەلىك كيىم كيىپ، ۇيلەرىن، اۋلاسىن، ءوز مەكەنى جانىنداعى جول بويىن تازارتىپ، اعاش وتىرعىزعان. ءاربىر جانۇيا ەڭ ازى جەتى ءتۇرلى داننەن جاسالعان ناۋرىز كوجە ازىرلەپ، تىلەكتەس، نيەتتەس، تانىس، بەيتانىس ادامداردى قوناق ەتۋدى داستۇرگە اينالدىرعان.

ناۋرىز مەيرامىنىڭ باسقا مەرەكەلەردەن وق بويى وزىق تۇرعان دارا ءداستۇرى مەن تالابى – ادامدار سول كۇندەرى ادەتتەگى ۇساق پەندەشىلىكتەن ارىلىپ، شىنايى ادامي بيىكتەن بوي كورسەتۋى شارت. ءبىر-بىرىنە وكپەلەسكەن، رەنجىسكەن ادامدار، مۇمكىندىگىنشە ءوز كىناسىن مويىنداپ، ءبىر داستارحاننان ءدام تاتىسىپ، شىن جۇرەكتەن ءوزارا يگى تىلەك الماسۋى قاجەت. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە مۇنداي رۋحاني پاراسات دەڭگەيىندە ءتۇسىنىسۋ جەكە ادامداردى بىلاي قويعاندا، ۇلت پەن ۇلتتىڭ، ءتىپتى، مەملەكەت پەن مەملەكەتتىڭ ورتاق ءتىل تابىسۋى ءۇشىن دە اسا كەرەكتى ماسەلە. ناۋرىزدىڭ وسى ءبىر ارايلى تالابىنا مەملەكەت تە، جەكە ادامدار دا ەرەكشە نازار اۋدارسا نۇر ۇستىنە نۇر. بۇعان قوسا، تاعدىر قىسپاعىنا تاپ بولعان جەتىمدەرگە، مۇگەدەكتەرگە، وزگە دە ءحالى مۇشكىل جاندارعا قول ۇشىن بەرۋ، ولاردىڭ ۇيلەنۋىنە، جەكە وتاۋ تىگۋىنە جاعداي جاساۋ دا ناۋرىزدىڭ رۋحاني مىندەتتەرىنە جاتادى.

الەمدىك تاريحتان ەرەكشە ورىن العان، ءوزىنىڭ سوڭعى 300 ميلليونعا جۋىق حالىقتى بىرىكتىرگەن سوۆەتتەر وداعى 1926 جىلى ناۋرىز مەرەكەسىن «يسلام ءدىنىنىڭ قالدىعى» دەگەن جەلەۋمەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە،  تويلاۋعا تىيىم سالدى. 1988 جىلدىڭ باسىندا، مەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبينگە ارنايى حات جولداپ، ناۋرىز مەرەكەسىن قايتا ءتىرىلتۋدى ءوتىندىم. مەنىڭ حاتىمدى گ.كولبين قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا قاراعان ەكەن، ەكى-اق ادام قولداپتى. ونىڭ ءبىرى – قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.نازارباەۆ، ەكىنشىسى – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى ءو.جانىبەكوۆ. قالعان بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى قارسى داۋىس بەرىپتى. كولبين مەنى وزىنە شاقىرىپ، وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى ناۋرىز مەيرامىن تويلاتا المايتىنىن ايتتى. سول كەزدە مەن وعان بىلاي دەدىم: «1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ورىس پەن قازاق ۇلتتارىنىڭ اراسىنا سىنا بوپ ەندى. ءسوزدىڭ اشىعى كەرەك، قازىر قازاق حالقى سىزگە دە جىلان كورگەندەي شوشىنا، جيىرىلا قارايدى. ەگەر ءسىز ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋعا مۇمكىندىك الىپ بەرسەڭىز، بۇكىل قازاق قاۋىمى سىزگە وزگەشە كوڭىلمەن، وزگەشە نيەتپەن بۇرىلاتىن بولادى» دەگەنىمدە، گ.كولبيننىڭ كوزى جايناپ كەتتى. ول: «ەندەشە، ناۋرىزدى تويلاتايىق. مەن قايتكەن كۇندە دە سوۆەتتەر وداعىنىڭ باسشىسى گورباچەۆتى بۇعان كوندىرەمىن» دەدى...

سونىمەن، 1988 جىلى ناۋرىز تويى، سوۆەتتەر وداعى تىيىم سالعان 62 جىلدىق ۇزىلىستەن سوڭ، تۇڭعىش رەت الماتىنىڭ م.گوركي اتىنداعى ورتالىق ساياباعىندا 100 مىڭنان استام ادامنىڭ قاتىسۋىمەن تويلاندى. ىلە-شالا قازاقستاننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارى، ءوندىرىس مەكەمەلەرى، جوعارعى وقۋ ورىندارى، مەكتەپتەرى، ءتىپتى، اۋرۋحانالارعا دەيىن ايتۋلى مەرەكەنى وزدەرىنشە اتاپ ءوتتى. سول جىلى ناۋرىز مەيرامى قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن تويلاندى. ناۋرىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا مۇنداي ۇزاق كولەمدە وتكەن مەرەكە بولماعان شىعار. كەلەسى جىلى ناۋرىز تويىن وزبەكستان، قىرعىزستان، ءازىربايجان، تاجىكستان، تۇركمەنستان رەسپۋبليكالارى جانە رەسەي قۇرامىنداعى تۇركى تىلدەس ۇلتتار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مەرەكەلەدى.

كەيىنىرەك، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەيتىن كوميسسيانىڭ تەڭ توراعاسى بولىپ جۇرگەن شاعىمدا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، تۇركى الەمىن زەرتتەۋ قورىنىڭ توراعاسى، عالىم، پروفەسسور، اعا-دوسىم تۇران يازعاننىڭ شاقىرۋىمەن تۇركياعا بارعانىمدا، بۇل ەلدە دە ۇزاق جىلداردان بەرى تويلانباي كەلگەن ناۋرىز مەرەكەسىن جانداندىرۋ تۋرالى ۇزاق سىرلاستىق. سول تۇستاعى تۇركيانىڭ مادەنيەت ءمينيسترى نامىق كەمال زەيبەكپەن دە ناۋرىز ماسەلەسى تۋرالى اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەكەۋى دە ناۋرىز مەيرامىنىڭ ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن دارا تالابىن ەسكە الا وتىرىپ، تۇركيادا بۇل مەرەكەنىڭ ايشىقتى دەڭگەيدە تويلانۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى.

ناۋرىز – جىل سايىن بىرنەشە ەلدەردە تويلانادى. ەجەلگى زاماندا قىستان امان شىققاندىقتارىن مەرەكەلەۋ دە كەيبىر حالىقتار ءۇشىن ءداستۇرلى مەيرام ەدى. بۇل اعىمعا وزگەرىس ەندىرگەن كونە ريم يمپەراتورى يۋلي تسەزار بولاتىن. ول جاڭا كۇنتىزبە ويلاپ شىعارىپ، جىل باسىن 1-قاڭتارعا اۋىستىرعان. ورىس جەرىنە سول كۇنتىزبەنى 1700 جىلى ءى پەتر ەندىردى. 1926 جىلدان باستاپ، سوۆەتتىك جۇيەنىڭ ۇستانعان اتەيستىك جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنا وراي، وداق قاراماعىنداعى بارلىق باسقا ۇلتتارمەن بىرگە تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاڭا جىلدى 1 قاڭتاردا تويلاۋمەن كەلەدى. جاڭا جىل بۇكىل الەمدە رەسمي تۇردە 1 قاڭتار بولىپ بەلگىلەنگەندىكتەن، قازىر وعان قارسى تۇرۋدىڭ قاجەتى دە جوق.

وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا جانە باسقا كەيبىر ەلدەردە قۇلىقسىزدىق، نەمقۇرايلىلىق العا شىعىپ، ناۋرىز مەيرامى قالىڭ جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتپايتىن دەڭگەيدە، ياعني، شارتتى تۇردە عانا اتاپ وتىلۋدە. كەرىسىنشە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن مەرەكەلەردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى، اششى شىندىق ەكەنى داۋسىز. قۋانارلىق جاعداي مىنادا. يۋنەسكو 2009 جىلدىڭ 30-قىركۇيەگىندە ناۋرىز مەرەكەسىن «ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى» تىزىمىنە ەنگىزسە، 2010 جىلدىڭ 10-مامىرىنان باستاپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 64 قارارىنا سايكەس 21-ناۋرىز «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» بولىپ اتالدى. سوندىقتان دا، بابا ءداستۇرىمىز نەگىزىن قۇراعان، شىنايى باۋىرلاستىقتى اڭساعان ناۋرىز مەرەكەسىن ادام مەن ادامدى، ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن رۋحاني كۇش، رۋحاني پاراسات دەڭگەيىندە تويلاۋ ءبارىمىزدىڭ، اسىرەسە، بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق مىندەتىنە اينالۋىن قالايمىز.

28-اقپان 2014 جىل

Abai.kz