جاقىندا عانا ەكرانعا شىعىپ، ەلوردا كينوتەاترلارىندا كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعان «ءبىرجان سال» ءفيلمى سوڭعى جىلدارداعى قازاق كينوسىنداعى عانا ەمەس، جالپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن رۋحاني ومىرىمىزدەگى شوقتىعى بيىك وقيعا، راس سوزبەن ايتىلۋى لازىم ورەسى زور تابىس دەپ باعالانۋعا لايىق. شىنى كەرەك، «قازاقفيلم» ءونىمى دەسە، باسى جوق، اياعى جوق، قاراڭعى بۇرىشتان بىرەۋ پىشاق الا جۇگىرەتىندەي («مۇستافا شوقاي» ءفيلمى), نەمەسە ات ۇستىندە انايى قىلىق جاسايتىنداي، بولماسا، ءاسانالى اعامىزدىڭ ءوزىن كەيىتكەندەي، كورەرمەننىڭ كوكىرەگىنە تۇكىرگەندەي تاعى بىرەۋى دارەت سىندىرىپ جۇرە مە دەپ («قوش بول، گۇلسارى» جانە ت.ب.), جۇرەكسىنىپ بولدىق. بويىڭداعى ادامدىق پەن مادەنيەتتىلىك باعاڭدى قورلاي بەرمەۋ ءۇشىن، بۇل تاقىرىپتى ءبىرجولا جاۋىپ قويۋ تۋرالى شەشىمگە دە تايانعانبىز.ۇزىلۋگە جاقىن ءۇمىتتى «ءبىرجان سال» ءفيلمى قايتا وياتقانىنا مىڭ ءبىر ءتاۋبا دەدىك.

جاقىندا عانا ەكرانعا شىعىپ، ەلوردا كينوتەاترلارىندا كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعان «ءبىرجان سال» ءفيلمى سوڭعى جىلدارداعى قازاق كينوسىنداعى عانا ەمەس، جالپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن رۋحاني ومىرىمىزدەگى شوقتىعى بيىك وقيعا، راس سوزبەن ايتىلۋى لازىم ورەسى زور تابىس دەپ باعالانۋعا لايىق. شىنى كەرەك، «قازاقفيلم» ءونىمى دەسە، باسى جوق، اياعى جوق، قاراڭعى بۇرىشتان بىرەۋ پىشاق الا جۇگىرەتىندەي («مۇستافا شوقاي» ءفيلمى), نەمەسە ات ۇستىندە انايى قىلىق جاسايتىنداي، بولماسا، ءاسانالى اعامىزدىڭ ءوزىن كەيىتكەندەي، كورەرمەننىڭ كوكىرەگىنە تۇكىرگەندەي تاعى بىرەۋى دارەت سىندىرىپ جۇرە مە دەپ («قوش بول، گۇلسارى» جانە ت.ب.), جۇرەكسىنىپ بولدىق. بويىڭداعى ادامدىق پەن مادەنيەتتىلىك باعاڭدى قورلاي بەرمەۋ ءۇشىن، بۇل تاقىرىپتى ءبىرجولا جاۋىپ قويۋ تۋرالى شەشىمگە دە تايانعانبىز.ۇزىلۋگە جاقىن ءۇمىتتى «ءبىرجان سال» ءفيلمى قايتا وياتقانىنا مىڭ ءبىر ءتاۋبا دەدىك.

فيلم بىردەن سەلت ەتكىزەرلىك باتىل شەشىممەن، الىستى مەڭزەگەن وتكىر ويمەن، ۇتىمدى ەپيزودپەن باستالادى. شەتسىز، شەكسىز كوسىلگەن اپپاق ماڭ دالا، عارىشپەن استاسىپ جاتقانداي وسىناۋ ەسىگى اشىق كەڭ دۇنيە ەشقاشان تارىلماستاي، ەندى ازعانادا اتا-بابادان قالعان قايران قاسيەتتى مەكەندى قاباعى قاتۋ، نيەتى بۇزىق بوتەن ءبىر جۇرت كەلىپ باسى ءبۇتىن بيلەمەيتىندەي،  قاپىسىز، قامسىز، جايباراقات تىرشىلىك كۇيىن كەشىپ جاتقان قازاق حالقىن ەركىندىك پەن ەركەلىكتىڭ اق بەسىگىندەي تەربەتكەن الاڭسىز الەم. التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان ايگىلى اقىن، ءانشى، سەرى ءبىرجان بۇگىندە اعالىق جاسقا كەلىپ، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا بەرمەيتىن بۇلا داۋرەندى عۇمىرىنىڭ قازىرگى شاعىمەن، جان-دۇنيەسىنىڭ مازاسىز كۇيىمەن مازمۇنداس، مۇڭداس كەلەتىندەي تابيعاتتىڭ ميزامكوك دەپ اتالاتىن، كوپشىلىك سەزە بەرمەيتىن تىلسىم ءساتىن تاماشالاپ تولقيدى. كەلەسى ۇزدىكتە ءتۇز تاعىسى - كوكجال ءبورىنى قىزىعى تاۋسىلماس سايات ءۇشىن قۋىپ كەلە جاتقان اتتىلى، تازىلى توپ، ورتالارىندا - ءبىرجان. كەنەت كوكجالدىڭ موينى استىنا بۇكتەلىپ، مەڭىرەۋ دالانى سەلت ەتكىزگەن مىلتىقتىڭ جالعىز وعىنان ۇشىپ ءتۇستى. اتقاندار - اق پاتشانىڭ سولداتتارى. ءبىرجان باستاعان سال-سەرىلەر توبى اڭتارىلىپ توقتاپ قالدى. اپپاق قاردا قىپ-قىزىل قانعا بوگىپ تىپىرلاپ جاتقان ءتۇز تاعىسىن كورگەن ءبىرجاننىڭ كوزى قاراۋىتىپ، جۇرەگى لوبلىدى. اق قار، قىزىل قان...  بۇل ءبىرجاندار ىزدەگەندەي "قاسا سۇلۋ شومىلعانعا ۇقسايتىن" قيماس كورىنىس ەمەس.  سەزىمتال سەرى جۇرەگى الداعى ۇلكەن قاسىرەتتىڭ، اپاتتىڭ بەلگىسىن اينىماي تانىدى. كوكجالدىڭ تاعدىرى باياعىدان جەتكەن اڭىز بويىنشا سول كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى سانالاتىن تۋعان حالقىنىڭ دا باسىنا تونگەن قارا بۇلت ەكەنىن انىق اڭعاردى اقىن. جويقىن كۇش بۇگىن الدىڭداعى اڭىڭدى السا، ەرتەڭ اتار تاڭىڭدى الارىن باعامدادى سەزىمتال جۇرەك.

سەرىلەر توبىن كورگەن اق پاتشا اسكەرىنىڭ باستىعى «مىنالار كىم؟» دەپ سۇرايدى. «بۇلار - دالانىڭ ەركىن ادامدارى» دەگەن جاۋاپتى ەستىپ، «ەركىن دەيسىڭ بە؟» دەپ كەكەتە كۇلەدى. ويتكەنى مىنا اڭىرعان شاعىن توپتىڭ عانا ەمەس، بۇتىندەي وسى ولكەنى مەكەندەگەن قاۋىمنىڭ باس ەركىندىگىنىڭ كۇنى تايانعانى بارىنەن بۇرىن بۇلارعا جاقسى ءمالىم. وسىلايشا، وتكەن تاريحتان ازدى-كەمدى تۇسىنىگى بار كورەرمەن كوڭىلىنىڭ ءاردايىم تۇكپىردە جاتاتىن مۇڭدى پەرنەلەرىن ءدىر ەتكىزەرلىكتەي وتكىر ساتتەن باستالعان فيلم ەندىگى كەزەكتە كوزدەن كەتكەنمەن، كوڭىلدەن كەتپەيتىن كوشپەلى ءداۋىردىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن الىستا قالعان بۋالدىر ورتاسىنا تارتا جونەلەدى.

قايماعى بۇزىلا قويماعان قازاق اۋىلى... انادايدان  ءارتۇرلى اڭدار مەن قيقۋلاعان اققۋ بەينەسىنە ەنگەن سال-سەرىلەردىڭ دۋماندى كەلىسى بۇيىعى اۋىلدىڭ تۇيىق تىرلىگىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، اجارىن اشىپ جىبەردى.

اتتىڭ ەكى باۋىرىنا بىل-سىلق قۇلاپ كەلە جاتقان ەركە توپتى ەجەلدەن قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كىلەمگە سالىپ كوتەرىپ اكەتىپ جاتىر. سەرىلەر توبىنداعى سان ءتۇرلى ونەر يەلەرى وزدەرىنە كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ قۇنىن بويلارىنداعى بار ونەرىن اياماي توگىپ، تولىق اقتايتىنى ايان. ارينە، ولاردىڭ ىشىندە اتاعى جەر جارعان ءبىرجان سالدىڭ ءجونى بولەك، جيىلعان قاۋىمنىڭ تاعاتسىزدانا كۇتكەنى دە سول. باياعى، مۇحاڭ جازاتىنداي "اعا ءانشىنىڭ ساڭلاق، داڭعىل، زور اۋەنى... جايلاۋ ءتۇنىنىڭ جۇلدىزدى جارىق اسپانىنا شىرقاپ، شانشىلىپ ءان كەتىپ جاتتى".

سەرىنىڭ ءسانى مەن انىنە ىنتىق بويجەتكەن ءلايلىم. ەلىكتىڭ لاعىنداي نازىك تە ۇركەك، سۇڭقاردىڭ بالاپانىنداي سىمباتتى ءھام تازا جاس ارۋ تۇلا بويىن بيلەگەن بۇلا سەزىمىن قازاق قىزدارىنا ءتان باتىلدىقپەن، دەسە دە يبالىعى مەن يناباتىنان جاڭىلماعان بەينەدە ادەمىلەپ انمەن جەتكىزدى. ءتول ءانىن جاس سۇلۋدىڭ تاڭعى شىقتاي تازا ۇنىنەن ەستىگەن ءبىرجان ءوز ونەرىنىڭ ولمەستىگىنە كوزى جەتىپ، بويىن كەرنەگەن شاتتىق پەن باقىتتان كوڭىلى بوسادى. سۇلۋلىق پەن سەزىم ءۇشىن جارالعان سەرى مەن سۇلۋدىڭ اراسىندا لاپ ەتكەن عاشىق وتى. كوكشە باۋرايىنىڭ قويۋ تۇنگى ورمانى ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ تابىسقان قوس اسىقتى قۇشاعىنا الىپ، سىرت كوزدەردەن جاسىرۋعا تىرىسقانداي. بىراق بۇل كەز ءبىرجاننىڭ ەگدە تارتقان، بالالى-شاعالى ەل اعاسى بولعان الاڭدى، اسۋلى شاعى. سوندىقتان اينالاداعى ورتا مەن ءومىر تالابى اقىننىڭ الاسۇرعان كۇي كەشكەن، كەيىپكەردىڭ ءوزى سىرىن اشقانداي ء"ىشىن شوق شىجعىرعان" ارپالىستى حالىمەن ىمىراسىز كۇرەسكە ۇلاسارىنا قايران جوق.

تاريح دوڭعالاعى توقتاۋسىز اينالىپ، زامان بەتى باسقا، بۇلىڭعىر ارناعا بۇرىلعان كەزەڭدە كوشپەلى وركەنيەتتىڭ اجىراماس ءبىر سيپاتىنا اينالعان سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ دە قادىرى ءتۇسىپ، سالتاناتى تاۋسىلىپ بارادى. بۇعان دەيىن تاباندارى جەرگە تيمەي، قايدا بارماسىن قاۋىمنىڭ اسىعا كۇتكەن قادىرلى قوناعىنا اينالعان، جاستىق داۋرەننىڭ ەستەن  كەتپەس جارقىن بەينەسى، ىستىق ەلەسى بولعان سال-سەرىلەر توبىنىڭ  ەندى دۇلەي قارا كۇشتىڭ، كەۋدەسىن كور باسقان مىلقاۋ، قاراڭعى جانداردىڭ سوققىسىنا جىعىلۋى - بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ورەسكەل سۇمدىق، كەۋدەنى جانشيتىن اۋىر قاسىرەت ەدى. باسىنان باعى تايعان ءبىرجاننىڭ دا دەنەسىنە قامشى ءتيىپ، قولىنا قىل ارقان بايلاندى. مۇنىڭ بارلىعى الدا كەلە جاتقان مەڭىرەۋ، تاس كەرەڭ، الاپات زاماننىڭ سۋىق ىزعارى بولاتىن. ويتكەنى ءان تۇگىلى، سول ءاننىڭ قۇدىرەتىن اسىراتىن قاسيەتتى ءتىلدىڭ ءوزى قۇردىمعا قۇلاماق.

سالدىڭ كوڭىلىن جاۋلاعان جاس ارۋمەن سەزىمى قيماسا دا سەرگەك ساناسىنا جەڭدىرىپ، ءوزىنىڭ دە قىزدىڭ دا ابىرويىن ويلاپ، كوكىرەگى قارس ايرىلا قوشتاسۋى -  كەلمەسكە كەتكەن سەرىلىك داۋرەنىمەن عانا عانا ەمەس، كەشە عانا ماڭگىلىك مىزعىماستاي بولىپ كورىنگەن قايران زامانمەن، ءبۇتىن ءبىر داۋىرمەن قوش ايتىسۋى ەكەنىن اقىن بىلەدى.

ءبىرجاندى سومداعان اكتەر جانە وسى ءفيلمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى  دوسقان جولجاقسىنوۆ ءوزى دە انشىلىك، سەرىلىك الەمىنىڭ ادامى بولعاندىقتان شىعار، ايگىلى اتاسىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى مەن كوڭىل-كۇيىن، جالىندى سەزىمىنىڭ سىرتقا شىققان، تەبىرەنىستى، شاتتىق شاعىن سونشالىق سەنىمدى، تابيعي ءدال بەرە العان. اسىرەسە، ۇلكەن مەن كىشى، قىز بەن جىگىت، باي مەن كەدەي بولسىن بارشاعا ورتاق قۇدىرەتتى اندەرىن ورىنداۋ كەزىندەگى اقىننىڭ كوڭىلى اسپاندا شالقىپ، جۇلدىزبەن جىمداسىپ، اي نۇرىمەن استاسىپ، بيىك شىڭداردىڭ، سايىن دالانىڭ، شالقار كولدىڭ ۇنىمەن ۇلاسىپ كەتكەندەي بالبىراعان تاڭعاجايىپ، اسەرلى كۇيىن قاپىسىز سومدايدى. وسى بىرەگەي فيلم ارقىلى ءبىرجان سالدىڭ ماڭىلىك وشپەس ء"لايلىم", "جانبوتا", "تەمىرتاس" سىندى كلاسسيكالىق اندەرىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن اسەرلى، اششى تاريحىن تۇلا بويىڭنان، تولقىعان جۇرەگىڭنەن وتكىزەسىڭ. ايتپەسە، اتى عانا ايتىلىپ، كۇندەلىكتى ساحنالاردا ورىندالىپ جاتقاندا، ولاردىڭ تۇڭعيىق تەرەڭدىگىنە اركىمنىڭ بويلاي بەرۋى نەعايبىل. وسىدان كەلىپ، ءان تاريحى دەگەن تاقىرىپتىڭ قازىرگى قوعام، اسىرەسە جاس كورەرمەندەر ءۇشىن قانشالىق ءماندى، ماڭىزدى ەكەنىن باعامداۋعا بولادى. كورەرمەن دەمەكشى، ءبىز بارعان كينوزالدا ون شاقتى عانا ادامنىڭ قاراسى بايقالعان.

"بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەشە" دەمەلىك، ء"بىرجان سال" ءفيلمىنىڭ كەيىنگى جىلدارى وتاندىق كينويندۋستريا شىعارعان وزگە ونىمدەردەن ەرەكشەلىگى كوپشىلىك كورەرمەن ءۇشىن شىعارىلعان، سويلەۋ مانەرى مەن ينتوناتسياسى كادىمگى ءومىردىڭ وزىندەگىدەي تابيعي - ايعايسىز، ۇرانسىز، اتتانسىز. تاڭدالىپ الىنعان اكتەرلاردىڭ ارقايسىسى ومىردەگى وزدەرىن ويناعانداي - شىنايى، تازا، تۇسىنىكتى، سوندىقتان جانىڭا جاقىن. بۇل ارادا ءلايلىم رولىندەگى اشا ماتاي قارىنداسىمىزدىڭ ونەردەگى زور تابىسىن مويىنداعانىمىز ابزال. بۇگىنگى قالا قىزىنىڭ كەشەگى بىردە ەركە ءارى كوركەم، بىردە قاماۋلى ءھام قاپالى قازاق قىزىنىڭ بەينەسىنە ەركىن ەنە العانىنا قۋاندىق.

ء"بىرجان سال"  ءفيلمى ءالى دە جولايرىقتا تۇرعانداي، بەيباعدار كۇي كەشكەن قازىرگى قوعامىمىز ءۇشىن تاعى ءبىر وي سالارلىق سالماقتى، تاعلىمدى تۋىندى ەكەندىگى داۋسىز.  كورەرمەن، كوزايم بولىڭىزدار قازاق كينوسىنىڭ «ءبىراجان سالى» دۇنيەگە كەلدى.

«اباي-اقپارات».

فوتو: www.gdb.rferl.org