1-سۋرەت: جاقسىلىق جەكسەنباەۆ

2-سۋرەت: بەيسەنعازى ءسادۋۇلى

ءادىل قازىلىق ەتۋ كەز – كەلگەن سۋديانىڭ پارىزى. ول قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بولسا، داۋگەرلەر تورەلىكتىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.

ن.ءا.نازارباەۆ

1-سۋرەت: جاقسىلىق جەكسەنباەۆ

2-سۋرەت: بەيسەنعازى ءسادۋۇلى

ءادىل قازىلىق ەتۋ كەز – كەلگەن سۋديانىڭ پارىزى. ول قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بولسا، داۋگەرلەر تورەلىكتىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.

ن.ءا.نازارباەۆ

ارسىزدىق پەن ايارلىق ادام بالاسىن ەشۋاقىتتا  پۇشپاققا جەتكىزىپ ابىروي اپەرمەگەن. دەگەنمەن، جاراتىلىسىنان جاماندىق پەن زۇلىمدىق جاساۋعا جانى قۇمار، بار بىتىرەرى - بىرەۋگە ور قازىپ، ەتەگىنەن تارتىپ سۇرىندىرسە راحاتتانىپ، ءلاززات تابار كاززاپتارعا ار-ۇيات، نامىس اتتى ادامي بيىك ۇعىمنىڭ قۇنى كوك تيىن. وسىنداي پالەقۇمار ارزان ويلى، الاسا توپتىڭ، قازاقتىڭ نامىسىن  تۋ ەتىپ كوتەرگەن، ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى «پاتريوتسىماق» بوپ  كورىنگىسى كەلەتىندەردىڭ، ەكىجۇزدىلىگى قانىڭدى قارايتىپ، جانىڭدى جابىرقاتادى. كوز الدىڭا ەرىكسىزدەن قوي تەرىسىن جامىلعان قورقاۋلار ەلەستەيدى. وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتىلەۋ بولسىن-ءسال شەگىنىس جاساپ، ايتار بولساق، بۇگىنگى اڭگىمە تاقىرىبى:  سوناۋ 1986-جىلعى جەلتوقساندا قىلىشىنان قانى تامعان، قىزىل يمپەريانىڭ تىزەسىن دىرىلدەتكەن، قازاق حالقىنىڭ نامىسىن تاپتاتىپ ءتىرى جۇرگەنشە، ار جولىندا ارپالىسىپ اجال قۇشقاندى ارتىق ساناعان، بيىك رۋحتى، ءور مىنەزدى قايسار جاستار ۇلتىمىزدى ورىس وتارشىلارىنىڭ ودان ارمەن ويىنا كەلگەنىن  جاساپ، ۇلتىمىزدى  تابانعا تاپتاۋىنا  جول بەرمەدى، ايىلىن جيعىزدى. كەيىننەن وسى قاندى كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى بوداندىق بۇعاۋىنان بوساپ، بوستاندىق  تۋىن جەلبىرەتىپ، تاۋەلسىزدىككە  قول جەتكىزدى. بۇگىنگى بيلىك پەن مەملەكەت  تاراپىنان باعالانىپ، ايتارلىقتاي ايرىقشا قۇرمەت كورسەتىلمەسە دە، قاراپايىم حالىقتىڭ قابىلداۋىندا،  جەلتوقسانشىلار «قازاقتىڭ ەر جۇرەك باتىرلارى» دەگەن قاعيدا قالىپتاسقان. ء«بىر قۇمالاق، ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى»،  ەل باسىنا ەكى تالاي كۇن تۋىپ، ەر سىنالىپ، ار-نامىس، ازاماتتىق تارازىعا تۇسكەن ۇرىمتال شاقتا، ۇلتى ءۇشىن  تەپسىنىپ، تەكتىلىك تانىتىپ الاڭعا شىعىپ، مۇزداي قارۋلانعان جانالعىش جاساقتاردىڭ سەسىنەن سەسكەنىپ، قاھارىنان قايمىقپاعان   سول كەزدەگى ءور مىنەزدى، قايسار ۇل-قىزدارىمىزدىڭ، بۇگىندە اقىل توقتاتىپ، اتا ساقالدى جاسقا جەتكەندە،  بىرىمەن-ءبىرى ايتىسىپ، سوتتاسىپ، الاكوز بولىپ جاتقانى كورگەن كوز، ەستىگەن قۇلاققا ەرسى قىلىق. ال بۇگىنگى بيلىكتىڭ ىشىندەگى، ءبىر بارماعىن ىشىنە بۇككەندەر ءۇشىن، قازاقتىڭ ەل بولىپ، بىرىگىپ، ۇلت بولىپ ۇيىسقانىنان  گورى، بىرىمەن ء–بىرى يتشە ىرىلداسىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتقانى ءتيىمدى. سوزگە ەرگىش، ايتقانعا كونگىش، باس شۇلعۋعا بەيىم، بيلىكتىڭ قولىندا قولبالا بولۋعا قۇشتار، ازىن-اۋلاق، تيىن-تەبەن، سولكەباي ۇستاتسا بولدى سولىعى باسىلىپ، ارتىنان سۇمەڭدەيتىندەردى بيشىكەشتەر الىستان تانيدى، بىردەن «باۋىرىنا» تارتادى. ايداعانىنا جۇرگىش، ايتاقتاعانعا ۇرگىشتەر ءۇشىن بۇدان باسقا «باقىتتىڭ» كەرەگى دە جوق. ودان اسقان راحاتتى دا قاجەتسىنبەيدى. نەتكەن تايىزدىق، نەتكەن بىلىكسىز، بەيشارالىق! كەيدە ايايسىڭ، وسىندايلاردى. ۇلى اباي اتامىز: «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى، ادەتى نادان ادامنىڭ» دەگەنى ەرىكسىزدەن ەسىڭە تۇسەدى. ەكى جىلدان استى، پاتريوتتىق قوزعالىس، «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى ىشىنەن جىك شىعارىپ، داۋ-داماي تۋعىزۋشىلاردىڭ ىلاڭى ءبارىمىزدى «شارشاتتى». بۇنى باستاعان الگى «جەتەككە جۇرگىش، ايتاققا ۇرگىشتەر»  توبىنا جاتاتىن  جاقسىلىق جەكسەمباەۆ اتتى الاياقتىڭ ارسىزدىق ايعاي- شۋى.  اۋىز تولتىرا ايتار ازاماتتىق ءىسى، يا بولماسا، ء باتۋالى ءھام  بەرەكەلى ءسوزى بۇيىرماسا دا، قولىنان كەلمەسكە، قۇر بەكەرگە قۇمار، تىراش ءبىر پەندە. سوڭىنا ءوزى تەكتەستەردەن شاعىن توپ قۇرىپ، وسى ۇيىمدى ۇجىمداستىرىپ، باسىن بىرىكتىرىپ، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىك جولىنان اۋىتقىپ كورمەگەن، ۇلت جاندى ازامات - نۇكەن بەيسەنعازى ءسادۋۇلىنىڭ  جولىنا كولدەنەڭ تۇزاق قۇرىپ، ور قازۋمەن كەلەدى. ماقساتى بەلگىلى: «بىرلەستىكتىڭ توراعاسى بولىپ، كوپكە تورەلىك ايتۋ»! ال وكىنىشكە وراي، بيلىكتىڭ ىشىندەگى، نەكەن-ساياق بولسا دا، كەزدەسەتىن، كوزىمىز كورىپ جۇرگەن، ىشتارلارعا، ارىن ساۋداعا سالمايتىن، ءبىر بەتكەي، ناعىز ۇلت جاندى، قىرعي مىنەز، پاتريوت - .س.نۇكەننەن گورى، دۇمبىلەز، وزىندىك وي-پىكىرى شالا، جەم كورسەتسە، جەمساۋى بۇلكىلدەپ، الاقانعا قونا كەتەتىن –ج.جەكسەمباەۆ سەكىلدى «كوگىلدىر كوگەرشىندەر» تيىمدىرەك! وتىرىك جالا جابۋعا جانى قۇمار، كۇنىگە ءبىر جاماندىق جاساماسا، ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي، دوڭبەكشىپ شىعاتىن بولسا كەرەك. ج.جەكسەمباەۆتىڭ بار بىتىرەرى - قولىنان كەلەتىن ارەكەتى، ارىز جازىپ، شاعىم ءتۇسىرۋ، وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ، ويدان قۇراستىرىپ، ناقاقتاپ، لاس-ناس ىسپەن شۇعىلدانۋ. بىرەۋدىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، تىمىسكىلەپ، جىپكە  تىزۋدەن باسقا بىلەرى جوق. قازاقتىڭ مارقاسقالارىن قويشا كوگەندەگەن 1937 جىلعى زۇلماتتا، نكۆد-عا ءدال وسىنداي بەرىلىپ قىزمەت كورسەتكەن جارامساق، جالتاقويلار قاجەتكە اسقان كورىنەدى. ەكى جىلدان بەرى بىرنەشە رەت سوتقا نەگىزسىز ارىز جازىپ، دالەلسىز تۇردە تەك ايتەۋىر ء«ويتتى-ءبۇيتتى» دەپ وسەك-اياڭدى وڭدى-سوڭدى بوراتسا دا، جاپقان جالاسىنىڭ  بىردە ءبىرى قيسىنعا قيىسپاعاندىقتان، الماتى قالاسى تۇركسىب اۋداندىق سوتى ءىستى قاراپ تالابىن قاناعاتتانعىسىز دەپ تاپتى. ويدان قۇراستىرىپ، قالايدا پق «جەلتوقسان اقيقاتى» رقب-ءنىڭ توراعاسى ب.س.نۇكەندى «قۇرتامىن،جويامىن» دەگەن لاس پيعىل،   قارا نيەت ارسىزدىعى ىسكە اسپادى. ادىلەتتى سوت جۇيەسىندە دە وي-ءورىسى بيىك، ورەلى ازاماتتار از ەمەس قوي!  اق-قاراسىن ساراپتاپ، نەگىزسىز جازعان، جالعان - جالا ارىزدارىن قاناعاتتاندىرعىسىز قالدىردى. ەشبىر دالەل- دايەكسىز، تەك ماقسات-مۇددەسى ادال ازاماتقا قارا كۇيە جاعىپ، ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋ ارقىلى تۇقىرتۋ ايلاسى ەكەندىگىن ءتۇسىندى. الدىندا وتىرعان ەكى ازاماتتىڭ نەندەي ماقساتتى كوزدەپ وتىرعانىن تامىرشىداي تاپ باسىپ بىلگەن، تۇركسىب اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى ب.ت.كۇزەمباەۆ پەن سوت ادىلدىگىن قاداعالاۋشى پروكۋرور ش.باياتوۆا    اقتى – اق، قارانى -قارا دەپ تاۋىپ ءادىل شەشىمىن شىعاردى! ءبىر اتتەگەنايى ج.جەكسەمباەۆ باستاعان ارىزقوي، جالاقور، جالعانشى  توپتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، ءسوزىن سويلەپ، شاشباۋىن كوتەرۋگە بەلسەنە ات سالىسقان بەلگىلى جازۋشى-پۋبليتسيست، جەلتوقسانشىلار  جونىندە جازىپ-سىزىپ، «شەجىرە تاراتىپ» جۇرگەن- تالعات ايتبايۇلى مەن «دات» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى گۋلميرا تويبولدينانىڭ تابىلعانى ابەستەۋ بولدى. جازعان-سىزعاندارىنا قاراپ، سىرتتاي ءسۇيسىنىپ ريزا بولىپ جۇرگەنىمىزبەن، ادام بالاسى پەندەشىلىككە ۇرىنسا، ءسوزى ءبىر باسقا،ويى ءبىر باسقا، ال ءىس-ارەكەتى مۇلدەم باسقاشا ەكەن عوي دەگەن ويعا قالاسىڭ.  ال، وي ءورىسى جوعارى ازاماتتىڭ، ءوز ۇستانىمى مەن قاعيداسى بولسا، قيانات كانە، ادىلدىك قايسى، ارامزالىق پەن ادالدىق قايدا - سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورىنىپ تۇرعان جوق پا! كۇماندى كومەسكى  ىسكە كىرىسىپ، بىرەۋدى ورىنسىز كىنالاپ قارالاۋعا قۇمار، قارانيەتتىلەردى قولداعانشا، وزدەرىنىڭ شىققان ازدى-كوپتى ازاماتتىق بيىكتىكتەرىنەن تومەن تۇسپەگەنى ءتاۋىر ەدى. وكىنىشتىسى، وسىنداي ارزان ىسكە ارالاسىپ، جيناعان ابىرويدى ءبىر ساتتە توگۋدىڭ ورنىنا، ونسىز دا، سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولشەكتەنىپ، الاۋىزدانۋعا بەت العان، كەرى كەتۋگە كەلىسىم بەرگەندەرگە ء«تايت» دەپ ءجون سىلتەسە بولماس پا ەدى. «كورسەتە الساڭ كوپشىلىككە ادال نيەت ونەگە، كوپشىلىكتە كوتەرەدى ءدايىم سەنى توبەگە» -  دەگەن ۇلاعاتتى ۇستانىمدى ەستەرىنەن شىعارعانى قالاي؟ از قازاقتى جۇزگە بولشەكتەپ، ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن سايقالدىق ساياساتقا قارسى تۇرار، ونسىزدا  جاعدايى جار ۇستىندە تۇرعان، الماعايىپ كەزەڭدە، بىرىمەن-ءبىرى ۇستاسىپ، دۇشپانعا تابا بولعاننان ۇتقانىمىز قايسى، قازاقتىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋ بولعانىنان ايىزى قانىپ، جان-جاقتان انتالاپ، بىزدەردى ۇلت ەسەبىندە جويۋدى كوزدەگەن مىسىق تىلەۋلىلەردىڭ ەسەبىن تۇگەندەرىمىز ايقىن. بۇل اقيقاتتى ساتقىندىق پەن جاعىمپازدىققا جانى قاس جۇرەگى تازا ازاماتتار تۇسىنەر، ال ج.جەكسەمباەۆ پەن گۇلباھرام ءجۇنىس سەكىلدى «كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى» بولۋعا ارلانبايتىندار ءۇشىن ەكى دۇنيە - ءبىر قادام! جالعاندا، ءبىر نارسە اقيقات - كۇندى الاقانىڭمەن جابا المايسىڭ! اققا - قۇداي جاق! بەيسەنعازى نۇكەندەي ازاماتتى ءسۇرىندىرىپ، ۇشپاققا جەتۋدى كوزدەۋشىلەرگە ايتارىمىز: بەرىسى –ارسىزدىق، ارىسى-اقىماقتىق! ال ءوزى اداسقانىمەن قويماي، سوڭىنان ەرگەن،سويىلىن سوعۋشىلاردىڭ تىرلىگىنە بەرەر، ءادىل باعاسىنىڭ نارقىن كوزقاراقتى وقىرمان ءوزى پارىقتار.  اباي حاكىم ايتقانداي:

«تالاسىپ بوسقا،

 جاۋ بولىپ دوسقا،

قور بولىپ قۇرىپ باراسىڭ،

وتىرىك، ارىز تولدى عوي،

وكىنەر ۋاقىتىڭ بولدى عوي»  دەگەن قاسيەتتى سوزىنە قۇلاق قويار ءۇمىتىمىز بار.

ىزگىلىك اتاۋلىعا جاۋىعىپ، ىرىتكى سالىپ،  الاۋىزدىقتى قوزدىرۋشى – جەكسەمباەۆ جاقسىلىق تۇسايۇلى 1986 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارىنا قارا كۇيە جاعىپ، قاسيەت تاپپايدى. قازاق ۇلتىنىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرەر لاس پيعىلدان ارىلىپ ءجون سوزگە توقتار دەگەن ءۇمىتىمىز بار.

ء بىرىڭدى قازاق ءبىرىن دوس                                                                                                                                  

 كورمەسەڭ ءىستىڭبارى بوس»   دەگەن  اباي ءسوزى دالاعا كەتپەس!

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ءادىل باعا بەرىلىپ، تولىق ساياسي-الەۋمەتتىك مارتەبەسىن الۋىنا  شىر-پىر بوپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ادال نيەتتى بەيسەنعازى ءسادۋۇلىنداي بەلدى ازاماتتى جاردان يتەرۋدى كوزدەۋشى توپتىڭ كوكەيىن تەسكەندەرگە قۇدىرەتتى اللانىڭ زاۋالى حاق، ادىلەتتى زاڭنىڭ امالى ناق بولارى اقيقات!

پق «جەلتوقسان اقيقاتى»  گازەتىنىڭ ءتىلشىسى

لەپەسوۆ سايلاۋ ءبىرتايۇلى

Abai.kz