تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». قىزىلوڭەش تالقى
جەتىنىشى تاراۋ: قىزىلوڭەش تالقى
(«جەكە باسىما اياۋسىز زورلىق كورسەتىپ وتىر»)
1.
شارىقتاۋ مەن شالىقتاۋ دەڭگەيىنە جەتكەن «قىزىلكەڭىردەك» ناۋقاننىڭ بارىسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى دە اشكەرەلەنىپ، رۋحاني تۇرعىدان جالاڭاشتانىپ كەلە جاتتى. جازۋشىلاردىڭ جينالىسىندا عىلىمي-زەرتتەۋدەن باس تارتۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى دە بار ەدى. ونىڭ باستى سەبەبى، 1953 جىلدىڭ قاڭتار-اقپان ايلارىندا «ادام كەيپىندەگى تەرروريست-دوكتورلاردىڭ»، «اق حالاتتى اجال يەلەرىنىڭ» ەكىنشى تولقىنى لەفورتوۆو تۇرمەسىنە اۋىستىرىلىپ جاتتى. ولاردان ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن قىلمىستارىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. ونىڭ جاي-جاپسارىن، تىندىمدانىپ بارا جاتقانىن بارلىعى دا لەۆيتاننىڭ داۋىسى ارقىلى راديودان ەستىپ، باسپاسوزدەن وقىپ وتىردى.
جەتىنىشى تاراۋ: قىزىلوڭەش تالقى
(«جەكە باسىما اياۋسىز زورلىق كورسەتىپ وتىر»)
1.
شارىقتاۋ مەن شالىقتاۋ دەڭگەيىنە جەتكەن «قىزىلكەڭىردەك» ناۋقاننىڭ بارىسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى دە اشكەرەلەنىپ، رۋحاني تۇرعىدان جالاڭاشتانىپ كەلە جاتتى. جازۋشىلاردىڭ جينالىسىندا عىلىمي-زەرتتەۋدەن باس تارتۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى دە بار ەدى. ونىڭ باستى سەبەبى، 1953 جىلدىڭ قاڭتار-اقپان ايلارىندا «ادام كەيپىندەگى تەرروريست-دوكتورلاردىڭ»، «اق حالاتتى اجال يەلەرىنىڭ» ەكىنشى تولقىنى لەفورتوۆو تۇرمەسىنە اۋىستىرىلىپ جاتتى. ولاردان ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن قىلمىستارىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. ونىڭ جاي-جاپسارىن، تىندىمدانىپ بارا جاتقانىن بارلىعى دا لەۆيتاننىڭ داۋىسى ارقىلى راديودان ەستىپ، باسپاسوزدەن وقىپ وتىردى.
دەمەك، عىلىمنىڭ دا، عالىمنىڭ دا باسىنا قاتەرلى كۇن تۋىپ كەلە جاتقانى انىق بولدى. مۇنى ساياساتتىڭ ىعىنا ىقتاپ تاقىستانعان، «قۇيرىعى بۋرىلدانعان» (س.مۇقانوۆتىڭ تەڭەۋى) مۇحتار اۋەزوۆ تەز اڭعاردى. قارىشتى قارقىنمەن جۇرگىزىلگەن «دارىگەرلەر ءىسىنىڭ» ەكپىنىنە ورايلاستىرىلعان وقيعالاردىڭ ەڭ ەلەۋلىسى جانە م.اۋەزوۆتىڭ جەكە باسىنا تۇتقىندالۋ قاۋپىن تۋدىرعان جينالىس – قازاق ەپوسى مەن فولكلورىنا قاتىستى ديكۋسسيا ەدى. بۇعان قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى جانە ونىڭ يدەولوگيا جونىندەگى جاڭا حاتشىسى م.سۋجيكوۆ پەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ن.ءجاندىلدين ءبىر جىل ءۇش اي دايىندالدى. كەنەسارى قوزعالىسىن قولداعانى ءۇشىن قانىش ساتباەۆپەن قاتارلاس ورىنىنان الىنعان ءىلياس وماروۆ ەندى ولارعا قول ءۇشىن بەرە المايتىن. ءسويتىپ، ەپوستىق، فولكلورلىق مۇرادان ايىرىلۋ قاۋپى قازاق حالقىنىڭ دا باسىنا ءتوندى. «ماناسقا» بايلانىستى بۇكىلوداقتىق ديكۋسسيانىڭ بارىسىندا «پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قانداي ءادىل پىكىردى تالاپ ەتىپ»، وزدەرىن «ارانداتۋشى سەركەنىڭ» ورىنىنا پايدالانعىسى كەلگەن پيعىلىن سەزگەن م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ وزدەرىنىڭ 1952 جىلى قاڭتار ايىندا بەرگەن ۋادەلەرىنەن ايىنىپ:
«بايانداماعا كەرەكتى ماتەريالدارمەن تانىسقانىمىزدا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جونىندە كوپ قاتەنى ءوزىمىز جىبەرگەن ەكەنبىز، سول ءۇشىن بىزدەر قاتتى سىنعا الىنۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، ونداي سىندى باياندامامىزدا ءوزىمىز جەتكىزىپ ايتا الماۋىمىز مۇمكىن. ءبىز جارىسسوزگە شىعىپ پىكىر ايتايىق»,– دەپ (م.عابدۋللين) ەكەۋى دە باس تارتتى.
بۇل – تۇسىنىكتەرى تىستەسكەن قوس تۇلعانىڭ ورتاق پىكىرگە كەلگەن سيرەك ۇيعارىمدارىنىڭ ءبىرى. ولار جازۋشىلىق تۇيسىكپەن سەزىنە وتىرىپ، حالىق الدىندا، عىلىمنىڭ الدىندا، تاريح الدىندا ارانداپ قالۋدان ساقتاندى. ال قازاق زيالىلارى مەن قارا حالقى قىرعىزدار سياقتى تەاتردىڭ ىشىندەگىلەر «تايكەمايلاپ»، سىرتتاعىلار تەاتردى اتپەن قورشاپ الىپ، «ماناستاپ!» اتوي سالىپ، ەپوستىڭ تىلەۋىن تىلەپ، قولدايتىنداي بەرەكە-بىرلىككە يە ەمەس بولاتىن. ون اي بويى ءوز شەشىمدەرىن ىشتە ساقتاپ كەلگەنىنە قاراعاندا، ەكەۋى دە ديكۋسسيانى سيىرقۇيمىشاقتاتىپ جىبەرۋدى دە ويلاۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، بۇل مىندەت 14-قازان كۇنى تۇندە اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ رەكتورى مالىك عابدۋللينگە جۇكتەلەدى. م.سۋجيكوۆ م.عابدۋللينگە:
«ۋاقىت جاعى تىعىز. وزىڭىزگە ءمالىم، ادەبيەت ماسەلەسىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق ايتىس الداعى نويابر ايىندا وتكىزىلۋگە ءتيىس ەدى. ال بايانداماشىلاردىڭ جاڭادان بەلگىلەنۋىنە بايلانىستى ايتىستىڭ مەرزىمى ءۇش ايعا كەشىكتىرىلسىن دەپ وتىرمىز... ايتىستى وتكىزۋ مەرزىمىن ەندى كەشىكتىرۋگە بولمايدى، قايتسە دە ونى وتكىزۋىمىز كەرەك... جانە ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل باياندامانى ورتالىق كوميتەتتىڭ سىزگە بەرگەن ارناۋلى تاپسىرماسى دەپ ءتۇسىنىڭىز»,– دەپ (م.عابدۋللين) ءسوزىن نىعىزدايدى.
ءامىر قاتتى، جان ءتاتتى. وسى باياندامانى دايىنداۋ ءۇشىن ورتالىق كوميتەت م.عابدۋلليندى ۋاقىتشا جۇمىستان بوساتىپ، ۋاقىتشا پۇرسات بەرىپتى. ول ەش قارسىلىقسىز:
«كوپشىلىك سولاي دەپ ۇيعارسا، مەن قارسى بولمايىن»,– دەپ مويىنسا بولا كەتىپتى.
ءسويتىپ، كەڭەس وداعى باتىرىنىڭ قان مايداندا باسىلماعان مىسى – ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى مەن ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ الدىندا باسىلىپ قالىپتى. ال مۇنداي قاستانشىقپاعىر بوپسادان باتىر عالىمنىڭ باس تارتا الاتىنداي مۇمكىندىگى بار ما ەدى؟ قيسىن تۇرعىسىنان العان مۇمكىن جاعداي، ال پارتيالىق تۇرعىدان مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇنى ۇستازى م.عابدۋلليننىڭ ءبىز پايدالانىپ وتىرعان «كىربىڭى كەتپەس كوڭىلدەن» اتتى ەستەلىگىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1985 جىلعى №8 سانىندا جاريالاعان عالىم س.نەگيموۆتىڭ:
«سۇيىكتى ويلارىنان، تاڭداعان جولىنان، بەرىك ءتۇزۋ كوزقاراسىنان ايىرعان، قاناتىنان قايىرعان كەڭەستىك سايقال ساياسات قوي!»,– دەگەن پىكىرىمەن عانا تۇسىندىرۋگە، اقتاۋعا بولادى.
بايانداماعا دايىندالۋ بارىسىندا م.عابدۋللين ۇستازىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، كەڭەس الادى. سوندا م.اۋەزوۆتىڭ ءوزىن دە سىناۋعا تۋرا كەلەتىنىن ايتقاندا، ول:
«– الدىن-الا ءبىر نارسەدەن ساقتاندىرعىم كەلەدى. باتىرلار جىرىن زەرتتەۋدە كوبىمىزدىڭ جىبەرگەن قاتە-كەمشىلىگىمىز بار، ولاردى ءادىل سىنا. سىن ايتامىن دەپ سىڭارجاق كەتپە، سىنىڭ وتكىر دە دالەلدى بولسىن. دالەلسىز داۋ ايتپا. باتىرلار جىرىن زەرتتەۋدە قاتە جىبەرگەن ادامداردى جولداستىق كوڭىلمەن سىنا، «ۇر دا جىققا» بارما. ءبىز ءوزىمىز بايقاماعان قاتەمىزدى ءتۇسىنىپ، تۇزەيتىن بولايىق. قۇر ايعايمەن عىلىم جاسالمايدى... سىندى وتكىر ەتەمىن دەپ كورىنگەنگە جارماسۋ كەرەك ەمەس. قاتەمىزدى ايت، ونى دالەلىڭمەن، فاكتىڭمەن كورسەت. بىراق ادامنىڭ قارا باسىنا ءتيىسىپ، ءتۇرلى اتاق تاعۋدان ساق بول... باتىرلار جىرى جونىندە اۋەزوۆتىڭ جازعاندارىنىڭ ءبارى دە دۇرىس دەپ، نە ءبارى جامان دەپ ايتۋعا بولماس. ول دا ادام. ونىڭ دا قاتە-كەمشىلىگى بار. ماسەلە، سولاردى ءادىل سىناپ، دۇرىس كورسەتۋ عوي. ەگەر دۇرىس سىناساڭ، رەنجىمەيمىن، قۇپ الامىن. ال قارا دۇرسىنمەن كەتسەڭ، ونىڭا داۋ ايتامىن»,– دەگەن ءۋاج ءبىلدىرىپتى.
ال وسى ءوتىنىشتى ورىنداي الاتىنداي، «ادامنىڭ قارا باسىنا تيىسپەي، ءتۇرلى اتاق تاقپايتىنداي» ەرىك، جىگەر كەرەك ەدى. ونداي تاڭداۋ م.عابدۋللينگە بەرىلگەن جوق. سونىمەن، عىلىم اكادەمياسىندا وتكەن 1953 جىلعى اقپانداعى قىسقى سەسسيانىڭ ءماجىلىسى مەن 2-كوكەك كۇنگى جازۋشىلار وداعى تورالقاسىندا جانە ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا وتكەن باياندامانى تالقىلاۋ، ەڭ سوڭىندا 1953 12-كوكەك كۇنگى ديسكۋسسيانىڭ بەت الىسى مۇحتار اۋەزوۆتى ءتۇڭىلدىرىپ تىندى. ول ەندى «مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا» اتتى ماقالاسىن قايتادان وڭدەپ جازىپ، ونى باسپاسوزدە جاريالاۋعا ۇمتىلدى، دارمەن ىزدەپ سسسر جازۋشىلار وداعىنا جولدادى.
ەپوس پەن فولكلور تۋرالى ديسكۋسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن مىندەتى – باس بايانداماشى مالىك عابدۋلليننىڭ ءتورت جارىم ساعاتتىق سوزىندەگى مىنا شاعىن ۇزىندىدەن انىق بايقالادى:
م.عابدۋللين: «وسىعان قاراماستان قازاق ەپوسىنىڭ تاريحى ماركسيزم-لەنينيزم ۇستانىمى تۇرعىسىنان ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، قازاق ەپوسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ تاراپىنان ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار جىبەرىلدى. ەپوستارعا، تاريحي-الەۋمەتتىك تارتىستى بەينەلەۋدەگى قوعامدىق سانانىڭ جەمىسى رەتىندە ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان جان-جاقتى تالداۋ جاسالمادى، ونىڭ يدەيالىق-تاپتىق ءمانى اشىلمادى. قازاق ەپوسىنىڭ تاريحى ماسەلەلەرىنىڭ تەرىس، ماركستىك ىلىمگە قارسى باعىتتا زەرتتەلۋىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، س.مۇقانوۆ، ب.كەنجەباەۆ، م.عابدۋللين جانە باسقالار كىنالى. اتى اتالعان زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى وسى كۇنگە دەيىن وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن اشىق مويىنداماي كەلەدى، ءوز مىندەرىن قاتاڭ سىنعا العان جوق جانە پارتيانىڭ يدەولوگيا ماسەلەلەرى جونىندەگى شەشىمدەرىنەن ءتيىستى قورىتىندى شىعارماي كەلەدى. اتالعان ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ قاتەلىكتەرى – ولاردىڭ وزدەرىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىندا ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيانى قولدانا الماعاندىعىندا، وتكەننىڭ ەپوستىق مۇرالارىنا ءاربىر ۇلتتىق مادەنيەتتە ەكى مادەنيەتتىڭ بولاتىندىعى تۋرالى لەنيندىك-ستاليندىك ءىلىم تۇرعىسىنان كەلە الماعاندىعىندا، قازاق ەپوسىنىڭ تاريحى ماسەلەسىن زەرتتەۋدە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلارعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزبەۋىندە، ال كەيبىر جاعدايلاردا سولاردىڭ وزدەرىنىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل كوزقاراستىڭ شىرماۋىندا قالىپ قويۋىندا، ءتىپتى، وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ونى ناسيحاتتاۋىندا.
قازاق ەپوسىن زەرتتەۋ جۇمىسى باستالعان كەزدە، ياعني، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا، بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل-الاشورداشىلار مۇنى وزدەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالاندى. ولار «ەدىگە»، «وراق – ماماي»، «شورا» سياقتى تاعى دا باسقا فەودالدىق – حاندىقتى ۋاعىزدايتىن ەپيكالىق تۋىندىلاردى بارىنشا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، حالىق اراسىنا تاراتتى، ونىڭ ەسەسىنە ناعىز حالىقتىق تۋىندىلار تۋرالى جۇمعان اۋىزدارىن اشپادى. فەودالدىق – حاندىق ەپوستاردى وتكەندى اسپەتتەپ كورسەتۋگە پايدالانا وتىرىپ، ول كەزدى «التىن زامان» دەپ اتادى، ءسويتىپ، تاپتىق كۇرەستى جوققا شىعارىپ، ولار قالىڭ بۇقاراعا قارسى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل يدەيالوگياسىن ءسىڭىردى. ءبىزدىڭ پارتيامىز بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار مەن الاشورداشىلاردى جانە ولاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق يدەيالوگياسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. الايدا ولاردىڭ سارقىنشاقتارى كەيبىر ادەبيەتشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى».
الگى ايتىلعان «ساقتاندىرۋعا»، «ادامنىڭ قارا باسىنا تيىسپەي، ءتۇرلى اتاق تاقپاۋ» تۋرالى وتىنىشكە وسىلاي جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولعان.
مۇنى م.عابدۋللين:
«كەلەسى ءبىر كۇنى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى نىعىمەت ساۋرانباەۆ شاقىرىپ الدى: بايانداماڭىزدى وقىپ شىقتىم. ماسەلەنى كوتەرۋىڭىز، نەگىزىنەن العاندا دۇرىس. بىراق سىنىڭىز ءالى دە بولسا ءالسىز ەكەن... بايانداماشى بولساڭىز، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن ەسەپتەسۋىڭىز كەرەك. ءسىز بۇل باياندامانى ءوز اتىڭىزدان جاسامايسىز، ينستيتۋتتىڭ اتىنان جاسايسىز... مىنە، ءوزىڭىز قاراڭىز، مىناۋ ءسىزدىڭ بايانداماڭىز. جوعارىداعى جولداستار دا وقىپ، وزدەرىنىڭ زامەچانيەسىن جاساپتى. قاراپ تانىسىڭىز، – (دەدى). سول ارادا مەن باياندامامنىڭ «جوعارعى جولداستار وقىدى» دەگەن داناسىن قاراي باستادىم. 120 بەتتىك باياندامامنىڭ تەك ءتورت جەرىندە عانا قىزىل، كوك قارىنداشپەن جازىلعان «ۋسيليت»، «ۋسيليت» («كۇشەيت»، «كۇشەيت») دەگەن سوزدەر بار ەكەن. باسقا بەتتەرىندە ەشقانداي تاڭبا جوق. ماناعى «ۋسيليتتەر» مۇقاڭ جونىندە ايتىلعان بەتتەرگە جازىلىپتى. بۇدان ءارى قاراي ساۋرانباەۆپەن ء«تۇسىنىسىپ» جاتۋدى ارتىق كوردىم دە ... شىعىپ كەتتىم... باياندامامدى قايتا قاراستىرىپ، الدىن-الا بولعان تالقىلاۋلاردا ايتىلعان پىكىرلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىن ەسكە الدىم»,– دەپ ءتۇسىندىردى.
بۇل – م.اۋەزوۆتىڭ رۋحاني تامىرىن تولىق جالاڭاشتاپ، ونى ءبىر-بىرلەپ وتاپ، قۇلاتۋدىڭ امالى ەدى. ءار ءسوزى، سويلەم ورامى، ويدى جۇيەلەۋى، قاتىڭقى، باسىڭقى تۇستارى ىقتياتتى تۇردە تالقىلانىپ، قىرنالىپ، قوسىلىپتى. سونىمەن...
م.عابدۋللين: «1953 جىلعى اپرەل ايىنىڭ ون ەكىسى. ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالىندا (بۇل ءۇي كەيىننەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلگەن) قازاق ەپوسىنىڭ ماسەلەلەرىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق ايتىس (ديسكۋسسيا) اشىلدى. زالدا لىق تولعان حالىق. مۇنىڭ ىشىندە: موسكۆا مەن لەنينگرادتان، تاشكەنت پەن فرۋنزەدەن، وبلىستاردان، تاعى دا باسقا جەرلەردەن كەلگەن عالىمدار، قوناقتار، رەسپۋبليكانىڭ باسشى ادامدارى، ادەبيەتشىلەر، ستۋدەنتتەر، ت.ب. بار. ايتىستى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى د.ا.قوناەۆ جولداس قىسقاشا ءسوز سويلەپ اشتى».
تۋرا وسىندا كورسەتىلگەن ءوزى بايانداما جاساعان اۋديتوريادا (ۇلكەن زالدا) ۇستازىمىز م.عابدۋللين ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويىپ، اندا-ساندا اۋىزىن دامدەپ الىپ تۋرا وسى «ايتىس» تۋرالى ەستەلىگىن بىزگە ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەپ بەرۋشى ەدى. اياۋلى اعانىڭ سول ءبىر اسىل بەينەسىن ەسكە الا وتىرىپ، تومەندەگى قۇجاتتاردى قينالا-قينالا قاعازعا تۇسىرگەنىمىزدى جاسىرا المايمىز. بىزگە تانىس اششى شىندىق. بىراق ايتپاسقا امال جوق.
سونىمەن، وسى تالقىلاۋداعى جانە سونىڭ ىشىندە تۋرا م.عابدۋللين تاققان ايىپتارعا دا جاۋاپ بەرەتىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن «مەنىڭ قاتەلەرىم» دەپ اتالاتىن تۇسىنىكتەمەسىنىڭ ەپوسقا قاتىستى تۇستارىنان ورايلاستىرا ءۇزىندى ۇسىنامىز. ادەتتەگىدەي، پارتيانى ماداقتاي كەلىپ، قاتەلىگىن مويىنداۋدان باستايدى.:
م.اۋەزوۆ: «بۇل جولعى سوزدە جەكە زەرتتەۋلەرىمدەگى قاتەلىكتەردى ناقتىلاپ تەرىپ ايتۋعا مۇمكىنشىلىك بولماعاندىقتان، سول ءبىر توپ جۇمىسىمنىڭ تۇگەلىندە بايقالاتىن جالپى نەگىزگى ورتاق جايدى ايرىقشا اتاپ وتپەكپىن. ول ايتپاعىم: ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا مەن ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيا جاعىنان تولىق قۇرالدانباي كەلىپ ارالاستىم. شاماسى وتىز جىلدان ارتىق ۋاقىت بويىندا وتە كوپ ماقالالاردى، پىكىرلەردى، زەرتتەۋلەردى ءوز ءومىرىمنىڭ ءار كەزىندە جازا جۇرگەمىن. بۇرىن باسپا جۇزىندە ايتىلماعان كەيبىر جايلاردى ەڭ العاش رەت ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ جازعاندارىم دا بار. قازىر ايقىن بايقاعانىم بويىنشا، 1932 جىلعا دەيىن ورىن العان مەندەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق يدەيالار مەن شىعارماشىلىق يدەيالارىمدى كىنالاپ، ودان باس تارتسام دا، بىراق بەرتىنگە دەيىن، كوپ ۋاقىتقا شەيىن كەڭەس عىلىمىنىڭ سارا جولىن ايقىن مەڭگەرە المادىم. 1948-1950 جىلدارعا دەيىن كەڭەستىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ادەبيەت بولىمدەرىنە ارنالعان وقۋ پروگرامماسى، وقۋ كىتابى، وقۋ قۇرالى بوپ كەلگەن، وزدەرىنىڭ قاتەلىگى، يدەيالىق-مەتودولوگيالىق تەرىستىگى مول شىعارمالاردى – كەڭەس عىلىمىنىڭ تابىسى ەكەن دەپ ساناپ ءجۇردىم. وسىلاردىڭ ىشىندە جالعان عىلىمدىق، كوسموپوليتتىك ۆەسەلوۆسكي جۇيەسى، ن.يا.مارردىڭ جالعان عىلىمى جانە بۋرجۋازدىق-وبەكتيۆتىك بىرىڭعاي اعىم جۇيەسى دە بولدى. وسى سوڭعى جۇيە – 1938 جىلعا دەيىن قازاقستاندا ەرەكشە ورىن العان رەاكتسيالىق-بۋرجۋازيالىق جۇيەنىڭ ورنىنا 1939 جىلى كەلدى. جاڭاعى اتالعان، 1938 جىلعا شەيىن داۋىرلەگەن تەرىس جۇيە بويىنشا قازاقتاعى بارلىق اۋىزشا ادەبيەت ەسكەرتكىشتەرى «بيلەر ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى» دەپ اتالدى.
وسى جۇيەگە قارسى 1939 جىلدان باستاپ، بارلىق اۋىزشا ادەبيەت ۇلگىلەرىن تۇگەلىمەن حالىقتىكى دەيتىن جۇيە ورىن تەپتى. «باتىرلار جىرى» اتتى جيناق 1939 جىلى وسىنداي باعىتپەن شىقتى. وسى تۇرعىدان ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋ قۇرالدارى جانە اعارتۋ ورىندارىنىڭ ادەبيەت پروگراممالارى، مەتوديكالىق قۇرالدارى جازىلىپ، باسىلىپ، كەڭىنەن تاراپ جاتتى. 1940 جىلى «دالا جىرلارى» دەگەن قازاق انتولوگياسىنىڭ ەپوس بولىمىنە ارنالعان كىرىسپە ءسوزدى مەن دە وسى تۇرعىدان جازدىم».
امالسىزدان جاسالعان باياندامادا ءبىزدىڭ ۇستازىمىز ءوزىنىڭ ۇستازىنىڭ بۇيىرىنەن بىلاي قادالىپتى (بۇدان ءارى قاراي ءبىز وزگە تاقىرىپقا سوقپاي، تەك م.اۋەزوۆتىڭ عالىمدىعى مەن «حان كەنەگە» قاتىستى تۇسىن عانا نازارعا ۇسىنامىز):
م.عابدۋللين (جالعاسى): «پروفەسسور م.اۋەزوۆ قازاق ەپوسىنىڭ تاريحى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى اينالىسىپ كەلەدى. قازاق ەپوسىنىڭ تاريحى ماسەلەسى جونىندە ول كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قازاق ەپوسى تۋرالى ەڭبەكتەرىندە ورىسقا قارسى رەاكتسيالىق-پانتۇركيستىك جانە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل كوزقاراستى اشىق ناسيحاتتادى، قازاق حالقىنىڭ پاتريارحالدىق وتكەن ءومىرىن اسپەتتەدى. مىسالى، ول ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى» اتتى ماقالاسىندا ەپوستار تۋرالى ايتا كەلىپ، ءوتىپ كەتكەن فەودالدىق – حاندىق ءداۋىردى ماداقتاپ، «قازاق باتىرلارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلتشىل (بىت ناتسيوناليستام) بولۋ، سودان كەيىن ءدىنشىل ادام بولۋ» دەپ سەندىردى. ءسويتىپ، م.اۋەزوۆ قازاق جاستارىن باتىرلاردان ۇلگى الا وتىرىپ، ۇلتشىل (بىت ناتسيوناليستام) بولۋعا شاقىردى»,– دەپ جازعىردى.
باتىرلىق رۋحسىز، اسىرەلەۋسىز ەپوس بولا ما؟ ولار ۇلت ءۇشىن ەمەس، ەل ءۇشىن اتوي سالدى. ال «ەل» ۇعىمىندا تاپ پەن ۇلتشىلدىق، بۋرجۋازيالىق يدەولوگيا، پارتيالىق پرينتسيپ بولا ما؟ اۋەلدە م.اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان كانديداتتىق تاقىرىپ العان م.عابدۋللينگە بۇل جاقسى تانىس بولاتىن.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «قوبىلاندى باتىر» اتتى ماقالاسىندا م.اۋەزوۆ فەودالدىق اقىن مارابايدىڭ وسى اتتاس جىرىنىڭ حالىققا قارسى جانە رەاكتسياشىل نۇسقاسىن ماداقتادى. سونىمەن قاتار، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلداردىڭ ىرقىمەن كەتىپ، تاريحي شىندىققا قايشى كەلىپ، قازاق حالقى قولىنا قارۋ الىپ يۆان گروزنىيعا قارسى كۇرەستى جانە 1552 جىلى ودان قازان قالاسىن قورعادى – دەپ سەندىردى. «حالىق اڭىزىندا،– دەپ جازدى م.اۋەزوۆ، – قوبىلاندى قازان حاندىعىنىڭ وزىنە قارسى سوعىسپايدى. ول قازان حاندىعىن تالقانداعان، قازان حاندىعىن باعىندىرعان كاپىرلەرگە قارسى جورىققا شىعادى... ەگەردە، قوبىلاندى قازان قالاسىن قورعاۋ ءۇشىن يۆان گروزنىيعا قارسى اتتاندى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز».
شىندىعىندا دا، بۇل قازان شاھارى قاي قازان؟ ول ءالى تاريحي تۇرعىدان تياناقتالعان جوق. قوبىلاندى ەمەس، يۆان گروزنىي التىن وردانىڭ ءبىر بايتاعى قازاندى قانعا باتىردى ەمەس پە؟ وسىدان كەيىن م.عابدۋللين م.اۋەزوۆتىڭ ەڭ وسال تۇسىنان ۇستايدى.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «1932 جىلى م.اۋەزوۆ ءباسپاسوز بەتتەرى ارقىلى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارمەن ءوزىنىڭ بايلانىسىن ۇزگەنىن مالىمدەپ ەدى. وعان ءوزىنىڭ «قىلمىستى ۇستانىمىن» قايتا قاراۋعا، ءوزىنىڭ بۇرىنعى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل قاتەلىكتەرىن جەڭۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. الايدا، قازاقستان كومپارتياسى وك يدەولوگيا ماسەلەلەرى جونىندەگى شەشىمدەرىندە جانە باسپاسوزدە بىرنەشە رەت اتالىپ كورسەتىلگەنىنە قاراماستان، م.اۋەزوۆ وسى كۇنگە دەيىن ۋادەسىن جۇزەگە اسىرماي وتىر».
ءيا، وتكەندەگى ايىبىن بەتىنە سالىق ەتىپ باسۋ ارقىلى م.عابدۋللين بىردەن ءوزىنىڭ ۇستازىن، ءبىر كەزدەگى عىلىمي كەڭەسشىسىن بىردەن تۇقىرتىپ الدى جانە ءوزىنىڭ ەكىنشى عىلىمي جەتەكشىسى ق.جۇماليەۆتىڭ باعىتىن ۇستاندى. بۇل «ايىپتاۋعا» قارسى م.اۋەزوۆ ەشقانداي قارسىلىق كورسەتە المايتىن. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ بۇل تۇستاعى «قاتەلىكتەرىن» قايىرا مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
م.اۋەزوۆ (اشىق حاتتاعى جاۋاپتان): «وسى الۋانداس، 1930-1940 جىلدارى ءوزىم جازعان ماقالالاردى، كىرىسپە سوزدەردى، رەتسەنزيالاردى ەسكە الا وتىرىپ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى اتتى ەڭبەكتى دايىنداۋداعى جاۋاپكەرشىلىگىمدى سەزىنە وتىرىپ، ونى ايىرىقشا سىنعا الامىن. بۇل كىتاپ – قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى «قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلەر جونىندە» دەگەن قاۋلىسىنان سوڭ، 1948 جىلى شىققان ەدى. بىراق ءوزىنىڭ سوڭعى قالپىندا دا بۇل كوپ كىسى بىرىگىپ جازعان ەڭبەكتىڭ بىرنەشە تاراۋلارى مەن بولىمدەرىندە ورەسكەل قاتەلەر جىبەرىلگەن قۇنسىز كىتاپ بوپ شىقتى. سول تومنىڭ اۆتورىنىڭ ءبىرى جانە رەداكتورى بولعاندىقتان دا، ماعان بۇرىنعى كوپ قاتەلىكتەردى قايتا قاراپ، تولىعىنان تۇزەپ جازۋعا مۇمكىنشىلىك بەرىلگەن ەدى. بىراق مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ماقالالارىمداعى جانە وزگە دە كوپ اۆتورلاردىڭ وقۋ قۇرالدارىنداعى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروگراممالارىنداعى، زەرتتەۋلەرىندەگى، كىرىسپە سوزدەرىندەگى، جەكە وچەركتەرى مەن مونوگرافيالارىنداعى قاتەلىكتەردى ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيا جولىمەن زەرتتەپ شىعۋ جاعىن قامتاماسىز ەتە المادىم».
ال م.عابدۋللين ونىڭ وتكەندەگى «قاتەلىكتەرىن» ەسكەرتۋدى مىسە تۇتپاي، بۇگىنگى قىلمىستارىن ۇستەمەلەي قوستى.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «كەيىنگى كەزدەگى ونىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنە جاسالعان تالداۋدىڭ ناتيجەسىنە جۇگىنسەك، ول ءوزىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىندا ماركستىك-لەنيندىك ديالەكتيكانى پايدالانۋدان الىستاپ كەتكەنىن كورسەتتى. قازاق ەپوسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەردى م.اۋەزوۆ بۇقارا تاريحى مەن تاپتىق كۇرەستەن ءبولىپ الىپ، وتكەننىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ الەۋمەتتىك-تاپتىق ءمانىن اجىراتپاي قاراستىرۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. بۇل جايلار «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرىندە» جانە قازاق سسر تاريحىنىڭ (1943 جانە 1949) ءى تومىنداعى ەپوسقا ارناپ جازعان تاراۋلارىندا كەزدەسەدى. بۇل ەڭبەكتەرىندە م.اۋەزوۆ قازاق ەپوسىنىڭ تاريحىن انتيماركستىك «سانا اعىمى» تەورياسى تۇرعىسىنان باياندايدى، وتكەننىڭ ەپيكالىق مۇرالارىنا سىني تۇرعىدان كەلۋ تۋرالى لەنيندىك-ستاليندىك ءىلىمدى كوزگە ىلمەيدى، قازاق حالقى ورىستارعا قارسى، يۆان گروزنىيعا قارسى كۇرەستى-ءمىس دەلىنەتىن ءوزىنىڭ ەسكى كوزقاراسىن قايتالايدى. وتكەننىڭ ەپيكالىق مۇرالارى تۋرالى ايتقاندا، م.اۋەزوۆ «ەدىگە»، «قوبىلاندى باتىردىڭ» ماراباي نۇسقاسىن جانە «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» سياقتى رەاكتسيالىق، فەودالدىق – حاندىق داستانداردى حالىق مۇراسىنىڭ قاتارىن جاتقىزادى. «قازاق حالقىنىڭ ەپوسى مەن فولكلورى» («ليتەراتۋرنىي كريتيك» جۋرنالى، №1, 1940) اتتى ماقالاسىندا ول حالىق قاراقشىسى ەدىگە تۋرالى: «ەدىگە باتىر جانە حالىقتىڭ جوعىن جوقتاۋشى، بارىنە سۇيىكتى كەيىپكەر»،– دەپ جازدى»,– دەيدى.
مۇنداي «قىلمىستان» قيالاپ بارىپ قۇتىلۋدىڭ امالىن قاراستىرعان م.اۋەزوۆ «مويىنداۋىن» جالعاستىراپ، ءجىپتىڭ ۇشىعىن م.عابدۋلليننىڭ وزىنە اكەپ ءىلدى.
م.اۋەزوۆ («اشىق حاتتاعى» جاۋاپتان): «تومنىڭ زەرتتەلمەك ماتەريالدارى اراسىنان سول كەزدەگى وقۋ قۇرالدارىندا، جيناقتاردا كوپ تاراپ جۇرگەن «وراق»، «ماماي»، «شورا» سياقتى داستانداردى كىرگىزبەي شىعارىپ تاستاعانىم بولماسا، بار جايدى بارارىنا بارعىزا المادىم. ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمدە بىرىڭعاي اعىم جۇيەسىن بۇزىپ، «قوزى كورپەشتىڭ» كەي نۇسقالارىن جانە «قىز جىبەكتى»، ونان سوڭ ءبىر توپ ەرتەگىلەردى تىڭنان سىناپ تەكسەرگەنىممەن، بۇل ىستەگەندەرىم جەتكىلىكسىز بولدى. جانە «قورقىت» جايىن تەكسەرۋدە دە ونى دۇرىس دەپ باعالاپ، تەرىستىك جاسادىم. ال بۇل ەسكەرتكىش كەيىن، 1951 جىلى رەاكتسياشىل شىعارما رەتىندە سىنالدى. قاتال سىناپ، تالداۋ ءادىسىن جانە رەاكتسياشىل فەودالدىق مازمۇنداردى اشكەرەلەپ اشۋ نەگىزىن «قاراساي»، «قازي»، «الپامىس» سياقتى ەپوستارعا جانە «قوبىلاندىنىڭ» ماراباي جىرلاعان فەودالدىق نۇسقاسىنا قولدانا المادىم. سول ءادىستى، اسىرەسە، ورەسكەل زالالدى فەودالدىق-مونارحيالىق تاريحتىق جىرلارعا، ناقتىلاپ ايتقاندا، قازاق ەڭبەكشى حالقىنىڭ قاس دۇسپانى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايعا، سولار جايىنداعى جىرلارعا قولدانىپ، ولاردى تاراتىپ سىناۋعا ورىن بەرىلمەدى. وسىلاردىڭ ورىنىنا، ءبىرىنشى تومدا، بۇرىنعى وقۋ قۇرالدارىندا، جوعارى مەكتەپ پروگرامملارىندا، مونوگرافيالاردا تالدانىپ جۇرگەن حاندىق-فەودالدىق فولكلورعا بەرىلگەن جاعىمدى باعالالار مولايتىلىپ، بۇرىنعى قالپىنشا قايتالانىپ وتىردى».
ال وقۋ قۇرالدارىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ اۆتورلارى ق.جۇماليەۆ، م.عابدۋللين بولاتىن.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «م.اۋەزوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن جانە تىكەلەي قاتىسۋىمەن باسىلعان (1948 ج.) «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءى تومىندا ورەسكەل ساياسي قاتەلەر جىبەرىلدى. بۇل كىتاپ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلى 21 قاڭتارداعى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» شەشىمىنەن كەيىن جارىق كوردى. بىراق تا م.اۋەزوۆ پارتيانىڭ شەشىمدەرىنەن ءتيىستى قورىتىندى شىعارمادى. كەرىسىنشە، ول باس رەداكتور رەتىندە، حالىق جاۋلارى يسمايىلوۆ پەن جۇماليەۆتىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل جانە كەڭەسكە قارسى كوزقاراستارىنىڭ تارالۋىنا جاعداي جاسادى»,– دەپ «اتاپ» كورسەتتى ءوزىنىڭ كەشەگى ۇستازدارىن.
بۇل كەزدە ول ەكەۋى دە – يسمايىلوۆ پەن جۇماليەۆ جيىرما بەس جىلدى ارقالاپ، جەر اۋدارىلىپ كەتكەن بولاتىن. ولار م.عابدۋلليننىڭ عىلىمداعى تىكەلەي جەتەكشىسى، ءبىر مەكەمەدە قاتار ىستەگەن ارىپتەسى ەدى. ەندى م.اۋەزوۆتىڭ سولارمەن بىرگە ىستەگەنىنىڭ ءوزى ايىپ بولىپ تاعىلدى.
وسى اشكەرەلەۋدەن كەيىن تۋعان قاتەر تۋرالى ماسكەۋگە بارعان كەزىندە ا.فادەەۆكە م.اۋەزوۆ:
«ماسەلە مىنادا، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ادام ماعان ۇلتشىل دەگەن جاماناتتى جاپسىرىپ، مەنى قىزمەتتەن شىعاردى (كوشىرمەسى قوسىمشادا بەرىلىپ وتىر). ەپوس تۋرالى تالقىداعى ءوزىنىڭ بايانداماسىندا دوتسەنت م.عابدۋللين مەنى: ءوزىنىڭ بۇرىنعى ساياسي قاتە ۇستانىمىندا تۇراقتاپ قالعان، سونداي-اق ءوزىنىڭ ەپوس تۋرالى ماقالالارىندا كەڭەس ەلىنە جاۋ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل يدەيانى ناسيحاتتاپ كەلگەن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل عىپ شىعاردى. سوڭعى ءۇش جىلدا رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن ورىن العان ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل قاتەلىكتەردى سىناعان قاجەتتى دە ماڭىزدى سىني تالقىلاردا مەنىڭ قاتەلەرىم تۋرالى دا كوپتەگەن ءادىل، ءپرينتسيپتى، وبەكتيۆتى تۇرعىدا دۇرىس پىكىرلەر ايتىلدى. ول تۋرالى وتكەن كوپتەگەن جينالىستاردا ءوز ءمىنىمدى مويىنداي سويلەدىم، ول جونىندە جولد. پونومارەنكوعا دا جازدىم، ول تۋرالى قوسىمشاسى ۇسىنىلىپ وتىرعان تالقىدا سويلەگەن سوزىمدە دە ايتتىم»,– دەپ تۇسىنىك بەردى.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «ونىسىمەن دە قويماي، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ قاراقشىسى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى جانە قورقىت تۋرالى فەودالدىق-حاندىق اڭىزدى دارىپتەدى، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» تۇرمىس-سالتتىق جىرىن تەرىس تالدادى. م.اۋەزوۆتىڭ بۇل ەڭبەكتەرىندە اتالعان تۋىندىلارداعى الەۋمەتتىك-تاپتىق قاتىناستاردىڭ بەلگىسى دە جوق».
سوندا «الەۋمەتتىك-تاپتىق قاتىناستىڭ» بەلگىسىن انىقتاۋ ءۇشىن «قورقىتتى» جوققا شىعارىپ، قودار قۇلدى كەدەي توبىنىڭ وكىلى رەتىندە ماداقتاۋى ءتيىس پە ەدى اۋەزوۆ؟ بۇل مىنەۋ ەمەس، جالاعا جول اشاتىن لوگيكالىق قيسىندى ىزدەۋ عانا. سوندىقتان دا ءسوزدىڭ رەتىنە وراي م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «اشىق حاتىندا»:
«سونىمەن قاتار، ءۇش جىل بويى وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن تالقىعا سالعان پىكىرلەردىڭ ناتيجەسىندە ماعان ايتىلعان سىننان، تالقىلانعان جينالىستاردىڭ قورىتىندىسىنان (قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى سياقتى) ەكىۇشتى سىڭارجاق ادىلەتسىزدىككە جول بەرىلىپ كەلەدى»,– دەگەن ءۋاج ءبىلدىردى.
ال. م.عابدۋللين ونىڭ بۇل قاتەلىكتەرىنىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق «ۋلى ءتۇپ تامىرىن ارشىپ»، ول – كەزدەيسوق پىكىر ەمەس، جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلعان ۇستانىم – دەپ باعا بەردى.
م.عابدۋللين (جالعاسى): «مۇنىڭ بارلىعى، م.اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل تۇجىرىمىن سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ادەبيەتتانۋىندا ناسيحاتتاپ، بۇگىنگە دەيىن سۇيرەتە جالعاستىرىپ كەلە جاتقاندىعىن دالەلدەيدى. بۇل رەتتە م.اۋەزوۆتىڭ قاتەلىگى كەزدەيسوق قاتە ەمەس. بۇل قاتەلىكتىڭ تامىرى – ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى «الاشوردا» يدەياسىنىڭ كوسەمى بولىپ جۇرگەن جىلدارداعى قايراتكەرلىگىندە جاتىر. بۇل كونتررەۆوليۋتسيالىق پارتيا تالقاندالعاننان كەيىن م.اۋەزوۆكە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل اشىق ۇستانىمنان كەتۋىنە تۋرا كەلدى. مىنە، سودان باستاپ اتالعان «قاتەلەر» پايدا بولدى، تالداۋلاردىڭ ناتيجەسى، مۇنىڭ ءبارى م.اۋەزوۆتىڭ سول ءبىر بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل كوزقاراسىنىڭ ناقتى جانە بۇركەمەلەنگەن جۇيەسى ەكەنىن تانىتتى».
بۇعان دەيىن ءۇش جىل بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان ايىپتاۋلاردا ءدال وسىنداي «ناقتى، جۇيەلەنگەن»، اشىق ۇكىم شىعارىلعان ەمەس.
بايانداماداعى وسى سوزدەرمەن «كىربىڭى كەتكەن كوڭىلدەن» اتتى ەستەلىكتەگى:
ء«بىر ايتا كەتەتىن نارسە: مەن باياندامامدا باتىرلار جىرىن زەرتتەگەن جولداستارعا «يارلىق» تاقپاۋعا، بىراق ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جىبەرىلگەن قاتە-كەمشىلىكتەردى اشىپ ايتۋعا تىرىستىم. وسى رەتتە مۇقاڭدى «ادەيى قاتە جىبەرگەن» دەپ ايىپتاماي، ونىڭ باتىرلار جىرىن زەرتتەۋگە ارناعان ەڭبەكتەرىندە ەلەۋلى قاتە-كەمشىلىكتەردىڭ ورىن العانىن ايتتىم»,– دەگەن پىكىرلەردىڭ اراسىندا قايشىلىق بارلىعى انىق اڭعارىلادى.
مۇنداعى كورسەتىلگەن «قاتە-كەمشىلىكتەردىڭ» ءوزى «قاتە-كەمشىلىك» ەكەنىنە توقتالمايمىز. بىراق، «ادەيى قاتە جىبەرگەن» دەپ ايىپتاماي... ايتتىم»،– دەگەن ءسوزدىڭ ءادىبى جاتقىزىلا ايتىلعانى انىق.
مىنە، وسى تۇستا م.اۋەزوۆتىڭ جۇرەگى جانىپ-كۇيىپ كەتىپتى.
م.اۋەزوۆ («اشىق حاتتاعى» جاۋاپتان): «بىرىنشىدەن، مەنىڭ وتكەن كەزدە جازعان، ونىڭ ىشىندە قاتە پىكىردەگى ماقالالارىمدى، كوركەم تۋىندىلارىمدى، سول تالقىلانىپ وتىرعان تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان كوپتەگەن پەسالارىمدى، پوۆەستەرىمدى، روماندارىمدى، ءتىپتى قاتە پىكىردە جازىلعان ماقالالارداعى جايلاردىڭ ءوزى – پەسالارىم مەن پروزالىق شىعارمالارىمدا دۇرىس كورسەتكەن جازۋشىلىق ەڭبەگىمدى ەش جەردە جانە ەشقانداي سىنشى ەسكەرگەن ەمەس. مەنىڭ نەگىزگى شىعارماشىلىق ەڭبەگىمنىڭ نازاردان تىس قالعانى سونداي، تاياۋدا ەپوس جونىندەگى تالقىلاۋدا نەگىزگى بايانداماشى م.عابدۋللين مەنىڭ بارلىق ومىرىمە جانە قىزمەتىمە ساياسي قاتاڭ ۇكىم شىعارا وتىرىپ، ءوزىنىڭ قورىتىندى سوزىندە: ماعان – جازۋشى رەتىندە ەمەس، تەك عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە باعا بەرگەنىن ايتتى. م.عابدۋلليننىڭ بۇل ۇكىمىنىڭ شىندىعىن جوعارىداعى الماتىدا وتكەن تالقىلاۋعا قاتىسقان ل.ي.كليموۆيچ راستاي الادى. ءبىر جاعىنان العاندا، ادامدى قۇرتۋعا باعىتتالعان سىن ايتا وتىرىپ، ەكىنشى جاعىنان، سەنىڭ نەگىزگى قىزمەتىڭدى ەسكەرمەيدى. ادامعا باعا بەرۋگە كەلگەندە مۇندا قانداي قيسىن، قانداي ادىلەت بار؟»,– دەپ جان ۇشىرا جاناشىرلىق سۇرايدى ا.فادەەۆتەن.
«ادامدى قۇرتۋعا باعىتتالعان، قيسىنسىز، ادىلەتسىز سىنىنا» قاناعاتتانباعان م.عابدۋللين:
ء«وزىنىڭ ادەبيەتتانۋشىلىق ەڭبەكتەرىندە وسىنداي ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار جىبەرگەن م.اۋەزوۆتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ءباسپاسوز ارقىلى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن مويىنداماي، سىنعا الماي كەلۋى – ءوزىنىڭ بۇرىنعى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن ءۇنسىز جانە تاباندى تۇردە قورعاعانى ەمەس پە ەكەن؟»,– دەگەن سالماقتى سۇراق قويادى (قازاق ەپوسىنىڭ جاعدايى مەن زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى تۋرالى. ۆەستنيك اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر، 1953, № 4).
بۇل – ادەبي نە عىلىمي پىكىر ەمەس، تۋرا ايىپتاۋ ۇكىمىنىڭ ءوزى ەدى. ال بايانداماشىعا بۇل رەنجيتىندەي سىن ەمەس سياقتى كورىنىپتى:
م.عابدۋللين: «بايقايمىن، ايتىستان كەيىن مۇقاڭنىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى، قارىم-قاتىناسى وزگەرىپ قالعان سياقتى.سالەمىمدى جىلى شىرايمەن قابىل الاتىن بۇرىنعى مۇقاڭ كورىنبەيدى، وكپەلى مۇقاڭ كورىنەدى. بۇل قالاي؟ مۇقاڭنىڭ ماعان دەگەندە وزگەرە قالۋ سەبەبى نەدە؟ – دەپ كوپ ويلاندىم. بايقايمىن، ارامىزعا وت تاستاۋشىلار، مۇقاڭا مەنى جامانداپ شاعىستىرۋشىلار بار سەكىلدى... – اپىرا-اي، مۇنىسى نەسى؟ ءبىر-ەكى اۋىز سىن ايتتى، سىنادى ەكەن دەپ وسىنشى بۇلان-تالان بولعانى قالاي؟»,– دەپ «تاڭدانادى».
شىندىعىنا كوشسەك، ول وكپەنىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ سونشالىقتى قيىن با ەدى؟ بۇل ارادا باتىر-ۇستاز جورتا اڭعالسىپ وتىرعان جوق پا؟ – دەگەن دە ويعا قالاسىڭ. ايتپەسە، باستى «شاعىستىرۋشى» ادام ەمەس، ءوزى كەلىسىمىن بەرگەن «ورتالىق كوميتەت»، سۋجيكوۆ ەمەس پە؟ ال وسى ء«بىر-ەكى اۋىز سىنمەن» اۋەزوۆتىڭ باسى بايگەگە تىگىلگەنىن، ءوز ەركىمەن «جەر اۋدارىلۋعا» ءماجبۇر بولعانىن ماكەڭ – مالىك عابدۋللين ءبىلدى. ءدال سول ساتتە بىلمەسە دە، ءبىر اپتادان كەيىن كوزى جەتتى عوي.
ال ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا تىرىسقان م.اۋەزوۆ بۇعان:
«قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى سالت-سانالىق قاتەلىكتەردى سىناۋ، ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان دالەلدەپ سىناۋ 1951 جىلى «پراۆداداعى» «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالا شىققان سوڭ، اسىرەسە، مول ءورىس الدى. فولكلور، XIX عاسىر ادەبيەتى، ابايتانۋ جونىندەگى ءبىزدىڭ قاتەلەرىمىزدى انىقتاۋ – جىل ساناپ مەنىڭ دە عىلىمدىق تۇسىنىكتەر مەن مىندەتتەرىمدى دۇرىستاپ ۇعىنۋىما سەبەپ بولدى. بىراق سول باعىتتاعى تۇزەتۋلەردى ءوز لەكتسيالارىما كىرگىزە جۇرگەنىممەن، پارتيانىڭ قاۋلىلارىنا ساي بولارلىق كەسەك عىلىمي ەڭبەك جازىپ ۇلگىرە المادىم»,– دەپ جاۋاپ بەردى.
ۇستازىمىز بولعان مارقۇم م.عابدۋللين ءوزىنىڭ وسى بايانداماسىن ورتالىق پارتيا كوميتەتى زورلاپ جاساتقانىن، ەرىكسىز ۇستازىنا قارسى شىعۋعا ءماجبۇر بولعانىن، ارازدىقتىڭ ۇزاققا سوزىلعانىن، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە اشىق حات جازعان سوڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى حابارلاسىپ، «اباي» رومانىنا «كىربىڭى كەتكەن كوڭىلدەن» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەرگەنىن قينالا وتىرىپ، شاكىرتتەرىنەن دە كەشىرىم سۇراعانداي ناۋمەز كۇيدە:
ء«ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ دەگەندەي، مەنىڭ بار تاپقانىم مۇقاڭا حات جازۋ بولدى. وندا بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ ءبىر ماسەلەسىن ءسوز ەتە وتىرىپ، مۇقاڭمەن سويلەسكىم، پىكىرلەسكىم كەلدى. ەگەر ول حاتىما جاۋاپ بەرسە، وندا ۇعىسامىز... ال جاۋاپ بەرمەسە، حاتتى اياقسىز قالدىرسا، وندا مۇقاڭمەن تۇسىنىسەتىن كۇندى الدان كۇتەمىز دەپ ويلادىم. سونىمەن، «مۇحتار اۋەزوۆكە حاتىمدى» جازدىم. بىراق ونى مۇقاڭنىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسىنە جىبەرمەي، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جولدادىم. رەداكتسياداعى جولداستاردان بۇل حاتتى گازەتكە جاريالاۋدى ءوتىندىم. ولار تىلەگىمدى قابىل الدى دا، ەشبىر وزگەرىسسىز گازەتكە شىعاردى («قازاق ادەبيەتى»، 1955 جىل، 28-وكتيابر، № 43).
... حات مىناداي سوزدەرمەن اياقتالادى: «قازاق ادەبيەتىنىڭ شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەرى وتە كوپ قوي. ولاردى بىرلەسە، ىنتىماقتاسا، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قاتە، كەمشىلىكتەرىمىزدى جولداستىق نيەتپەن سىناسا وتىرىپ شەشۋگە ءتيىستىمىز. بۇل ايتىلعان جايلار سوڭعى كەزگە دەيىن بولماي كەلدى عوي. ءبىر كەزدە سىن دەپ، سىناۋ دەپ سىڭارجاق كەتكەن، اسىرا سىلتەگەن جەرىمىز بولدى. وندايىمىز ءۇشىن كەشىرىم ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن».
مەنىڭ مۇقاڭا ايتايىن دەگەنىم، حات ارقىلى بىلدىرەيىن دەگەن ويىم – حاتتىڭ وسى سوڭعى ابزاتسىندا بەرىلگەن دەۋگە بولادى. تاڭەرتەڭ ساعات توعىزدان اسىپ بارا جاتقان كەزى ەدى. ينستيتۋتتا قىزمەتتە وتىرعام. تەلەفون سىلدىر ەتە قالدى. ترۋبكادان تانىس داۋىس ەستىلدى. كادىمگى مۇقاڭنىڭ داۋىسى:
– مەن مۇحتارمىن عوي. حاتىڭدى وقىپ شىقتىم. كەشىردىم ءبارىن دە. سەن قازىر ءبىزدىڭ ۇيگە كەلشى، وتىرىپ سويلەسەيىك...
مۇقاڭ ۇيىنە ءتۇس كەزىندە كەلدىم. مۇقاڭ كۇتىپ وتىر ەكەن. ەكەۋمىز قۇشاقتاسا كەتتىك. ول مەنى كوپتەن كورمەگەن تۋىسىنداي قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ جاتىر.
– مەن سەنى جاقسى كورەتىن، سۇيسىنەتىن ەدىم. دوس-جار كوڭىلمەن قارايتىنىڭدى دا بىلەتىن ەدىم... سويتكەن سەنىڭ، ايتىستا بەت-جۇزگە قاراماي سىناعانىڭا قاتتى وكپەلەدىم... سىناۋ كەرەك، سىناعانىڭ ءجون، بىراق، سىندى ساباۋ قۇرالىنا اينالدىرۋعا بولمايدى... بۇل جولى ساعان تاعى ءبىر رازى بولعانىم، سەنىڭ گازەت ارقىلى كەشىرىم سۇراعانىڭ. سەن كەشىرىمدى ماعان كەلىپ، مەنەن عانا سۇراعان جوقسىڭ، ونى پالەنباي مىڭ وقۋشى جۇرتشىلىقتىڭ الدىندا گازەت ارقىلى سۇرادىڭ عوي. مىنە، مۇنىڭ ناعىز جىگىتتىك. بىرەۋدەن بىرەۋدىڭ كەشىرىم سۇراۋى ءبىر باسقا، ال سول كەشىرىمدى كوپشىلىكتىڭ الدىندا سۇراۋ ءبىر باسقا. سەنى كەشىرىم سۇرادى دەپ كىشىرەيتپەيمىن، قايتا ونىڭدى بىلگەندىك دەپ تۇسىنەمىن. ەندى كوڭىلىمدە ەش كىربىڭ جوق، وكپە-ارازدىعىم جوق. مەن سەنىڭ حاتىڭا جاۋاپ بەرەم جانە ونى ءوز قولىممەن جازامىن،– دەدى»,– دەپ بىزگە دە اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «مالىككە حاتى» «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1955 جىلعى قاراشا ايىنداعى №45 سانىندا جاريالاندى. ءبىز ارلى ۇستازدىڭ ارىلۋىن تۇسىندىك، كەلەر ۇرپاق تا كەشىرىممەن قابىلداسا ەكەن دەگەن دە تىلەك بار.
وسى تالقىلاۋدان كەيىن م.اۋەزوۆ ا.ا.فادەەۆكە جولداعان حاتىندا جاۋاپتى قىزمەتتەگى (م.عابدۋللين ينستيتۋتتىڭ رەكتورى قىزمەتىن اتقاراتىن) عالىمدار ءوزىن جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن «مۇنى ۇستاپ بەرۋگە بارىنشا تىرىسىپ جۇرگەنىن باسا ايتتى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ەكىنشى، ءوزىنىڭ فولكلور تاقىرىبىنا ارنالعان جانە وتكەندەگى وزگە دە ەڭبەكتەرىندە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق باعىتتا كوپتەگەن ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر جىبەرگەن، سونىڭ اۋىرتپاشىلىعىن كۇناسىنىڭ سالماعى بۇرىننان بەلگىلى ماعان اۋدارا سالۋعا تىرىسىپ جۇرگەن سىڭارجاق باعىتتاعى اۋقىمدى ءبىر توپ ادامدار بار. بۇل ادامدار: نە انا، نە مىنا تاقىرىپ بويىنشا العاش پىكىر بىلدىرگەن ادامنىڭ ىقپالىندا كەتىپ، قاتەلىككە ۇرىندىق-مىس دەپ ۇيىمداسقان تۇردە مەنى نۇسقايدى. سونىمەن قاتار، پارتيا مۇشەسى، اسا جاۋاپتى قىزمەتكە يە، عىلىم مەن ادەبيەت مايدانىندا ونداعان، ودان دا كوپ جىلدار بويى ىستەپ كەلە جاتقان بۇل ادامدار: العاشقى قاتەلەسكەن ادامدى كورسەتۋ ارقىلى ولار جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلادى، بۇل ولاردىڭ كىناسىن جەڭىلدەتەدى – دەپ قارايدى. بىراق تا، بۇل ادامداردىڭ قاتەلىگى مەنىڭ قاتەلىگىمنەن دە ۇلكەن ءارى زياندى، ولار تەك ماقالا عانا جازۋمەن شەكتەلگەن جوق، مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىقتار جازدى، حرەستوماتيالار قۇراستىردى، بىرىگىپ مەكتەپكە، ۆۋزدارعا ارنالعان (ۇزاق جىلدار بويى وقۋلىقتىڭ ورىنىن الماستىرىپ كەلگەن) باعدارلامالار جاسادى، ولار كوپتەگەن جىلدار بويى، وسى كۇنگە دەيىن وسى اۆتورلىق قۇرامدى ساقتاي وتىرىپ وزدەرىنىڭ وسى ۇجىمدىق ەڭبەكتەرىن قايتالاپ باستىرىپ كەلەدى»,– دەپ شاعىندى.
بايانداماشى مالىك عابدۋلليندى ءوزىنىڭ باسىنا تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان دۇشپان پيعىلدى ادام رەتىندە قابىلدادى. وعان حاتتاعى مىنا سوزدەر دالەل.
مۇحتار اۋەزوۆ (جالعاسى): «الايدا، تالقىلاۋلارداعى، جينالىستارداعى سوزدەرىندە اتالعان ادامدار بىرەۋلەردىڭ كىناسىن جەڭىلدەتىپ، ەكىنشىسىنىڭ كىناسىن اۋىرلاتىپ، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ كىنامدى قازگۋ-ءدىڭ رەكتورىنىڭ بۇيرىعى سياقتى تالقانداي كورسەتۋمەن كەلەدى. وزىمە دەگەن ادىلدىكتى عانا تالاپ ەتە وتىرىپ، مەنىڭ قالامىمنان 21 پەسا، بىرنەشە رومان، بىرقاتار پوۆەست، كوپتەگەن اڭگىمەلەر شىققانىن ەسكە سالا كەتەمىن. كورسەتىلگەن پەسالاردىڭ جارتىسىنان استامى كەڭەستىك تاقىرىپقا ارنالعان، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق تەاترلارىندا تۇراقتى قويىلدى. مەن بۇل ارادا اباي تۋرالى روماندار تىزبەگىنە توقتالىپ جاتپايمىن. ءبىر عانا ايتارىم، مەنىڭ ينتەللەكتۋلدى-شىعارماشىلىق ىزدەنىسىمنىڭ ءىرى تۋىندىلارى بولىپ سانالاتىن ءىرى شىعارمالارىمنىڭ جەكەلەگەن كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، ولار ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتايتىن كىتاپتار بولىپ سانالمايدى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى، ولاردىڭ ەڭ قاسيەتتى ءمانى – ورىس مادەنيەتىنە، ورىس حالقىنا دەگەن تەرەڭ دە شىنايى ماحاببات پەن قۇرمەتتە، ياعني، قازاق ۇلتشىلدىعىنا بەلسەندى تۇردە قارسى تۇرعاندىعىندا. مەنىڭ ۇزاق جىلداردان بەرگى ەڭبەگىمنىڭ ەڭ ءماندى جاقتارى تۋرالى ءۇنسىز قالا وتىرىپ، جۇگەنسىز ساياسي ايىپ تاعا وتىرىپ، بۇل ادامدار مەنىڭ جەكە باسىما اياۋسىز زورلىق كورسەتىپ وتىر، سول ارقىلى ادال دا ىزدەنگىش كەڭەس جازۋشىسىنا، ماعان – بۇگىنگى جاۋاپتى شىعارماشىلىق جۇمىسىممەن اينالىسۋىما زور كەدەرگى جاساپ وتىر»,– دەپ شاعىندى.
بۇل وكپە 1956 جىلى 11 ماۋسىمى كۇنى تارقادى.
م.عابدۋللين: «ۋاقىت وتە بەردى. كەلەسى ءبىر ماجىلىستەس بولىپ باس قوسقاندا مۇقاڭ جاڭا عانا باسپاحانادان كەلگەن «اباي جولىن» ماعان سىيلىق ەتتى. كىتاپتىڭ ىشكى بەتىنە ءوز قولىمەن: «كىربىڭى كەتكەن كوڭىلدەن…»،– دەپ جازىپ بەردى. ال بۇل اۆتوگرافتىڭ ءمانى مەن سىرى جوعارىدا ايتىلعان ەدى».
ءتول شاكىرتى، باۋىرىنا تارتقان باۋىرى س.نەگيموۆتىڭ:
«وسىنداي جايلاردىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بارىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان قاۋىم تۇسىنەر دەگەن ويدامىز»,– دەگەن پىكىرىنە ءبىزدىڭ دە الىپ قوسارىمىز جوق.
ول تۇستا ميف تە، اڭىز دا، ءافسانا دا ساياساتتانىپ كەتىپ ەدى. سونىڭ «ۇلگىسىن» ن.س.سميرنوۆا دا كورسەتىپ، «وڭەشىن ءبىر سوزىپ» قالدى.
ن.س.سميرنوۆا: «قازاق حالقىنىڭ قاس دۇشپانى كەنەسارى قاسىموۆ تۋرالى حالىق اراسىندا مىناداي اڭىز ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل اڭىزدىڭ كەيىپكەرلەرى – كەدەيلەر، ولار حانعا قارعىس ايتىپ، ونىڭ اجالىن كۇتەدى. «سەن ولگەن سوڭ،– دەيدى كەدەي كەيىپكەرلەر حانعا ءۇش ءجۇزدىڭ بارلىعى كۇندەي جادىراپ شىعا كەلەدى». مۇنى «ىشەك-قارىنى سىرتىنان كورىنىپ تۇرعان» ەكى كەدەي جىگىتى ايتادى. ولار اشتىقتان سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىپ، سۇلتاننىڭ اۋىلىنىڭ جانىنان وتكەندە ونىڭ ۇيىنە كىرۋگە جاسقانادى. ولاردىڭ ءبىرى: «قاسىمنىڭ بالالارى – اتالارى ابىلاي مەن قاسىم سياقتى قاتىگەز، قانىشەر دەپ ەستىدىم»،– دەيدى. اشتىقتان بۇراتىلعان جىگىتتەر اقىرى اۋىلعا كەلگەندە كەنەسارىنىڭ قورلىعىنا ۇشىرايدى. «اش قاسقىرداي جالاڭداعان ولار» جازىقسىز جولاۋشىلاردى قامشىنىڭ استىنا الادى. «ەگەر ابىلايدىڭ اۋىلى ون بولسا، ءبىزدىڭ اۋىلىمىز مىڭ. سولار-اق شىنجىرلى قارعىباۋىنا بايلانىپ ايدالادا قالا بەرسىن. اۋلاق كەتەيىك بۇلاردان. اينالىپ ءوتىپ، ىرگەمىزدى اجىراتايىق»،– دەگەن ءجابىر كورگەن جىگىتتەردىڭ سوزىمەن اڭىز اياقتالادى».
مىنە، وسىلاي كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى م.اۋەزوۆتىڭ بەتىنە شىركەۋ رەتىندە ۇستاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ حاتىندا ء«وزىنىڭ اۋىرتپاشىلىعى مەن كۇناسىنىڭ سالماعىن» اۋەزوۆكە «اۋدارا سالۋعا تىرىسىپ جۇرگەن سىڭارجاق باعىتتاعى اۋقىمدى ءبىر توپ ادامداردىڭ» ءبىرى دە وسى ن.س.سميرنوۆا ەدى. ول:
«(...) قازاقستان فولكلورشىلارىنىڭ اقساقالدىق بەدەلگە (اكادەميچەسكيم اۆتوريتەتوم) باس ءيىپ، عىلىم مەن ادەبيەتتىڭ پارتيالىق ءپرينتسيپىن ەلەمەۋىنىڭ كەسىرىنەن وقۋلىقتاردىڭ، حرەستوماتيالاردىڭ، زەرتتەۋلەردىڭ ىشىنە جاۋلىق پيعىلداعى، حالىققا جات نۇسقالار مەن بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل باعىتتاعى زەرتتەۋلەر كوپتەپ ەنگىزىلدى. بۇعان ەڭ الدىمەن سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن وزدەرىنىڭ فولكلورعا دەگەن جات كوزقاراستارىنان ايىرىلا الماي كەلگەن م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، س.مۇقانوۆ كىنالى»,– دەپ ءۇش بىردەي عۇلامانىڭ كوزىنە «قامشىسىنىڭ ۇشىن تيگىزدى».
بۇل جولى سميرنوۆا اۋەزوۆتىڭ جالعىز ءوزىن تۇتپەي، وعان مارعۇلان مەن مۇقانوۆتى قوسا شۇيكەلەپ، «حالىق جاۋلارىنىڭ» توبىن تولىقتاپتى. «ۋ ىشسە – ۇلىلار ءىشسىن» – دەگەن بولۋى كەرەك. وسىدان كەيىن بارىپ «قامىردان قىلشىقتى ايىرىپ»، اۋەزوۆتى انا ەكەۋىنەن ءبولىپ الدى.
ن.س.سميرنوۆا: «م.اۋەزوۆ 20-جىلداردان باستاپ ونىڭ ءوزى رەداكتور بولعان ۆ.سيدەلنيكوۆتىڭ «قازاق حالىق ەرتەگىلەرى» جيناعىنا سىن كوزىمەن قارامادى، ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ تالاپتارىن ەسكەرمەدى، ۇلتشىل كوزقاراسپەن وڭدەلگەن فولكلور ۇلگىلەرىن حالىقتىق شىعارما رەتىندە ۇسىنىپ كەلدى. م.اۋەزوۆ ۇزاق جىلداردان بەرى قازاق حالقىنىڭ جاۋلارىنىڭ ءبىرى قاعازعا ءتۇسىرىپ، جاريالاعان «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ جاناق نۇسقاسىن، «قوبىلاندىنىڭ» ماراباي نۇسقاسىن جانە «قىز جىبەكتى» زەرتتەپ، ماقالا جازىپ كەلەدى، وسى تاقىرىپتاردىڭ نەگىزىندە پەسالار («ايمان – شولپان»، «حان كەنە»، «قارا قىپشاق قوبىلاندى») جازدى».
وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن عانا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا وپپونەنت رەتىندە پىكىر بىلدىرۋگە ق.ساتباەۆتان باستاپ م.عابدۋللينگە دەيىنگى ارالىقتاعى ادامداردان كومەك سۇراپ، اداقتاپ جۇرگەن سميرنوۆا ەندى كوسەمسىپ شىعا كەلدى. مۇنداي قورلىقتا جۇرگەننەن كورى، ولاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعاندى دۇرىس كورگەن سياقتى.
م.اۋەزوۆ: «فولكلور مەن تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقان ءوزىمنىڭ جازۋشى جانە عىلىم قىزمەتكەرى ەسەبىندەگى ەڭبەكتەرىمدى سالىستىرا كەلسەم، قاتەلىكتىڭ كوبى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمنان كەتكەن ەكەن، ال جازۋشى رەتىندە جازعان كوركەم شىعارمالارىمدا ولاردىڭ مازمۇنى يدەيالىق-تاريحي تۇرعىدان تولىعىراق، دۇرىسىراق اشىلعانىن، تانىمدى شىققانىن اڭعارامىن. بۇنىڭ سەبەبى، مەنىڭ جازۋشىلىق ەڭبەكتە ماركسيستىك ديالەكتيكانى دۇرىسىراق مەڭگەرگەنىم، بۇل الۋانداس ەڭبەككە كوبىرەك ماماندانعانىم، كوبىرەك ازىرلىگىم، دايىندىعىم بولعانى اسەر ەتتى عوي دەپ بىلەمىن. وسى ايتىلعانعا مىسال رەتىندە ءوزىم جازعان «ايمان-شولپان»، «قوبىلاندى»، «بەكەت»، «تۇنگى سارىن» پەسالارىن، «ەڭلىك-كەبەكتىڭ» سوڭعى ۆاريانتىن جانە اباي جونىندەگى رومانداردى اتاۋعا بولادى. 1930 جىلدارعا شەيىن جازعان «حان كەنە» سياقتى ءوزىم ايىپتاعان پەسالارعا، جاڭاعى اتالعان، 1930-1940 جىلدار ىشىندە جازىلعان شىعارمالار ۇقسامايدى. بۇلاردا – فەودالدىق ساناعا قارسى حالىقتىق سانا نەمەسە تاپتىق، تاريحتىق وزعىن ويلار وتكەن زامان وقيعالارىن كورسەتۋدەگى نەگىزگى باعىت، ماقسات بولىپ وتىرادى».
ەندى مۇقىم قازاق حالقى ءۇشىن جاعىمسىز قودار قۇل مەن قاراقشى بەكەجاننىڭ كۇندەرى تۋىپ، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جانە سميرنوۆالاردىڭ كۇشىمەن جاعىمدى كەيىپكەرگە اينالىپ، ولار تاپتىق قاھارمان رەتىندە دارىپتەلۋ قۇقىنا يە بولدى.
«ساياسي اشكەرەلەۋشىلىگى» ەرەكشە باعالانىپ، دوكتورلىقتى قورعاي سالىسىمەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتتىگىنە سايلاندى. اشىعىن ايتساق، سايلاعان جوق، ناسيحاتى كۇشتى ۇكىمەت سايلاتتىردى.
ن.س.سميرنوۆا: «م.اۋەزوۆ وسىلاردى جانە وزگە دە حالىققا جات اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارىن «كوركەمدىك قۇنى جوعارى»، «وقيعا قۇرىلىمى كۇردەلى ءارى باي»، «وزىق وڭدەلگەن» دەگەن سياقتى جەلەۋمەن اسىرە ماقتايدى. مىسالى، م.اۋەزوۆتىڭ پايىمداۋى بويىنشا «كەنەسارى – ناۋرىزباي» داستانىنىڭ «وقيعا قۇرىلىمى كۇردەلى ءارى باي»، اتالعان ادامنىڭ وڭدەۋىندەگى «قىز جىبەك» – «تۇرمىستىق-ليريكالىق داستانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىك اسەرلى جانە فورماسى جاعىنان تاماشاسى» ەكەن. سونىمەن قاتار م.اۋەزوۆ جاناقتىڭ نۇسقاسىنداعى «...كوشپەلى تۇرمىستىڭ تالانتتى بەينەلەنۋىن» دە وزىنشە تۇسىنەدى. الايدا ول وسى تۇرمىس سۋرەتتەرى قانداي ۇستانىم تۇرعىسىنان بەينەلەنگەنىنە باعا بەرەتىن ەڭ ماڭىزدى مەتودولوگيالىق تالاپتى اينالىپ وتەدى. م.اۋەزوۆ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ جاناق نۇسقاسىنداعى ءپاتريارحالدى-فەودالدىق قارىم-قاتىناستى ماداقتاعان تۇستارىنا توقتالمايدى. جاناق نۇسقاسىندا جىردىڭ حالىقتىق نۇسقاسىندا جوق تايلاق بي بەينەسى كەلتىرىلگەن. وسى كەيىپكەر ارقىلى جاناق رەاكتسيالىق فەودالدىڭ بەينەسىن ماداقتايدى. كەرىسىنشە، جاناق نۇسقاسىندا قودار جاعىمسىز، «قارا سۇيەك» قۇل، «قوداردىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە دورەكى» بوپ كورسەتىلەدى. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە جاناق اقىننىڭ ناقتى الەۋمەتتىك ۇستانىمى – قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنا، قازاق حالقىنىڭ ورىس حالقىمەن بارعان سايىن تىعىز ارالاسۋىنا قارسىلىعى تۋرالى ۇندەمەيدى. شوقاننىڭ سوزىنە سۇيەنگەن گ.ي.پوتانين: «كازاك ستانيتسالارىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن، شيدەم شالباردىڭ ورىنىنا سيدام شالبار كيىپ، وگىز ءمىنىپ جۇرگەن قانداستارىن كورگەندە» جاناقتىڭ ولاردى قالاي مازاقتاپ كۇلگەنىن ەسكە الادى. ش.ءۋاليحانوۆ جاناقتى كارى، زامانى وتكەن جىرشى دەپ ساناعان. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ جاناق نۇسقاسىنان بۇقاراشىل كورىنىستى ىزدەگەن م.اۋەزوۆ، ونى قوداردىڭ قۇدىق قازۋى مەن بايدىڭ جىلقالارى تۋرالى الاڭداۋىنان تابادى. ال جاناق بۇل نۇسقاداعى وسى كورىنىستە فەودالدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ىستەگەن قۇلدىڭ ەڭبەگىن دارىپتەگەن».
وسىنشاما كوسەمسىنىپ سويلەگەن ن.س.سميرنوۆانىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ» قولجازبا نۇسقاسىن وقىپ، تالداپ، م.اۋەزوۆكە اقىل ۇيرەتىپ، جول كورسەتەتىندەي تىلدىك ءبىلىمى كۇماندى دەڭگەيدە ەدى. ايتپەسە، ادەبيەتتانۋ بىلىمىندە ءبىر تۇجىرىمى قالسا كەرەك ەدى. ال ونداي وقىمىستى وي بىزگە بەيمالىم.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): ء«وزىمنىڭ زەرتتەۋىمدە بىرىڭعاي اعىم جۇيەسىن بۇزىپ، «قوزى كورپەشتىڭ» كەي نۇسقالارىن جانە «قىز جىبەكتى»، ونان سوڭ ءبىر توپ ەرتەگىلەردى تىڭنان سىناپ تەكسەرگەنىممەن، بۇل ىستەگەندەرىم جەتكىلىكسىز بولدى».
«سونىمەن... پارتيا مۇشەسى، اسا جاۋاپتى قىزمەتكە يە، عىلىم مەن ادەبيەت مايدانىندا ونداعان، ودان دا كوپ جىلدار بويى ىستەپ كەلە جاتقان بۇل ادامدار، العاشقى قاتەلەسكەن ادامدى كورسەتۋ ارقىلى (وزدەرى) جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلادى»، م.اۋەزوۆ «ولاردىڭ كىناسىن جەڭىلدەتەدى – دەپ قارايتىنداردىڭ» ءبىرى ن.س.سميرنوۆا م.اۋەزوۆكە قاراتا:
«م.اۋەزوۆتىڭ ءبىر جاقتى، «سانا اعىمى» سارىنى بويىنشا تاڭداپ العان دەرەك كوزدەرى بۇكىل تاريحي-ادەبي پروتسەستى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق تۇرعىدان بۇرمالاۋشىلىق بولىپ تابىلادى جانە بۇل ونىڭ قازاق حالقىنىڭ ورىس حالقىمەن جاقىنداسۋىنىڭ قاس دۇشپاندارى – بۇقار جىراۋ، دۋلات، شورتانباي، مۇرات سياقتى فەودالدىق-حاندىق ءداۋىردىڭ جىرشىلارىن ماقتاعان «زار زامان» تەورياسىمەن تىكەلەي بايلانىستى»,– دەگەن تۇجىرىم شىعاردى.
قازاق ءتىلىن بىلمەي قازاق ميفولوگياسى مەن ەرتەگىلەرىنىڭ، ەپوستارىنىڭ كوركەم جۇيەسىن مۇحتار اۋەزوۆكە، الكەي مارعۇلانعا، ءسابيت مۇقانوۆقا ء«تۇسىندىرىپ بەرگەن» ن.س.سميرنوۆا دا وسىلاي كەر زاماننىڭ كەرنەيىن تارتىپ، ۇكىم ايتتى.
ال «زار زامان» اقىندارىنىڭ كۇنى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ءبىر-اق تۋدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
